Morgunblaðið - 17.10.1993, Page 8

8 B
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. OKTÓBER 1993
ISLENSKAR FORNLEIFARANNSÓKNIR GAGNRYNDAR
ÐNtMEDA
tm
FRAMÞR
ÍSLENDINGAR eru langt á eftir
nágrannalöndunum í fornleifarann-
sóknum, aðferðirnar eru löngu úr-
eltar og alltof mikil áhersla er lögð
á ritaðar heimildir við til dæmis
skráningar á fornminjum. Það eru,
í stuttu máli, niðurstöður BA-rit-
gerðar Steinunnar Kristjánsdóttur,
„Islándsk arkeologi: stagnation ell-
er utveckling?“, frá fornleifafræði-
deild Gautaborgarháskóla.
Texti: Sverrir Guðmundsson/
Mynd: Helena Stefánsdóttir
Steinunn hefur stundað
nám í fornleifafræði
við háskólann í Gauta-
borg síðastliðin þrjú
ár. I ritgerð sinni, sem
á íslensku gæti heitið:
íslensk fornleifafræði:
stöðnun eða framþróun? skoðar
hún áhrif ríkjandi aðferða á forn-
leifarannsóknir á íslandi með sér-
stöku tilliti til íveruhúsa. Niður-
staða hennar er sú að íslensk forn-
leifafræði sé stöðnuð í gamaldags
rannsóknaraðferðum.
Hún segir, að hingað til hafi
íslendingasögurnar stjórnað
skráningu á fornminjum og þar
af leiðandi hafi bara verið rann-
sakaðir þeir staðir sem hægt er
að tengja við þær. Það sem hafi
síðan fundist hafi verið notað sem
sönnun fyrir áreiðanleika þeirra.
Hún kemst einnig að þeirri niður-
stöðu í ritgerðinni, að við aldurs-
greiningar séu ritaðar heimildir
teknar fram yfir áreiðanlegri að-
ferðir, til dæmis C-14. „Öskulög
eru mikið notuð í þessu sam-
bandi, en mörg hinna eldri ösku-
Iaga eru einmitt tímasett sam-
kvæmt rituðum heimildum," segir
Steinunn og bætir við að engu sé
líkara en að aðalmarkmið margra
íslenskra fornleifafræðinga sé að
staðfesta að íslenskar ritaðar
heimildir séu sannleikur.
— En eru ekki ritaðar heimild-
ir áreiðanlegar heimildir?
„Ekki í fornleifafræði. Ég tel
mjög hættulegt að nota sögurnar
sem viðmiðun þegar grafíð er,
eins og gert hefur verið hingað
til. Það getur vel verið að sögurn-
ar segþ satt frá að hluta, en mun-
um við einhvern tíma komast að
því sem ekki er með í rituðum
heimildum?" segir Steinunn. Hún
bendir ennfremur á erfiðleikana
með það sem höfundár heimild-
anna ekki vissu um eða efeki vildu
vita um, til dæmis -hinar dekkri
hliðar þjóðfélagsins.
Einfalt er ekki elst
Mikilvægasta atriðið í ritgerð
sinni segir Steinunn þó vera gagn-
rýnina á gamaldags rannsóknar-
aðferðir. Þær, segir hún, byggja
á þróunarsinna og gerðþróunar-
fræði (týpólogíu), þ.e.a.s. þróun
hýbýla frá hinu einfalda til hins
flókna. Þetta, segir Steinunn, er
úrelt:
„Það er löngu vitað að þróunin
gengur ekki frá hinu einfalda til
hins flókna eins og hin gamla og
úrelta þróunarkenning byggir á.
Þróunarferillinn er miklu flóknari
en svo. Við rannsóknir á íveruhús-
um verður að taka tillit til þess
að einstaklingar byggja hús sín
samkvæmt sínum eigin hugmynd-
um og möguleikum úr umhverf-
inu. Þessir möguleikar geta
grundvállast á tækni, efnahag,-
umhverfí, byggingareftii, trú,
m.m.“
Mismunandi búskaparhættir
Steinunn segir ennfremur að
Steinunn Kristjáns-
dóttir, ungur fornleifa-
fræðingur frá Gauta-
borgarháskóla, telur
íslenska fræðimenn
of bundna af rituðum
heimildum og fasta í
stöðnuðum
rannsóknaraðferðum
það sé ekki hægt að ganga út frá
því að búskaparhættir hafi verið
eins á landinu öllu. „Á síðari tím-
um eru búskaparhættirnir mjög
mismunandi og þannig hafa þeir
örugglega verið fyrr á öldum. ís-
lenskir fornleifafræðingar hafa
byggt upp sérstakan ramma yfir
það hvernig íslensk íveruhús hafa
þróast í gegnum aldirnar. Þessi
rammi byggir á þróunarkenning-
unni, þar sem elsta húsið er ein-
faldast og það yngsta flóknast
hvað útlit og uppbyggingu varð-
ar.“
í rammanum eru nú fjórar
gerðir íveruhúsa frá 874-1550:
1. langhús (874-1000), langhús
með bakhýsi (1000-1100), lang-
hús með bakhýsi og stofu við
annan gaflinn (1100-1300) og
gangabær (1300-1550). „Það er
löngu vitað að þegar fornminjar
eru rannsakaðar með fyrirfram
ákveðnar hugmyndir í bakgrunn-
inum, hefur það áhrif á niðurstöð-
urnar. Þess vegna hafa flest ís-
lensk íveruhús frá vikingaöld og
miðöldum hingað til passað inn í
rammana fjóra. Þeim húsum sem
ekki hafa átt heima þar er troðið
þangað á einn eða annan hátt.“
Að sögn Steinunnar er vanda-
mál íslenskrar fornleifafræði að
hluta það að margir rannsóknar-
menn eru ekki menntaðir forn-
leifafræðingar. Það hafi líka vald-
ið því að hinar gömlu kenningar
eru enn við lýði. „Án breytinga í
rannsóknaraðferðum komum við
trúlega ekki til með að komast
að meiru um okkar íslensku
menningarsögu þrátt fyrir áfram-
haldandi rannsóknir. Best er að
leggja ritaðar heimildir og form-
gerðarfráeði á hilluna í fornleifa-
rannsóknum og rannsaka með
opnun huga ef árangur á að nást.“