Morgunblaðið - 03.09.1995, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 3. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
SÉÐ YFIR hina fornu þinghelgi, sem markast af Flosagjá til vinstri og Almannagjá til hægri,
Kastölunum að norðanverðu og Þingvallavatni að sunnan.
Ljósmynd/Páll Stefánsson
Jarðhræringar
á Þingröllum
Að sögn Freysteins eiga
rannsóknir á jarðskorpu-
hreyfingum á Þingvöllum
sér langa sögu. „Margir
hafa haft áhuga á jarðfræðirannsókn-
um á þessu svæði, einkum eftir að
kenningar um landrek komu fram.
Þýskur jarðfræðingur Wegener að
nafni setti fyrstur manna fram kenn-
inguna um landrek. Hún felst í því
að ysta lag jarðarinnar er skipt í
nokkrar plötur sem hreyfast innbyrð-
is. ísland liggur einmitt á plötuskilum
og hefur Þingvallasvæðið þótt gott
dæmi um landrek. Þar sem plötumar
færast í sundur og land-
svæðið á milli gliðnar og
sígur.“
Kenningin um landrek
var ekki fullmótuð fyrr
en á sjöunda áratugnum.
En um það leyti hófust
skipulegar mælingar á
jarðskorpuhreyfingum á
Þingvallasvæðinu. „Ey-
steinn Tryggvason jarð-
eðlisfræðingur hóf mjög
nákvæmar hæðarmæl-
ingar árið 1966, til að
fylgjast með því hvemig
Þingvallalægðin sígur.
Lægðin er sigdalur og
afmarkast af Almannagjá
að vestan og Hrafnagjá
að austan. í viðbót við hæðarmæling-
ar hafa verið gerðar fjarlægðamæl-
ingar til að athuga tognun á jarð-
skorpunni yfír sigdalnum. Þær mæl-
ingar hófust árið 1967,“ segir Frey-
steinn.
„Mælingar á jarðskorpuhreyfíng-
um taka mjög langan tíma. Þær fara
þannig fram að sett er upp svokallað
mælinet, þar sem fjarlægð eða hæða-
mismunur milli ákveðinna staða eða
punkta er mældur. Nokkrum árum
seinna er nákvæmlega sama mæling
endurtekin á sama stað og á sömu
mælipunktum og mismunurinn skoð-
aður. Mælinetið sem var sett upp á
sjöunda áratugnum hefur verið endur-
mælt á nokkurra ára fresti og allt til
dagsins í dag.“
Að sögn Freysteins er niðurstaða
hæðarmælinganna sú að Þingvalla-
lægðin sígur jafnt og stöðugt eða um
einn millimetra á ári miðað við svæð-
ið utan sigdalsins. „A þúsund árum
sígur svæðið því um einn metra og
að sama skapi hækkar vatnsyfírborð
Þingvallavatns," segir hann. „Eftir
því sem tíminn líður má því búast við
að vatnið gangi meira á Þingvellina
og að Oxará flæmist meira um þá.“
Freysteinn Sigmundsson jarðeðlisfræðingur hefur
undanfarin ár rannsakað jarðskorpuhreyfingar á
Þingvöllum. Arna Schram ræddi við hann um
landsig ogtognun jarðskorpunnar á þessum sögu-
frægasta stað þjóðarinnar.
Morgunblaðið/Golli
Freysteinn
Sigmundsson
Freysteinn segir ennfremur að nið-
urstaða fjarlægðamælinganna hafi
komið á óvart. „En hún er sú að gliðn-
unin þvert yfír sigdalinn er mjög lít-
il. Á Suðurlandi eru tvö
gliðnunarbelti. Annars
vegar Vestra-gliðnunar-
belti sem liggur frá Hengli,
um Þingvallasvæðið og
norður í Langjökul. Hins
vegar Eystra-gliðnunar-
belti sem liggur frá Mýr-
dalsjökli og áfram norð-
austur í Vatnajökul. Nið-
urstöður mælinga þýða
sennilega að megin partur-
inn af gliðnun á Suður-
landi í dag á sér stað um
Eystra-gliðnunarbeltið.“
Landið seig um tvo
metra
hafí jörðin Vatnskot sem er í miðjum
sigdalnum orðið illbyggileg eftir þenn-
an atburð.“
Að sögn Freysteins breyttist Öxará
einnig töluvert í þessum landskjálfta.
„Vegna landsigs minnkaði straumur
árinnar. Af þeim sökum flæmdist
vatn yfir Þingvellina og eyðilagði að
hluta til það svæði sem menn notuðu
til þinghalds. Átti það sinn þátt í því
að þinghald á Þingvöllum var lagt
niður níu árum síðar," segir hann.
„Nýlegar rannsóknir Kristjáns Sæ-
mundssonar jarðfræðings benda auk
þess til að allt land milli Almannagjár
og Hrafnagjár hafí sigið um allt að
einn til tvo metra í landskjálftanum."
Landmælingar með
aðstoð gervitungla
í dag eru gerðar mun nákvæmari
landmælingar á jarðskorpuhreyfíng-
um á Þingvöllum með aðstoð gervi-
tungla og hefur svo verið allt frá ár-
inu 1986. Að þeim rannsóknum
standa Norræna eldfjallastöðin og
Raunvísindastofnun Háskóla íslands
í samvinnu við erlenda vísindamenn.
Verkefnið er að hluta til kostað með
styrkjum frá Vísindasjóði og Rann-
sóknasjóði Háskólans.
Að sögn Freysteins ná þær mæl-
ingar yfír mun stærra svæði en áður.
„Þær koma til með að veita meiri
upplýsingar um jarðskorpuhreyfingar
á Þingvöllum. Einkum hversu mikil
tognun jarðskorpunnar fer fram á
svæðinu," segir hann.
„Ég tel að ekki sé von á stórum jarð-
skorpuhreyfíngum eins og árið 1789.
Líklegt er að slíkir atburðir geri boð
. á undan sér með stigvaxandi skjálfta-
virkni. Hins vegar geta minni atburð-
ir, eins og sá sem varð árið 1973,
orðið hvenær sem er.“
Landskjálft-
amir í Þing-
vallasveit
árið 1789
Séra Páll Þorkelsson lýsir land-
skjálftunum í Þingvallasveit
árið 1789 á eftirfarandi hátt í
bréfi til sýslumanns: „Að
morgni 10. júní komu hinir
fyrstu (kippir), þá fólk var í
svefni, sem þar við vaknaði.
Og síðan held eg aldrei hafi
liðið ein heil klst. á milli þeirra,
hvorki dag nje nótt í 10 daga.
Þá fóru þeir að linast, en voru
þó öðru hvoru mjög tíðir og
snöggir. Hræringarnar byij-
uðu eður gengu fyrst frá lands-
uðri til útnorðurs, og undir lok
hvers skjálfta ruggaði jörðin
til landnorðurs og útsuðurs.
Voru þó ei lengri en svo ... að
jörðin mundi hallast eður hrist-
ast hjer um 4 sinnum í hveija
átt.“
Þvínæst lýsir presturinn af-
leiðingum landskjálftans:
„Hrun, hjer um helmings af
bæjarbaðstofu göngum hjer á
Þingvöllum, sem og utanbæjar-
veggja hjer og þar. En allir
veggir eru hjer losaðir, so ei
veit nær falla, og hjer og þar
brotin tije í húsum."
Auk þess segir presturinn
frá breytingum Þingvallavatns
„sem óvenjulega er auk-
ið ... Af aðgangi vatnsins er
það farið að ganga upp um
túnið í Vatnskoti og líka nokk-
uð á Þingvöllum, og hefur af
tekið almennings veg yfir Ós-
ana.“
Þá segir presturinn frá opn-
un gjáa „er sumar hafa verið
til, en þó víðast tilluktar með
jörð og gijóti, en hafa nú opn-
ast, með pyttum hjer og þar
og hanga so uppi jarðbrýr á
milli, sem smámsaman eru að
detta í sprungurnar og farnar
að síga. Nýjar sprungur hafa
og komið sumstaðar í heilar
klappir. Þó hefi eg ei sjeð þær
víðari en svo, að yfir megi
stíga ... Sá stærsti skaði sem
Þingvöllum sýnist hjer með til-
færður, eru þær gjár, sem nú
eru opnaðar í túninu og kring-
umtúnið ... En eftir því sem
merkja má hefur af skjálftun-
um mest orðið hjer við Al-
mannagjá og austur við
Hrafnagjá, hvað augljósar eft-
irleifar munu sýna ... Orsök
að breyting vatnsins ... held
eg hafi haggast grundvöllur
undir öllu því plássi, hvar vatn-
ið er aukið ... en hreyft litt þar
sem grynkaði. Stallamir við
sprungumar sýna landsigið, og
röskun veganna, að stórgrýtið
hefur hvílt á svikulli undir-
stöðu.“
„í viðbót við þessar hægf-
ara og jöfnu hreyfingar á jarðskorp-
unni hafa orðið stærri jarðhræringar
á Þingvöllum. Einn slíkur atburður
er þekktur frá því mælingar hófust á
jarðskorpunni og varð árið 1973. Þá
seig svæðið í kringum Valhöll um 9
sm miðað við vestari barm Aimanna-
gjár. Líklegt er að þessi færsla hafí
orðið samfara smáum jarðskjálftum
á svæðinu sem urðu þetta ár. Þessi
atburður bendir til að gjámar á Þing-
vallasvæðinu séu virkar og geti í raun
hreyfst hvenær sem er.
Énn stærri jarðskjálftar og jarð-
skorpuhreyfingar urðu á Þingvalla-
svæðinu árið 1789. Er það eini slíki
atburðurinn sem vitað er um frá
landnámi. Um hann vitna að nokkru
leyti samtímalýsingar séra Páls Þor-
kelssonar prests á Þingvöllum í bréfí
til sýslumanns. í því kemur fram að
miklar hreyfingar urðu í jarðhræring-
unum og að aldrei hafí liðið ein heil
klukkustund á milli skjálftanna í tíu
daga. Sprungur og gjár gliðnuðu og
nýjar sprungur mynduðust. Meðal
annars í Þingvallatúni.
Presturinn segir ennfremur frá því
að vegna landsigs hafí Þingvallavatn
gengið á land og spillt túnum. Þá
VESTRI og Eystri gliðnunarbeltin á Suðurlandi. Þau skiptast í eldstöðvakerfi eins og myndin sýnir. Á
milli gliðnunarbeltanna liggur skjálftabelti Suðurlands. Innskotsmynd sýnir hvernig Mið-Atlantshafs-
hryggurinn tengist gliðnunarbeltum landsins. Hryggurinn markar plötuskil milli Norður-Ameríkuplöt-
unnar og Evrasíuplötunnar. Meðalplötuhraði er 9.7 mm í hvora átt.