Morgunblaðið - 09.04.1995, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 9. APRÍL 1995 B 5
EINS OG
FISKUR
ÁÞURRU
LANDI
Velgengni norska ríthöfundarins Jostein
Gaarder, höfundar Veraldar Soffíu, sem nú
kemur út í íslenskri þýðingu, hefur verið
slík að hann má ekki vera að því að sinna
JOSTEIN Gaarder
skriftum lengur. í viðtali við Birnu Huld
Helgadóttur segir hann frá tilurð þessarar
sérkennilegu bamabókar, sem slegið hefur
bókmenntaheiminn út af laginu.
HEIMUR alþjóðabókaút-
gefenda er þröngsýnn
og íhaldsamur. Menn
vilja helst hanga í sömu
reyfaraformúlunum og þekktum
og öruggum nöfnum eins ðg John
Grisham og Jackie Collins. Ef ein-
hver kilja frá þeim afskekkta út-
kjálka, sem Norðurlöndin teljast,
slysast til þess að gera einhveija
lukku fær hún óhjákvæmilega
nafnbótina „surprise best-seller“ -
óvænt metsölubók.
Þessi nafnbót telst varla full-
nægjandi þegar verið er að fjalla
um Veröld Soffíu.
Skáldverk um sögu heimspeki,
ætlað unglingum og skrifað af
norskum lýðháskólakennara -
slíkt hefði samkvæmt öllum útgef-
endareglum varla átt að seljast
nema í nokkrum eintökum í heima-
landinu, hvað þá um víða veröld.
En þvert á móti hefur þessi litla
bók notið meiri velgengni en nokk-
ur önnur í sögu norskra bók-
mennta; hún hefur farið sigurför
um heiminn, selst í mörgum millj-
ónum eintaka í Evrópu, Bandaríkj-
unum og Austurlöndum.
Höfundurinn, Jostein Gaarder,
er jafn furðu lostinn og allir aðrir.
Fyrir þremur árum þegar hann var
að gefa Soffíu út í Noregi skrifaði
hann útgáfufyrirtækinu sínu þar
til þess að þakka þeim fyrir að
gefa út bókina þótt hún myndi
örugglega verða því þungur baggi.
„Nú þakka þeir mér fyrir,“ segir
hann kíminn.
Veröld Soffíu hefur hingað til
verið þýdd á 32 tungumál og selst
í um það bil 2,5 milljónum eintaka
þótt hún sé ekki enn komin út í
vasabrotsútgáfu. Næstum ein
milljón eintaka hafa selst í Þýska-
landi einu, en þar vann hún einnig
mikilsverð bókmenntaverðlaun.
Soffía hefur í marga mánuði trón-
að efst á metsölubókalistum Bret-
lands, Ítalíu, Spánar og jafnvel
Kóreu. Nú í byijun apríl er hún
síðan að koma út á íslensku hjá
Máli og menningu.
Búist er við að sala um allan
heim muni margfaldast þegar bók-
in kemur út sem kilja seinna á
árinu. Það hefur engin „alvöru“
bók selst eins vel á heimsmæli-
kvarða frá því Nafn rósarinnar
kom út.
„Ég er ekki stoltur af því að
hafa skrifað metsölubók," tekur
Jostein fram. „Ég er fremur stoltur
af því að hafa unnið að bók sem
mér lá á hjarta en ég hélt að ég
myndi ekkert hagnast á.“
Jostein Gaarder er íjörutíu
og tveggja ára, kvæntur og á
tvö börn. Hann starfaði í mörg
ár sem heimspekikennari við
lýðháskóla í Björgvin, en
skrifaði jafnframt skáldsög-
ur bæði fyrir börn og full-
orðna. Frumraun hans á
bókmenntasviðinu, Sjúk-
dómsgreiningin (Diagn-
osis), hlaut góða dóma
í heimalandinu.
Næsta bók var flók-
in saga-innan-sögu,
Kapalgátan, sem
seldist vel á Norður-
löndum. Að sögn Jostein
er hugmyndin að Soffíu komin frá
Kapalgátunni. „Söguhetjan er
drengur sem fer til Aþenu með
pabba sínum í leit að móður sinni,
og hittir þar meðal annarra Plató
og Aristóteles. Ég ímyndaði mér
að hann færi aftur til Noregs og
vildi kannski vita meira. Svo færi
hann á bókasafn og bæði um bók
um heimspeki en þá yrði sagt við
hann: „Því miður en þú ert of ung-
ur.““
Veröld Soffíu byijaði sem hálf-
gerð kennslubók. „Upphafssetn-
ingin var einhvern veginn á þessa
leið: „Mannkynið hefur alltaf spurt
fróðleiksspurninga." Þá hugsaði ég
með mér, guð minn góður hvað
þetta er leiðinlegt."
Þess í stað ákvað Jostein að
skrifa heimspekisöguna sem skáld-
sögu. „Mannsheilinn er skapaður
fyrir sögur,“ segir hann. Veröld
Soffíu fjallar um 14 ára stúlku sem
fær upp úr þurru nafnlaus bréf sem
spyija hana „Hver ert þú? Hvaðan
komst þú?“ Síðan byijar þessi dul-
arfulli pennavinur að fræða ungl-
inginn um hugmyndasögu Vestur-
heims á skemmtilegan og aðgengi-
legan hátt. En þetta er ekki öll
sagan - söguþráðurinn fléttast og
snýst mjög óvænt sem ekki er vert
að skemma fyrir væntanlegum les-
endum. Til þess að útskýra bókina
vísar Jostein aftur í Kapalgátuna.
Sú bók fjallar meðal annars um
sjómann sem verður skipreika einn
á eyðieyju í fimmtíu og tvö ár.
Hann er með spil í fórum sínum
og til þess að vinna bug á einmana-
leika sínum býr hann til persónu
sem _
tengist hveiju
spili. Þessi spil verða
síðan lifandi manneskjur á eyj-
unni en sú einasta þeirra sem
spyrst fyrir um tilveru sína er
jókerinn.
Jostein segist sjálfur líta á sig
sem jókerinn í pakkanum, og það
sem hefur glatt hann mest við
frama Soffíu er að honum finnst
hann hafa sannað fyrir sjálfum sér
að það eru fleiri jókerar í heiminum
en hann hélt.
„Við fæðumst öll sem jókerar,
undrandi yfir lífinu. Það er hægt
að spyija spurninga um allt. Heim-
speki er ekki eitthvað sem við lær-
um, heldur frekar eitthvað sem við
gleymum. Þetta er eins og barna-
sundið - við fæðumst með þessa
hæfileika og það þarf að viðhalda
þeim , því að annars þurfum við
að fara á sundnámskeið þegar við
verðum eldri til að læra þetta allt
upp á nýtt.
Ég er ennþá undrandi hvern ein-
asta dag yfir tilveru minni - og
mér þykir svo mikilvægt að halda
í þetta undur. Um daginn spurði
einhver mig - heldur þú að það
sé líf á öðrum plánetum? Ég svar-
aði: ef það væri líf á öðrum hnött-
um, væri það ekki stórkostlegt?
En ef við værum alein í alheimin-
um, væri það ekki stórkostlegt
líka?“ Og honum finnst að heim-
spekin eigi eftir að verða mun rík-
ari nú þegar konur fá loks að vera
með, tveim þúsund árum eftir að
þær voru útskúfaðar af kvenhatar-
anum Aristótelesi. Jostein bendir
á að hann hafi haft stúlkur sem
aðalpersónur bókarinnar
af ásettu ráði.
„Mörgum
fannst það skrít-
ið, sérstaklega af
. því að ég á sjálfur
drengi. En Soffía
jf þýðir viska á
f grísku, og frá gullöld
: Aþenu hefur viskan
alltaf verið kven-
kennd. Karlmönnum
i;- en það eiginlegra að
/ koma sjálfum sér til
skila en að skilja. Þeir
nota þekkingu eins og
dýrin hornin.
Heimspekin er ekki bara
0 eitthvað sem varðar heilann
f - að velta sér upp úr rökum
tilverunnar getur verið mjög
líkamleg reynsla og held að
konur skynji það betur.“
Jostein segir að honum þyki
vænt um það hve velflestir „at-
vinnuheimspekingar“ tóku við
bókinni. „Þeir hafa verið mjög
örlátir,“ segir hann. Gagnrýnendur
hafa samt minnst á það að heim-
spekikennslan hennar Soffíu fjalli
lítið sem ekkert um nútíma heim-
speki. Jostein segist hafa lítinn
tíma fyrir nýlegri heimspekistefnu,
póst-módernisma, strúktúralisma,
dekonstrúktionisma o.s.fi’v., sem
hafa fært heimspekina fjær þeim
frumspekilegu tilveruspurningum
sem allir velta fyrir sér, yfir á
þurr akademísk svið. Hann telur
að mikið af nútímahugsun ein-
kennist af vitsmunalegum hroka
og innantómri retórík.
„Heimurinn er svo mikil gáta,
og lífið er of stutt fyrir svona vit-
leysu. Þessir nútíma heimspeking-
ar, í fyrsta skipti sem þeir kysstu
konu, töluðu þeir þá við hana um
að dekonstrúera setningar? Auð-
vitað ekki.“
Hann gi-unar að það sé áhersla
hans á að vera aðgengilegur sem
hefur stuðlað að velgengni Soffíu.
„Það er fullt af fólki í heiminum
sem hugsar; heimspeki er áhuga-
verð en of erfið fyrir mig. Hér er
tækifæri fyrir það að læra um heim-
speki með því að lesa skáldsögu.
Svo lifum við einnig á tímum
þar sem fólk er einfaldlega farið
að spyija spurninga á ný. Snemma
á áttunda áratugnum, þegar ég
var í háskóla, höfðum við engar
spurningar, einungis svör: eina
spurningin var „ertu marxisti eða
ekki?“
Margir gagnrýnendur erlendis
hafa stungið upp á því að hin gífur-
lega velgengni Soffíu gæti m.a.
verið vegna þess að hún sé bók sem
velviljaðir foreldrar kaupi gjaman
handa afkvæmi sínu,hvort bömin
lesa hana síðan er annað mál.
„Bókin hefur fengið þannig
umfjöllun, sérstaklega í Englandi,
þar sem popp- og rokkkúlturinn
er mjög sterkur og fólk er kannski
óvant því að krakkar séu mikið að
lesa. En hitt er annað mál, að þeir
tortryggnu gætu haft rangt fyrir
sér, ég hef fengið hrein ósköp af
bréfum frá ungu fólki sem hefur
fengið mikið út úr bókinni. Ein
sextán ára stúlka skrifaði mér og
sagði að hún hafi haldið að það
væri eitthvað að henni áður en hún
las Soffíu, hún hélt hún væri eina
manneskjan í heiminum sem væri
að velta fyrir sér heimspekilegum
spurningum."
Jostein viðurkennir að hann hafí
grætt eitthvað á bókinni, „ég á
fyrir brauði og mjólk næstu árin,“
segir hann, en bætir við að hann
hafi lítið séð af ágóðanum enn og
hefur litla hugmynd um hvernig
skal eyða honum. í anda átrúnað-
argoðsins, Sókratesar, heldur hann
fram: „Ég hef í raun engar lúxus-
þarfir, og ég hef látið mikið af
þessu frá mér þegar.“ Eina stórfj-
árfestingin hingað til er íbúð í
Ósló til þess að vinna í. „Ég var
ekki með neitt vinnuherbergi
heima hjá mér og þar var allt kom-
ið út um allt. Því var það dálítið
skrítið að geta bara skrifað ávísun
fyrir íbúðinni, að þurfa ekki að
taka lán eða neitt þvíumlíkt."
Hógværð og lítillæti Josteins
virðast alveg einlæg - hann minnir
miklu frekar á lýðháskólakennara
frá Björgvin en heimsfrægan og
virtan rithöfund. Hann vill mun
frekar ræða um forn-íslensk mál-
vísindi en sölu bókar sinnar, og
syngur „Ríðum, ríðum rekum yfir
sandinn“ alveg kórrétt.
Hann heldur því fram að aðrir
norrænir höfundar muni einnig
hagnastáf velgengni Soffíu. Þessi
bók, eins og önnur nýleg „óvænt
metsölubók“, Lesið í snjóinn eftir
Danann Peter Hoeg, hefur hrint
af stað einhvers konar tísku fyrir
norrænum bókmenntum, sem hafa
hingað til oft verið hunsaðar af
hinum snobbaða heimi alþjóðabók-
mennta. „A alþjóða bókamarkaðin-
um í Frankfurt voru spekingarnir
allir að tala um Gaarder-Hoeg-
áhrifin,“ segir Jostein.
Höfundur Soffíu þekkist nú úti
á götu í Noregi. „Það gæti verið
verra, ég gæti verið alræmdur fyr-
ir eitthvað slæmt.“ Nítján ára son-
urinn er stoltur af honum en
skammar hann fyrir að tala of
mikið við fjölmiðla. Hinsvegar er
ellefu ára drengurinn orðinn svo
óuppnæmur að hann tekur ekki
einu sinni eftir því þegar pabbi
hans er í sjónvarpinu. „Eg er ekk-
ert að troða Soffíu upp á þá. Ég
tel mikilvægara að vera góður fjöl-
skyldufaðir en að kenna þeim
heimspeki - við grínumst við
kvöldverðarborðið frekar en að
ræða um alvöru lífsins.
Það besta og merkilegasta sem
hægt er að gera fyrir börn er að
lesa fyrir þau,“ bætir hann við
Hann segir lífsgæði sín hafa
verið meiri áður en Soffía kom til
sögunnar. „Hvað er eiginlega hið
ljúfa líf? Að sofa í sama rúmi og
kona manns, til dæmis. Á síðasta
ári eyddi ég 100 nóttum einn í
hótelherbergjum um allan heim,
að kynna bókina.“ Þetta ár virðist
ætla að færa honum enn fleiri ein-
manalegar hótelnætur - viku í
Bretlandi, en síðan er ferðinni
haldið til Þýskalands, Frakklands,
Spánar og Argentínu. Til íslands
er hann væntanlegur í september.
„Ég vil hvíld og frið til þess að
skrifa - ég hef ekki skrifað eitt
einasta orð í meira en ár. Fyrir
mig eru skriftir eins og ævintýri
og ég sakna þessa ævintýris mik-
ið. Eins og stendur líður mér eins
og fiski á þurru landi.“
Höfundur starfnr sem blaðamað-
ur á Bretlandi.