Morgunblaðið - 13.04.1994, Side 13

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 13. APRÍL 1994
13
Fullveldið og ESB
eftir ÓlafÞ.
Stephensen
Tvær röksemdir eru þungamiðjan
á málflutningi andstæðinga aðildar
íslands að Evrópusambandinu
(ESB). Annars vegar hefur því verið
haldið fram að ESB-aðild þýði að
útlendingar taki fiskinn okkar frá
okkur. Sjávarútvegskafli aðild-
arsamninga Norðmanna við Evrópu-
sambandið kippir fótunum undan
þessari röksemd, eins og undirritað-
ur sýndi fram á í grein í Morgunblað-
inu fyrir skömmu. Hins vegar eru
þau rök mikið notuð, að um „full-
veldisskerðingu" yrði að ræða, ef
ísland gengi í Evrópusambandið.
Þeir, sem halda þesari síðamefndu
röksemd á lofti, eru væntanlega á
einu máli um að fullveldi sé gott og
skerðing á því sé vond, en útskýra
hins vegar sjaldnast hvað þeir eigi
við með „fullveldi“. Þar stendur hníf-
urinn í kúnni. Skilgreining á fullveld-
ishugtakinu er nauðsynleg, ætli
menn að beita því fyrir sig í pólitísk-
um umræðum. Ef á að vera hægt
að ræða þessi mál af viti, þurfa
menn sömuleiðis að hafa einhveija
hugmynd um hvort ríki heims séu í
raun fullvalda, miðað við þá skil-
greiningu, sem þeir gefa sér. Þeir
þurfa þá jafnframt að átta sig á
hvort það sé mögulegt og æskilegt
að þau séu fullvalda.
Skilgreiningar á
fullveldishugtakinu
Fræðimenn hafa deilt um fullveld-
ishugtakið öldum saman, að minnsta
kosti frá dögum Machiavellis og
Bodens á sextándu öld, og aldrei
hefur náðst fullkomin samstaða um
skilgreiningu á því. Það, sem yfir-
leitt er þó átt við með fullveldi í al-
mennu tali, er „að hafa fullt vald
yfir málum sínum“, eins og Orðabók
Menningarsjóðs orðar það. Þegar
rætt er um fullveldi ríkis í samskipt-
um við önnur ríki, er vanalega átt
við að uppspretta ríkisvalds sé ein-
vörðungu innan landamæra ríkisins;
að ekkert erlent vald hafi áhrif á
það, sem á sér stað á landsvæði
þess. Ólafur Jóhannesson orðar
þetta svo í bók sinni Stjórnskipun
Islands: „Ríki ... lýtur stjórn, er
sækir vald sitt til samfélagsins sjálfs
en ekki til annarra ríkja, að öðru
en því, er leiðir af reglum þjóðarétt-
ar.“
Ymist er notazt við þrönga, form-
lega (eða lagalega) skilgreiningu á
fullveldishugtakinu eða víðari, póli-
tíska skilgreiningu. Formleg skil-
greining gerir ráð fyrir að ríki sé
fullvalda, ef formlegar stjórnvalds-
ákvarðanir eru teknar af innlendum
stjórnvöldum. Pólitísk skilgreining
gerir hins vegar ráð fyrir að innlend
stjórnvöld hafi raunveruleg áhrif á
innri mál ríkisins; geti farið sínu
„Ef fullveldi er gott, en
engu að síður er óger-
legt að öðlast það við
nútímalegar kringum-
stæður — jafnvel óæski-
legt — hvaða gagn er
þá að fullveldishugtak-
inu í umræðum um
stefnumótun Islendinga
varðandi aðild að Evr-
ópusambandinu? Það
verða andstæðingar
ESB-aðildar að út-
skýra, vilji þeir vera
teknir alvarlega.“
fram, án tillits til þess, sem gerist
utan landamæra ríkisins, og að eng-
ar utanaðkomandi hömlur séu á þau
lagðar.
Skilgreiningar af þessu tagi eru
væntanlega þær, sem andstæðingar
ESB-aðildar íslands hafa í huga
þegar þeir tala um fullveldi eða
skerðingu á því. Að því gefnu má
svo velta fyrir sér hvaða ríki séu í
raun og veru fullvalda.
Formlegt fullveldi
Samkvæmt formlegri skilgrein-
ingu eru þau ríki fulivalda, sem lúta
ekki beinlínis erlendri stjórn eða eru
hernumin af erlendu ríki gegn vilja
sínum. Þetta á við um fiest ríki. Svo
dæmi sé tekið var Kúveit hins vegar
ekki fullvalda eftir innrás og hernám
Iraka, vegna þess að hernámsstjórn-
in tók ríkisvaldið í sínar hendur. Svo
lengi sem innlend stjórnvöld taka
ákvarðanir fyrir hönd ríkisins, án
þvingunar af hálfu erlendra ríkja,
og fara formlega með æðstu stjórn
á landsvæði þess telst ríkið fullvalda
að þjóðarétti.
Það fer ekki á milli mála, sé laga-
leg skilgreining notuð, að aðildarríki
Evrópusambandsins eru fullvalda.
Flestir fræðimenn á sviði þjóðaréttar
viðurkenna þetta. Þótt hluti ríkis-
valds sé framseldur til stofnana sam-
bandsins, fer það framsal fram með
lögformlegum hætti og er eigin
ákvörðun stjórnenda ríkisins, án ut-
anaðkomandý þvingunar. (Það má
minna á að íslendingar hafa þegar
framselt hluta ríkisvalds síns tii al-
þjóðastofnana og erlendra aðila með
frjálsum samningum, eins og bent
var á í áliti nefndar, sem skilaði áliti
árið 1992 um það hvort EES-samn-
ingurinn bryti í bága við stjórnar-
skrána. Fáir hafa fram að þessu lit-
ið á slíkt framsal á ákvörðunarvaldi
sem fullveldisskerðingu í lagalegum
skilingi.) í Evrópusambandinu er
sérhveiju aðildarríki heimilt að rifta
samstarfinu. Þannig liggur ákvörð-
unarvaldið um tilvist Evrópusam-
bandsins, fjölgun eða fækkun í hópi
aðildarríkjanna, hjá hveiju og einu
aðildarríki.
Hvaða ríki er fullvalda í raun?
Hitt er svo annað mál, að lagaleg-
ar skilgreiningar segja okkur oft
ósköp lítið um það hvernig málum
er háttað í raun, jafnt í innanlands-
sem alþjóðastjórnmálum. Ef notuð
er víðtækari pólitísk skilgreining af
því tagi, sem minnzt var á hér á
undan, má í raun segja að ekkert
ríki hafi „fullt vald yfir málum sín-
um“ nú á dögum. Fyrr á tímum þjón-
aði það hugsanlega tilgangi að tala
um fullveldi, í þessari pólitísku merk-
ingu. Við aðstæður, þar sem sam-
göngur og fjarskipti eru vanþróuð,
hernaðartækni frumstæð, lítil sam-
skipti milli þegna mismunandi ríkja
og landamæri lokuð, er hugsanlegt
að ríki ráði sér að öllu leyti sjálf.
Öðru máli gegnir hins vegar nú á
dögum. Á tímum fjölþjóðafyrir-
tækja, sívaxandi alþjóðaviðskipta,
stórbættra samgangna og fjar-
skipta, opinna landamæra, gervi-
hnattasjónvarps og hernaðartækni
sem byggist meðal annars á lang-
drægum sprengjuflugvélum og eld-
flaugum, er fráleitt að nokkurt ríki
geti farið sínu fram og stjórnvöld
tekið ákvarðanir án þess að taka
tillit til þess, sem er að gerast í
umheiminum. Þetta á við um öll ríki,
kannski þó sízt þau sem loka sig
af frá umheiminum, t.d. Norður-
Kóreu eða Albaníu fyrir 1989. Nú-
verandi aðildarríki Evrópusam-
bandsins, sem öll eru opin lýðræðis-
ríki, höfðu því orðið fyrir „fullveldis-
skerðingu" vegna þessara alþjóðlegu
þróunarferla, löngu áður en sam-
bandið var sett á laggirnar.
Fullveldi íslendinga og
alþjóðleg þróun
Fullveldi íslendinga, sem þýddi
kannski ennþá fullt vald á eigin
málum á fullveldisdaginn 1. desem-
ber 1918, fór fyrir lítið 10. maí 1940,
þegar erlendur her lagði landið undir
sig án þess að spyija leyfís. Hafið,
sem fram að því hafði verið helzta
vörn Islendinga gegn erlendum áhrif-
um, var ekki lengur óyfirstíganleg
hindrun vegna þess hvað samgöng-
um, fjarskiptum og hernaðartækni
hafði fleygt fram. Allt í einu var ís-
lahd ekki lengur í útjaðri atburða,
heldur réði lega landsins því að sá
stríðsaðili, sem hafði vald á íslandi,
hafði yfirhöndina í orrustunni um
Atlantshafið. Eftir að seinni heims-
styijöldinni lauk varð ísland ómiss-
andi hlekkur í vörnum Vesturlanda.
Hernaðarlega mikilvæg lega landsins
hafði þau áhrif að íslendingar gátu
ekki með nokkru móti reynt að úti-
loka sig frá þróuninni á alþjóðavett-
vangi. Þótt flestir, ef ekki allir, ís-
Ólíifur Þ. Stephensen.
lenzkir stjórnmálamenn á árunum
eftir stríð hefðu sennilega kosið að
erlent herlið sæti ekki í landinu, var
annað ekki veijandi út frá þjóðar-
hagsmunum en að gera samning um
landvarnir við Bandaríkjamenn árið
1951, á dögum Kóreustríðsins og
margvíslegs umróts í alþjóðamálum.
Þannig hafði fulveldi íslendinga
skerzt; innlend stjórnvöld gátu ekki
lengur tekið ákvarðanir án þess að
taka tillit til þess, sem gerðist í öðr-
um ríkjum. Svo nýrra dæmi sé tekið,
hefði það verið fráleitt fyrir íslend-
inga að ætla að standa utan nýgerðs
GATT-samnings um alþjóðaviðskipti
og hafa reglur um viðskipti og tolla
eftir eigin höfði, vegna þess hversu
háð við erum utanríkisverzlun. Eina
leiðin til að taka ákvarðanir, sem
ekkert tillit taka til vilja stjórnvalda
í öðrum ríkjum, er að loka landinu
fyrir erlendum áhrifum og afnema
allar alþjóðlegar skuldbindingar rík-
isins. Slíkt telst tæplega æskilegt nú
á dögum.
Niðurstaða margra þeirra, sem
hafa fjallað um fullveldishugtakið í
Ijósi áðurnefndrar þróunar á alþjóða-
vettvangi, er sú að í raun sé ekki
hægt að nota það til þess að lýsa
núverandi kringumstæðum í alþjóða-
málum. Fullveldi, í þeirri merkingu
að innlend stjórnvöld verði ekki fyrir
neinum utanaðkomandi áhrifum þeg-
ar þau taka ákvarðanir sínar og eng-
ar ytri hömlur séu á þau lagðar, sé
úrelt hugsjón en ekki lýsing á raun-
veruleikanum.
Hér er komið að kjarna málsins:
Ef fullveldi er gott, en engu að síður
er ógerlegt að öðlast það við nútíma-
legar kringumstæður — jafnvel
óæskilegt — hvaða gagn er þá að
fullveldishugtakinu í umræðum um
stefnumótun íslendinga varðandi
aðild að Evrópusambandinu? Það
verða andstæðingar ESB-aðildar að
útskýra, vilji þeir vera teknir alvar-
lega.
Evrópusambandið: Brugðizt
við fullveldisskerðingu
Viðbrögð ríkja við margs konar
þróun, sem virðir ekki landamæri,
til dæmis í viðskiptamálum, sam-
göngumálum og umhverfismálum,
hafa verið þau að efna til alþjóða-
samstarfs, þar sem settar eru reglur
um samskipti ríkja og þegna þeirra
í alþjóðlegu samfélagi. Alþjóðlegt
samstarf er eina leiðin til að hafa
einhveija stjórn á öflum, sem engin
ríkisstjórn getur tekizt á við í ein-
angrun frá öðrum.
I þessu ljósi má færa rök fyrir
að það sé villandi að draga upp
mynd af Evrópusambandinu sem
ógnun við fullveldi aðildarríkjanna.
Þvert á móti er fyrirkomulag ákvarð-
anatöku í ESB viðbrögð við þeirri
skerðingu á fullveldi allra ríkja, sem
ég hef lýst hér að framan. Með því
að framselja hluta ríkisvalds síns til
sameiginlegra stofnana Evrópusam-
bandsins hafa aðildarríkin leitazt við
að ná tökum á áhrifaþáttum, sem
skipta miklu fyrir þjóðarhagsmuni
þeirra, þótt ekki sé þar með sagt
að þau öðlist fullveldið á ný. Þau
hafa áttað sig á því að með því að
sameina krafta sína, eru þau miklu
sterkari en ef þau reyndu hvert um
sig að takast á við vandamál nútím-'
ans á eigin spýtur.
Það sama á við um ísland og um
aðildarríki ESB — í pólitískum skiln-
ingi hefur fullveldi ríkisins rýrnað
og við erum í síauknum mæli háð
því, sem gerist utan landamæra
þess. Spurningin er sú, hvort við
ætlum að sitjá með hendur í skauti
og láta þetta yfir okkur ganga eða
hvort við viljum taka höndum saman
við aðrar þjóðir til þess að hafa áhrif
á ákvarðanir, sem geta haft úrslita-
þýðingu fyrir þjóðarhagsmuni okkar
í framtíðinni. Núverandi lausn á
samskiptum okkar við Evrópusam-
bandið, EES-samningurinn, er ekki
fullnægjandi að þessu leyti. Hann
kemur í veg fyrir efnahagslega ein-
angrun Islands, en hann veitir okkur
engin áhrif á pólitískar jafnt sem
efnahagslegar ákvarðanir á vett-
vangi ESB. Aðild að EvrópuSam-
bandinu færir okkur hins vegar þessi
áhrif. Sá kostur hefur staðið okkur
til boða, og muni hann gera það
áfram, eigum við að svara kalli
tímans og grípa tækifærið.
Markmið íslendinga, jafnt nú sem
á tíma sjálfstæðisbaráttunnar, hlýt-
ur að vera að hámarka þjóðarhag
og hafa raunveruleg áhrif á stjórn
eigin mála. Hins vegar á allt annar
hugsunarháttur við nú en í byijun
aldarinnar. Við þurfum að meta
raunhæft þá möguleika, sem við
höfum til að bregðast við og hafa
áhrif á umhverfi okkar, í stað þess
að einangra okkur eða laga okkur
einhliða að breytingunum. Slík
stefna er affarasælli en að veifa í
kringum sig aldagömlum og úreltum
hugtökum, sem hjálpa engum að
átta sig á aðstæðum í veröldinni eins
og hún lítur út seint á tuttugustu
öldinni.
Höfundur er stjórnmálafræðingur
og leggur stund á framhaldsnám
í alþjóðastjórnmálum í London.
Húsatryggingar Reykjavíkur
eftirJón G. Tómasson
Vegna skrifa undanfarið um mál-
efni Húsatrygginga Reykjavíkur, og
nú síðast í leiðara Morgunblaðsins
10. þ.m., tel ég rétt að vekja at-
hygli á eftirfarandi:
1. Iðgjaldataxtar Húsatrygginga
Reykjavíkur hafa verið með því
lægsta sem þekkist hér á landi og
margfalt lægri en gerist í nágranna-
löndunum. Þrátt fyrir að hlutfall
atvinnuhúsnæðis vegi mun þyngra
í Reykjavík en það gerir í nágranna-
bæjunum var meðaltal iðgjalda
1992 af brunabótamati sem hér
greinir:
Reykjavík 0.34 0/00
Garðabær 0.35 0/00
,Kópavogur 0.39 0/00
Mosfellsbær 0.40 0/00
Hafnarfjörður 0.50 0/00
Á Akureyri var hlutfallið það
sama og í Hafnarfirði, 0.5Ö 0/00.
„Ef hlutfall iðgjalda af
brunamati væri það
sama í Reykjavík og t.d.
á Akureyri eða í Hafn-
arfirði myndu iðgjalda-
greiðslur húseigenda í
Reykjavík hækka um
47%, eða um tæplega
100 millj. kr. á þessu
Þetta þýðir einfaldlega, að ið-
gjaldataxtar í Reykjavík eru lægri
en í hinum kaupstöðunum.
Ef hlutfall iðgjalda af brunamati
væri það sama í Reykjavík og t.d.
á Akureyri eða í Hafnarfirði myndu
iðgjaldagreiðslur húseigenda í
Reykjavík hækka um 47%, eða um
tæplega 100 miilj. kr. á þessu ári.
Það er því erfitt að rökstyðja
nauðsyn þess að leggja niður Húsa-
tryggingar vegná hagsmuna hús-
eigenda í Reykjavík.
2. Af hálfu Reykjavíkurborgar er
rekið öflugt slökkvilið og eldvarna-
eftirlit, sem þjónar einnig nágranna-
byggðunum. Tekjur af iðgjöldum
vegna brunatrygginga hafa að hluta
verið notaðar til að greiða kostnað
við þennan rekstur. Þá hefur ákvæð-
um um iðgjaldataxta verið beitt til
að knýja húseigendur til nauðsyn-
legra lagfæringa á eldvörnum. Ekki
er vafi á, að öflugt slökkvilið og
eldvarnaeftirlit hefur leitt ti( þess
að tjón af völdum eldsvoða, og þá
bæði á húseignum og innanstokks-
munum, er lægra en ella. Hætt er
við að þetta geti breyst ef slitið er
á tengslin milli eftirlits og trygg-
inga.
3.1 frumvarpi um brunatrygging-
ar húseigna, sem nú liggur Alþingi,
Jón G. Tómasson
er gert ráð fyrir að Fasteignamat
ríkisins framkvæmi virðingu hús-
eigna. Kveðið skal á um greiðslu
kostnaðar í reglugerð. Ráðagerðir
munu uppi um að leggja ákveðið
gjald, t.d. kr. 300 á ári, á allar fast-
eignir til að standa undir þessum
kostnaði Fasteignamatsins. Af öll-
um húseignum í Reykjavík hefur
þegar verið greitt virðingargjald.
Hér yrði því um tvísköttun að ræða.
Matseiningar í Reykjavík eru rúml.
60 þús. Árlegur skattur á húseig-
endur í Reykjavík gæti því orðið um
18 millj. kr. og um 40 millj. kr. á
húseigendur á landinu öllu.
Vegna EES-samningsins verður
að fella úr gildi einkarétt borgar-
stjómar Reykjavíkur til brunatrygg-
inga húeigna í borginni og húseig-
endum verður ftjálst að tiyggja hjá
öðrum tryggingafélögum. En áður
en lengra er haldið og starfsemi
Húsatiygginga lögð niður er eðli-
legt, að borgaiyfirvöld vilji sjá hvað
borgarbúum býðst í staðinn.
Höfundur er borgarritari í
Reykjavík.