Morgunblaðið - 28.05.1995, Blaðsíða 18

18 B SUNNUDAGUR 28. MAÍ1995
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
VIÐBURÐAMENNIN G
OG MIÐSTÝRING
Um varasamar breytingar á norrænni menningarstefnu
í MENNINGARSTARFI mínu og
menningameyslu hef ég á síðustu
árum orðið vitni að þróun í menn-
ingarstefnu og stuðningsskipan,
sem hefur ýmsar alvarlegar afleið-
ingar og skal ég í framhaldinu
reyna að lýsa þeim í stuttu máli.
Þróunin felst í tilfærslu Qármuna
frá föstum stofnunum yfír í
„lausafjármagn", þ.e.a.s. verkefna-
fé sem geymt er í ýmsum sjóðum
og dreift þaðan. Noti ég Danmörku,
þar sem ég eðlilega þekki best til,
sem ramma að lýsingunni og leiði
hana síðan inn á samstarfssvið nor-
rænna menningarmála, lítur hún
þannig út:
Fyrir 15-20 árum óx fiskur um
hrygg þeirri (réttmætu) tilfínningu,
að sumar hinar gömlu stóru þjóð-
legu menningarstofnanir fram-
kvæmdu of lítið miðað við hlutfalls-
lega háar fjárveitingar til þeirra;
stirt skrifræði, erfið stéttarfélags-
mál, lítill áhugi á tilraunum og ann-
ar vandi, sem gamlar stofnanir
hafa tilhneigingu til að hrúga upp
í einhverskonar tregðu, eru nokkrar
þær skýringar sem nota má til að
lýsa ástandinu. Segja má, að fjár-
veitingar til menningar „hafi ekki
náð nógu langt út“, eða þá að
skriffinska og óvirkni hafi gleypt
stöðugt meira fjármagn en sú
list/menning sem var raunveruleg
ástæða tilveru stofnananna.
Miklu skiptir að undirstrika, að
þessi tilhneiging styrktist við al-
menna þróun samfélagsins, þar sem
menn vildu stuðla að hreyfingu frá
svonefndri hámenningu yfír í víðara
menningarmið. Af þeirri ástæðu
einni gátu menn því betur greint
vandamálin hjá þessum hefðundnu
stofnunum.
Loks skal bent á, að á sama tíma
breiddist út hugsunarháttur fijáls-
hyggju í íjármálum, sem studdi
þróun í átt til stöðugt
meiri eigin íjármögn-
unar á öllum sviðum
menningar og mennt-
unar. Menn þurftu að
sýna fram á, að þeir
væru virkir og dugleg-
ir og gætu selt sjálfa
sig og afurðir sína á
markaði - sanna sölu-
gildi sitt.
Með þennan raun-
veruleika - eða veru-
leikaskilning - sem
snúningsöxul, hefur
seinustu árin verið
unnið að því að flytja
fjármagn frá þessum
stofnunum yfir á svið
sem kalla mætti virkari. Stofnað
hefur verið til nýrra sjóða og „fyllt
hefur verið á“ gamla og farið er
að skipta sköpum í hveijum menn-
ingar- eða menntunaraðstæðum að
menn tiyggi sér hlut í þessum verk-
efnispeningum. Hæfíleikinn til fjár-
söfnunar verður sífellt meira áber-
andi krafa í atvinnuauglýsingum.
Skilgreiningin á notkunarsviði
þessara lausaQármuna sýnir við-
horfín og tilganginn, t.d. var eitt
sinn sagt um íjármagn danska
Mermingarsjóðsins, að það ætti að
nota „á fólk en ekki á múrstein"
og Norræna menningarsjóðinn
skiptir það mestu, að ekki skuli
styrkja föst endurtekin verkefni,-
nýtt skal það vera.
Með þennan litla inngang sem
grundvöll undirstrika ég, að ég skil
auðvitað viljann til þess að virkja
peningana og að veita fjármagninu
til þeirra sem vilja og kunna að
nota það skynsamlega á áhrifaríkan
hátt. Þörfín á því að gera „gera sig
sýnilega“ sem sjóðstjórn eða stofn-
un með peninga og stefnu hefur
hér einnie sitt að segja.
Ég skil vel, að menn
vilji ekki sjá á eftir
peningunum inn í sof-
andi stofnanir, þar
sem skriffinnska, innri
órói og þröngsýni
gleypir allt, án þess
að neitt sem máli
skiptir komi út. Ég
skil það vel. Þess
vegna skil ég líka, að
þeir sem vinna að nor-
rænu samstarfí þrói
styrktarstefnu sína í
þessa átt.
Þetta ýtti harkalega
við áunnum réttindum
og í upphafi var það
jákvætt. En nú er of
langt gengið og ég skal hér draga
flóknar afleiðingar þess saman í
þijú atriði. Fyrst vil ég þó lýsa fjár-
hagsaðstæðum Norræna hússins í
Reykjavík, eins og þær líta út á
þessum árum. Við búum við þriggja
ára samning við Norrænu ráðherra-
nefndina, en á yfirstandandi tíma-
bili þýðir það, að á hveiju ári eru
framlögin skorin niður um 1%. Það
er ekki mjög mikið en þegar tekið
er tillit til almennra verðhækkana
á íslandi, hefur það áhrif, og það
sem mestu skiptir: Þegar tillit er
tekið til mikilla fjármagnsveitinga
til menningarsamstarfs á Norður-
löndum á seinustu árum, er þetta
mikilvægt tákn.
Eigi Norræna húsið að geta hald-
ið uppi starfsemi sinni í þeim mæli,
sem mótað hefur starf hússins und-
anfarin ár, þurfum við á hveiju ári
að útvega nokkur hundruð þúsund
gildra danskra króna úr sjóðum,
af verkefnafé og fé til tvíhliða verk-
efna. Það gengur vel, á sinn hátt
er það því ekki vandamál.
Vandinn er almennara eðlis; það
er auðvitað þess vegna sem þarf
að ræða hann.
í fyrsta lagi skal nefnd sóun ijár-
muna.
Dæmi: Okkur datt í hug að senda
menningarvagn umhverfis Island
með kórsöngvurum, alþýðutónlist
og bamaleikhúsi, og við sáum strax,
að verkefnið var svo stórt í sniðum,
að við gætum ekki sjálf fjármagnað
það. Við höfðum samband við deild-
ir Norræna félagsins í 10 íslenskum
bæjum til að spyija, hvort þær
hefðu áhuga á að vera með. í þess-
um bæjum héldu menn fundi með
bæjarstjórnum, hóteleigandanum
og öðrum áhugaaðilum til þess að
fá fram, hvað bjóða mætti upp á.
Við í Norræna húsinu söfnuðum
þessum upplýsingum og sömdum
við flugfélagið, feijufélög, rútufélög
og auðvitað hina mörgu þátttakend-
ur, en margir þeirra urðu að flytja
próf eða sumarfrí til þess að geta
verið með. Öll þessi vinna var unn-
in með þeim fyrirvara, að verkefnið
allt félli um sjálft sig!
Síðan skrifuðum við umsóknir,
sem lagðar voru í stafla á skrifstof-
um í Kaupmannahöfn ásamt öðrum
umsóknum, sem ákveðinn fjöldi (?)
manna eyddi síðan tíma sínum í að
lesa og meta. Því næst fengum við
,já“ og gátum séð áður notaðan
mannafla og tíma taka á sig ákveð-
ið form. En auðvitað voru þeir
margir, sem fengu „nei“ — ná-
kvæmlega eins og við fáum stund-
um. Sóun fjármuna? A.m.k. notuð-
um við í Norræna húsinu í þetta
verkefni u.þ.b. fulla vinnu eins
starfsmanns í viku fram að þeim
degi að umsóknin var send, og við
vorum aðeins einn aðili málsins,
eins og lýst var. Og enginn vafi
leikur á um það, að við hefðum
skipulagt þessa menningarferð, ef
við hefðum sjálf haft peningana til
þess; nú neyddumst við til að leggja
á okkur sjálf og marga aðra tals-
vert erfíði, skipulagsvinnu og bið-
tíma, sem hefði getað glatast -
ef verið hefðu aðrar og „betri“
umsóknir í staflanum.
Síðan þarf að leggja fram skýrslu
og uppgjör, vitanlega, og það tekur
einnig tíma á „báðum endum“.
En ef menn í alvöru vilja tala
um sóun fjámuna, ættu þeir að líta
á þær ráðgjafastofur, sem spretta
upp og bjóðast til að útvega pen-
Ég skil vel, að menn vilji
ekki sjá á eftir pening-
unum inn í sofandi
stofnanir, segir K. Tor-
ben Rasmussen, þar
sem skriffmnska, innri
órói og þröngsýni gleyp-
ir allt, án þess að neitt
sem máli skiptir komi út.
inga. Menn snúa sér til þeirra og
gera grein fyrir hugmynd sinni og
fjárþörf og þá útvega ráðgjafamir
féð úr sjóðum eða þvílíku - auðvit-
að gegn borgun. Þetta er enn nýtt
fyrirbæri á Norðurlöndum en hefur
verið þekkt t.d. í Hollandi og Belg-
íu í nokkur ár.
Ég veit ekki hvort hugtakið „só-
un“ er það rétta, en ég veit, að t.d.
ef þessi stofnun fengi meiri peninga
inn í reglulega fjárhagsáætlun sína,
myndi frá okkur séð koma meiri
„menning" og minni stjórnun út úr
því og allt gengi lipurlegar.
í öðru lagi skal hér rædd endur-
miðstýring.
Þróunin, sem ég hef reynt að
lýsa hér að ofan, felur í sér aðra
vandabundna og innbyggða endur-
miðstýringu. Menn hafa áður litið
svo á, að valddreifingu fylgdu svo
eindregnir kostir, að áherslu bæri
að leggja á hana, en nú stefna
menn aftur til aukinnar miðstýring-
ar - á menningarsviðinu einnig.
Augljóst er, að þegar sjóðimir
fá til sín stöðugt meiri peninga,
flytjast einnig með þeim áhrif á
notkun þeirra. Það er líka tilgangur-
inn. Ekki þarf margar röksemdir
til að skýra þessar aðstæður, eink-
um í beinum ákvörðunum um „líf
eða dauða" tiltekinna verkefna.
En einnig er um að ræða minna
sýnileg áhrif, sem sérhver yfirmað-
ur stofnunar játar fyrir sjálfum sér,
þótt hann geri það (e.t.v.) ekki opin-
berlega: Menn lesa nýjustu ábend-
ingamar frá fjárveitingavaldinu
með mjög mikilli athygli og það
getur verið erfitt að komast hjá því
A TOLVCITÆKCI FORMI
síT Markaðskerfi
Fyrir daglega vinnslu morkaðs-
og sölusljórons.
£íf Upplýsingabanki
H«gt er að bæto inn upplýsíngum við þeer
sem fyrir eru eflir þörfum.
du Markhópar
Velja út ollo aðila sem uppfylla ákveðin
skilyrði og við viljum vinna meiro með.
df Fyrirtækjaskráin
Upplýsingar um yfir 14.000. fyrirtækí
5.000. vöruflokka og 4.000 umboð
raðhugbunaður FRÓFII Á
Bœjarhrauni 20. Hafnarfirdi S: 565 4870 S
K. Torben
Rasmussen
að verða fyrir áhrifum af hugsan-
legum nýjum áherslum í framsetn-
ingu eða öðrum enn beinni óskum
um að hafa áhrif á menningarstefn-
una á viðkomandi svæði.
Auðvitað er það einnig ætlunin
með því að skilgreina forgangsröð
t.d. á sviði norrænna mála, að frum-
kvöðlar beini frumkvæði sínu í
ákveðna átt, það er þá, sem felst í
núverandi stefnumörkun.
Þetta er opin og lögleg stefna
og á margan hátt mjög góð, því
hún gerir kleift að fylgja tilteknum
viðhorfum í menningarstefnu. Við
höfum ekki verið dekruð með lang-
tímamarkmiðum í menningarmál-
um, og þetta er því prýðilegt, en
þýðir jafnframt, að forystumenn
einstakra stofnana missa áhrif á
sínu eigin sviði. Og: „Nei“, það verð-
ur ekki komist hjá því að reyna að
útvega meira fé en grunnfjárhagsá-
ætlunin veitir; annars gerist ekkert
- eða a.m.k. of lítið.
í þriðja lagi skal ræða viðburða-
menningu.
Hugtakið „viðburðamenning" er
notað hér í þeirri merkingu, að um
sé að ræða menningar- eða íistavið-
burði, þar sem sjálfur sá atburður
að eitthvað gerist er mikilvægari
en það sem flutt er, þ.e. list-
in/menningarviðburðurinn. Sett
fram á annan hátt:
Viðburðamenning er skref í átt-
ina að innihaldslausum en hæfi-
leikaríkum og sýnilegum menning-
arflutningi. Framför fyrir skemmti-
efnið, það skammvirka, hávaða-
mesta, áberandi og stóra f sniðum,
en afturför fyrir umhugsunina, það
hægfara, blæbrigði í listinni og
nákvæma Iisttúlkun með langan
helmingunartíma. Það er hætta á,
eins og við þekkjum a.m.k. í Dan-
mörku, að viðburðamenningin verði
ríkjandi (um of) í stefnunni á bak
við þann stuðning við listina, sem
(einnig) hefur annan stjómunartil-
gang en að styðja listina. Vegna
þess að hugtakið „sýnileiki" er orð-
ið slíkt grundvallaratriði í öllu sem
menn taka sér fyrir hendur nú. Það
þýðir auðvitað, að sá menningarvið-
burður, sem sameinar ytra borð
innri gæðum hefur meiri von um
að fá stuðning en sá menningarvið-
burður, sem eingöngu snýst um
gæði. Það er fallega hliðin á þróun-
inni, sú sem mörgum þykir væntan-
lega viðunandi og rétt, en sú ljóta
er, að það gerist, að sá menningar-
viðburður, sem fyrst og fremst er
áberandi sýnilegur, fær einnig ör-
uggari stuðning en sá, sem einkum
leggur áherslu á gæðin.
Þeir eru ekki margir (ég ekki
heldur) sem álíta það mikilvægt,
að gera menningarviðburði sýni-
lega; ég bendi aðeins á, að það ligg-
ur falin upplausn á eðli listarinnar
í þessari þróun. Á öllum áhrifastöð-
um í menningarlífinu geta setið
menn og leyft viðburðamenning-
unni að ná völdum - þeir kunna
að sitja í stjómum sjóða eða stofn-
ana. Og ég er ekki hér að benda á
tiltekna sjóði, stjómendur stofnana
né neinn ákveðinn hóp fólks, aðeins
á það, að hér getur legið falinn
vandi.
Áður en ég slæ botninn í, vil ég
aðeins nefna, að þessi vandi er ekki
bundinn við menningarlífið eitt; í
háskólum og öðmm æðri mennta-
stofnunum og í opinbera stjómkerf-
inu er þróunin á þessum áram æ
hraðari í sömu átt með tilhneiging-
um í átt til sama vanda. Sem ein-
hvers konar lítt mótaða niðurstöðu
í málinu öllu, vil ég (aftur) leggja
til, að kallað verði til málþings eða
ráðstefnu, þar sem við sem störfum
innan menningarkerfis Norður-
landa gætum fengið tíma og tæki-
færi til að ræða þetta innbyrðis -
Norræna menningarsjóðinn, sér-
greinasjóðina, stofnanimar og
æðstu embættismenn, sem hafa
áform um menningarstefnuna,
hvort heldur hún á að einkennast
af viðburðum eða raunveralegri list-
sköpun.
Norræna húsið í Reykjavík býður
fúst fram húsnæði sitt og starfsfólk
í þessum tilgangi.
Höfundur er forsljóri Norræna
hússins í Reykjavík.