Morgunblaðið - 15.03.1992, Blaðsíða 10

10 c
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. MARZ 1992
STEYPTIR
ÍVAX
Saga íslenska vaxmyndasafnsins
eftir Oddnýju Sv. Björgvins
f anddyri Þjóðminjasafnsins standa tveir menn þessa dagana sem vekja athygli safngesta. Annar er
þéttvaxinn, svipmikill, miðaldra maður. Við hlið hans ungur maður, ljós yfirlitum með vart fullmótaða
andlitsdrætti, en listamanninum hefur tekist að gæða andlitið þeirri birtu sem ungt fólk á leið út í lífs-
hlaupið hefur gjarnan yfir sér. Hér eru mættir feðgarnir Óskar Halldórsson og Óskar Theódór Óskars-
son, báðir löngu horfnir af jarðsviðinu. Einu sinni enn er búið að dusta rykið af íslenska vaxmyndasafninu.
Islenska vaxmyndasafnið er
gjöf Óskars til minningar um
soninn unga sem fórst með
Jarlinum á stríðsárunum ’41.
Óskar yngri var aðeins 23 ára þegar
hann drukknaði. Óskar eldri var
stórhuga, enda síldarkóngur með
mikla bátaútgerð. Enskur mynd-
höggvari, Richard Lee, var fenginn
hingað ’47 til að móta höfuðin. Og
14. júlí ’51, eftir margra ára starf,
afhenti Óskar íslenska_ ríkinu 33
vaxmyndalíkön af 18 íslendingum
og 15 heimsþekktum erlendum
mönnum. Með gjöfinni fylgdi sú ósk,
að vel yrði að safninu búið og bætt
yrði við það með árunum. En önnur
hefur orðið raunin. Um árabil hefur
safninu verið pakkað niður í plast á
háalofti Þjóðminjasafnsins. Hvergi
er pláss fyrir það. Enginn í ríkis-
bákninu vill taka ábyrgð á því!
Safnið á háaloftinu
„Safnið var gefíð ríkinu á sínum
tíma. Það er bara geymt hjá okk-
ur,“ segir Lilja Ámadóttir safn-
stjóri. „Það var til sýnis vestan meg-
in í húsinu fram til ’69, en þá voru
herbergin tekin undir bókasafn.
Safnið er vinsælt og ennþá er mikið
spurt um það.
En lögbundið hlutverk Þjóðminja-
safnsins er að varðveita fornmuni
og við höfum varla undan að sinna
því hlutverki. Rekstur vaxmynda-
safns er ekki efst á lista hjá okkur-
Það er tvennt sem skortir á ti! að
hægt sé að hafa vaxmyndasafnið
alltaf til sýnis. í fyrsta lagi hentugt
húsnæði (hvað með verðugt rými í
Þjóðarbókhlöðu?). í öðru lagi að fá
einhvern til að reka það. Nú er tæki-
færi til að skoða safnið sem verður
til sýnis um sinn.“
í gegnum steinda glugga á stiga-
palli koma marglit geislabrot yfir
skemmtilega skartbúinn skáldjöfur.
Hér situr hinn ódauðlegi William
Shakespeare í góðum félagsskap
með danska ævintýraskáldinu H.C.
Andersen. Og persónur af spjöldum
mannkynssögunnar lifna hver af
annarri. Churchill mætti vera með
vindil í munnvikinu. Edison er góð-
legur og glettinn. Og guðræknissvip-
urinn á andliti Lúthers leynir sér
ekki.
—En af hveiju er Anna Borg ekki
í meira sviðsljósi, eina konan á safn-
inu? „Skautbúningurinn hefur verið
gerður af vanefnum, og er aðeins
farinn að láta á sjá,“ segirLiIja „og
mér finnst ekki takast nógu vel að
ná reisn leikkonunnar og fegurð.
En hún er líka sú eina. Allar hinar
eru einstaklega vel gerðar."
Vaxmyndirnar létta
sögunámið
Þarna gefur að líta fyrsta ríkis-
ráðsfund íslenska lýðveldisins. Nýtt
lýðveldi, nýir ráðherrar og öllum
skipað til sætis eins og á fundinum
’44. Og Hitler á stalli rétt hjá. Ekki
eins svipljótur og ætla mætti. Ótrú-
legt hvað þessum litla manni tókst
að gera mikið illt af sér.
Hinn smávaxni Napóleon nær yfir
svo margar blaðsíður sögunnar, að
skólanemar sjá hann iðulega fyrir
sér sem stórvaxinn mann. —Námið
yrði óneitanlega léttara og skemmti-
legra, ef hægt væri að skoða vax-
myndir þeirra einstaklinga sem móta
mannkynssöguna. — Væri sú hug-
mynd fráleit að setja safnið upp í
einhverjum skólanum?
„Synd hvað þeim er stillt fátæk-
lega upp,“ segir Lilja. „í erlendum
vaxmyndasöfnum er meira gert til
að skapa rétt umhverfi og vaxmynd-
um stillt svo ftjálslega upp, að oft
er erfitt að greina á milli þeirra og
sýningargesta. En hér er fólk svo
óagað." Og hún sýnir mér hvað and-
lit Óskars yngra er rispað eftir fin-
graför.
„Annars er furðulegt að þær skuli
ekki vera verr farnar. Búnar að
liggja í geymslu frá ’69 og aðeins
stillt upp til sýnis á margra ára fresti
og þá í nokkrar vikur. En við höfum
alltaf tekið hendurnar af og pakkað
þeim varlega niður, enda eru þær
mjög brothættar," segir Lilja.
Blaðaúrklippur og dagbækur
Óskars Halldórssonar
Blaðamaður situr heima hjá Ernu
Óskarsdóttur. Á borðinu fyrir fram-
an okkur liggja gamlar blaðaúrklipp-
ur, dagbækur föður hennar og stór
mappa merkt VAXMYNDASAFN-
IÐ. Ur möppunni renna handskrifuð
bréf, minnisblöð og reikningar. Allt
frumeintök. Á gullárum síldarinnar
var lítið vélritað, hvað þá að bréf
væru ljósrituð!
Forvitnilegt að skyggnast inn í
hugarheim síldarkóngs eða íslands-
bersa eins og Óskar var líka nefnd-
ur. Maðurinn varð sagnapersóna
strax í lifanda lífi. Stóra spurningin
er, hvernig Óskari datt í hug að
setja hér upp vaxmyndasafn? Óneit-
anlega fjarlægt bæði síldarútvegi og
landbúnaði!
„Pabbi var svo fljóthuga og ég skil
ekki hvemig hann komst yfir allt sem
hann gerði,“ segir Ema. „Það var eins
og hann þyrfti aldrei að sofa!“
Kannski liggur skýringin í ströngu
uppeldi, pijónahaldi og stundvísi.
Síldarkóngurinn var um leið yngsti
búfræðingur frá Hvánneyri.
„Komst óvart inn í landbúnað-
inn,“ segir hann (Vísir 6.sept.’42)
„sendur í sveit að Hvanneyri ferm-
ingarvorið sem baldinn Reykjavík-
urdrengur.“ Og 16 ára búfræðingur
lærði að vinna á dönskum búgarði.
„Pijónahaldið hennar mömmu
kenndi mér stundvísi, segir Óskar í
sama viðtali. „Danski bóndinn reif
mig úr því strax fyrsta morguninn
og rassskellti fyrir að sofa yfir mig.“
Síðar gat Óskar ekki þolað óstund-
vísi. Besti „mínútumaður” hans eða
vaktmeistari í síldinni á Siglufirði
var sjálfur Bjarni Benediktsson!
Slysið fékk óskaplega á hann
pabba!
Frétt í Morgunblaðinu 23.
sept.’41: „Jarlinn er talinn af. Fór
frá Fleetwood 3. september og ætl-
aði beint til Vestmannaeyja, en ekk-
ert hefur spurst til hans síðan. Með
skipinu voru 11 menn.“
„Þetta fékk alveg óskaplega á
hann pabba,“segir Erna. „Bróðir
minn á skipinu og allir skipsveijar,
kunningjar og vinir. Það var svo
eftirsótt að fá pláss á Jarlinum.
Pabbi háttaði ekki, en sat í stólnum
við símann í fleiri sólarhringa að
bíða eftir skeyti. Þetta var í miðju
stríðinu. Sæsíminn slitinn og erfitt
að síma nokkuð þar sem ekki mátti
gefa upplýsingar um skipaferðir.
Loks kom skeytið frá Þórarni um-
boðsmanni pabba í Fleetwood. Mikil
sorg og við fengum aldrei að vita,
hvort skipið var skotið niður eða
hvað kom fyrir það.“
Til minningar um
ástfólginn son
Hinn 5. júlí ’43 berst Ijóðminja-
Morgunblaðið/Sverrir
Feðgarnir Óskar Halldórsson eldri og Óskar Theódór Óskarsson
yngri.
Shakespeare og H.C. Andersen við steinda gluggann á stigapalli
Þjóðminjasafnsins,
Lilja Árnadóttir safnvörður í félagsskap með Vilhjálmi Stefánssyni
landkönnuði og Sigurði Nordal prófessor.
safninu bréf frá Óskari, þar sem
hann tilkynnir um 30 þúsund króna
minningargjöf um son sinn. Upp-
hæðinni verði ráðstafað til að stofna
vaxmyndasafn í Reykjavík. Um gjöf-
ina segir Óskar í Mbl. 4. júlí ’43:
„Þegar ég á unglingsárum mínum
dvaldi í Kaupmannahöfn, varð mér
á fátt jafn starsýnt og myndir vax-
myndasafnsins þar. I safni þessu
varð ég fyrir áhrifum sem ég gleymi
aldrei. Mig hefur lengi langað til að
koma upp vísi að slíku safni í Reykja-
vík, þar sem síðari kynslóðir gætu
séð nákvæmar líkingar af merkis-
mönnum þjóðarinnar."
En Óskar komst að raun um, að
erfiðara var að koma upp vaxmynda-
safni en hann hafði ætlað. „Honum
gekk svo illa að fá gjaldeyri," segir
Erna „næstum útilokað að fá pen-
inga yfirfærða. Og það var ekki nóg
að láta móta höfuðin. Geysileg vinna
liggur á bak við líkönin sjáif. Lík-
amsstærð og hálslengd varð að vera
rétt og líkamsburður að samsvara
fyrirmynd. Pabbi lét Gems Ltd. í
London gera líkönin og Nathan,
sérhæft fyrirtæki í hirðklæðum og
leikbúningum, saumaði flesta
búningana.”
Og allt varð að vinnast eftir ná-
kvæmu máli. í bréfi frá Gems 11.
apríl, ’47 segir: „eftir að hafa farið
yfir síðustu myndir, viljum við stytta
hálsinn á Roosevelt...gefa Churchill
meiri reisn...gera Napóleon mjaðma-
meiri...snúa höfðinu á Shakespeare
í samræmi við styttuna af honum í
Westminster Abbey.“
Breski myndhöggvarinn
Richard Lee
„Pabbi var heppinn að fá enska
listamanninn Richard Lee til að