Morgunblaðið - 12.11.1995, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 12. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ

FRÍMERKI með Vilhjálmi Stefánssyni útgefið
í Bandaríkjunum 28. maí 1986.
FRÍMERKI með Vilhjálmi Stefánssyni útgefið i Kanada 22.mars
1989. (Á merkinu stendur m.a. á íslensku „á heimskautaísi").
Landkönnuðurinn
Vilhjálmur Stelánsson
norðurslóðum. Þjálfun hans í mann-
fræði og ítarlegar málrannsóknir
skerptu athugunargáfu hans, og
þótt hann væri ekki fyrsti hvíti mað-
urinn sem bjó með eskimóum um
langt skeið, .hefur enginn annar túlk-
að lifnaðarhætti þeirra með meiri
áhuga og jákvæðum skilningi.
I bókinni hafnaði mannfræðing-
urinn Vilhjálmur Stefánsson til-
teknum hversdagslegum hugmynd-
um um eskimóa og taldi þær rangar.
Eskimóakonur
Sá siður sumra eskimóa að hafa
skipti á konum vakti mikinn áhuga
sunnar á hnettinum. „Þetta á sér
sjaldan stað meira en eina nótt í
senn,“ skrifaði Vilhjálmur, „og ger-
ist sjaldan nema þegar tvær fjöl-
skyldur hittast eftir langan aðskiln-
að. Ef til vill er þetta endurtekið
eftir annan aðskilnað. Menn virðast
sjaldan iðka þetta nema þegar nánir
vinir, félagar, eins konar fóstbræður
eiga í hlut.“ Sumir eskimóakarlar
áttu fleiri en eina konu: „0. á tvær
konur og virðist þeim semja vel. Það
er auðséð að sú eldri ræður, þótt
hún beiti valdi sínu sjaldan. Hún
varðveitir tiltekna hluti, t.d. te, og
útdeilir því til hinnar. Henni virðist
þykja jafnvænt um bömin og móður-
inni sjálfri.“
Fæðing virtist oft koma flatt upp
á hina innfæddu, að minnsta kosti
sýndist honum það, miðað við óveru-
legan viðbúnað þeirra: „Dóttir Oa-
ivuaks (Ovayuaks) eignaðist barn í
dag, hún ætlaði að fara austur með
föður sínum á fimmtudaginn kemur,
en nú verður hún að bíða fram í
apríl. F. (Fitzgerald) aðstoðarvarð-
stjóri segir að aðrar konur séu alltaf
að nudda kvið konunnar nema búist
sé við fæðingu á næstu klukkutím-
um.“ Fæðing olli oft kviðsliti sem
stafaði af því „hve kviðurinn var
nuddaður".
„L. (Louis Lane) skipherra segir
að karlmenn láti langtum sjaldnar
sjá kynfæri sín en konur. Þegar fólk
er t.d. skoðað vegna kviðslits gera
konur enga tilraun til að hylja kyn-
færi sín, en karlmenn gera það
næstum alltaf."
Síðan ræddi Vilhjálmur barna-
morð og útburð, sem trúboðum og
lögregiu hafði ekki tekist að hindra
til fulls enn sem komið var.
Þegar barnið var fætt „bar móð-
irin það á bakinu frá morgni til
kvölds uns það gat farið að gangá,
nema þá stuttu stund sem hlé varð
á vinnu hennar undir skjnnfeldunum
á bálkinum." Og þó gat hún ekki
einu sinni slakað á til fulls þá stund-
ina. „Banhungraðir hundarnir voru
fljótir að sjá fyrir ungbarni ef ein-
hver leit af því augunum inni í kofa
eða tjaldi."
Svo var óleystur-sá vandi hvernig
ætti að ala barnið því að hvorki var
kúamjólk né kommat að finna í
matarbúrum eskimóa. Ungbörn gátu
ekki borðað fisk eða kjöt og „varð
móðirin því að leggja barninu til
næringu úr eigin bijóstum í þijú ár
eða lengur."
Fundið steinaldarfólk
Eftirvænting Vilhjálms magnaðist
er langsótt markmið hans virtist í
nánd. 11. maí rakti hópurinn slóðina
yfir hafísinn og kom þá að öðru yfír-
gefnu þorpi. Vilhjálmur klifraði upp
á eitt snjóhúsið, svipaðist um og skrif-
aði síðar: „Langt í burtu sá ég menn
á víð og dreif sem sátu við selaholur
og biðu.“ Ferðalangamir urðu harla
spenntir og jafnvel hundarnir skynj-
uðu að eitthvað óvenjulegt var á
seyði. Vilhjálmur og förunautar hans
hröðuðu sér til mannanna í fjarska.
„Enginn virtist taka eftir okkur þeg-
ar við nálguðumst, við beindum fór
okkar að einum sem beið hreyfingar-
laus og nálguðumst hann með varúð.
Tannaumirk fór fremstur, hrifínn og
spenntur þótt dauðhræddur væri.“
Ókunni eskimóinn spratt á fætur
og brá löngum hnífi þegar hann sá
Vilhjálm og förunauta hans. Eftir
fáein andartök sem þrungin voru
spennu tók selveiðimaðurinn eftir
hundum og aktygjum ferðamann-
anna og virtist það sannfæra hann
um að þeir væru ekki iliir andar.
Tannaumirk kvað þá vera óvopnaða
og gekk þá selveiðimaðurinn með
honum til hinna þorpsbúanna, en
Vilhjálmur og hinir eskimóamir biðu
álengdar uns uppnámið sem koma
þeirra hafði valdið væri liðið hjá.
Þessi einstæði fundur framandi
fólks sýnir gjörla einangrunina á
norðurskautsslóðum á fyrstu árum
aldarinnar. Það þarf vart að geta
þess að Vilhjálmur og ókunnu esk-
imóamir voru forvitnir hver. um ann-
an þegar óttinn hafði verið yfirstig-
inn.
Fáir mannfræðingar höfðu nokkru
sinni fengið annað eins tækifæri og
kynni Vilhjálms af kopar-eskimóum.
Mörgum árum síðar gat hann enn
horft um öxl til þessa atburðar „með
afar hlýjum og ljóslifandi endurminn-
ingum. Hann kom mér í kynni við
karla og konur löngu liðinna tíma.“
Eftir þriggja daga dvöl við gest-
risni þessara eskimóa héit Vilhjálmur
ferðinni áfram til Viktoríueyjar. Kom
hann til annars þorps þar sem nokkr-
ir óvenjulegir eskimóar urðu á vegi
hans. Eins og Klengenberg og kopar-
eskimóamir frá meginlandinu höfðu
sagt honum virtist þetta fólk hafa
ótvíræð einkeimi hvítra manna. „Ég
vissi að ég stóð augliti til auglits við
merka vísindalega uppgötvun. Þegar
ég stóð andspænis þessum mönnum,
sem líktust Evrópumönnum þrátt
BRJÓSTMYND af Vilhjálmi
eftir E.O. Hahn í Listasafni
Kanada í Ottawa.
Ljósmynd/Hjörleifur Guttormsson
MINNINGARSKJÖLDUR um
Vilhjálm Stefánsson við Há-
skólann á Akureyri.
fyrir skinnfatnað sinn, vissi ég að
annaðhvort var ég kominn að síðasta
kafla og lausn á einni harmsögulegri
ráðgátu liðinna alda eða ég hafði
bætt við nýrri ráðgátu sem framtíðin
gæti glímt við.“ Hvers vegna hafði
þetta fólk evrópskt yfirbragð? Gat
hugsast að það væri komið af nor-
rænum mönnum sem stofnað höfðu
nýlendu í Grænlandi en horfið með
einhveijum hætti á miðöldum?
Vilhjálmur skráði athuganimar í
dagbók sína: „Hér em þrír karlmenn
með skegg sem er nauðalíkt skegginu
á mér að lit og líta út eins og dæmi-
gerðir skandinavar.“ Natkusiak
ferðafélagi hans taldi líka að þessir
stóru menn litu út eins og hvítu
mennimir á hvalveiðiskipunum ..
í New York Times var fyrst minnst
á kynni Vilhjálms af steinaldaresk-
imóunum á Viktoríuey 10. september
1912. Fréttin hafði verið send með
skeyti frá Seattle rétt eftir komu
hans frá Nome. Daginn eftir birti
Times grein sem dagsett var í Was-
hington D.C. undir fyrirsögninni:
„Nýr ættflokkur leysir aldagamla
ráðgátu.“ í greininni segir: „Fundur
eskimóa sem komnir eru af norræn-
um landnemum frá Grænlandi, er
hurfu áður en Kólumbus fann Amer-
íku, er talinn stórmerkur að áliti vís-
indamanna á vegum stjómarinnar
hér.“ Greininni fylgdi ljósmynd af
kopar-eskimóum, sem Vilhjálmur
hafði tekið.
Hörmungar á Karluk
Hinn 1. maí andaðist Malloch og
síðan Mamen, sennilega úr nýrna-
bólgu. Flestir skipbrotsmennirnir
þjáðust af einhveijum lasleika af
því að pemmikan, sem var uppistaða
fæðu þeirra, hafði of lítið fituinni-
hald. Hadley og eskimóarnir borð-
uðu meira af nýmeti, þ.á m. selspik
og bjarndýrafeiti, og höfðu því betri
heilsu. Hinir neituðu hins vegar að
leggja sér þetta til munns.
Kuraluk, sem kom frá Barrow,
var drýgstur við veiðarnar og veiddi
aðallega seli og fugla. Erfitt var
fyrir mennina að veiða fugla þar
sem haglabyssu vantaði. Eggja-
tínsla reyndist líka erfið þar sem
örðugt reyndist að komast að eggj-
unum. . .
Hinn 25. júní fækkaði enn í hópn-
um. G. Breddy fannst í tjaldi sínu,
skotinn gegnum höfuðið; Mauser-
marghleypa lá hjá honum. Hadley
og McKinley höfðu sofið í næsta tjaldi
þegar skothvellurinn kvað við. Had-
ley f..rðaði sig á öllum aðstæðum.
Hægri hönd Breddys lá opin — „hún
líktist ekki hönd sem haldið hefði um
byssuna sem skaut hann. Það er eitt-
hvað afskaplega skrýtið við þetta og
það að hann var með augað lokað
þegar hleypt var af.“ Fimm dögum
síðar höfðu menn lokið við að taka
gröf, og þar jarðsettu þeir Breddy.
Hadley skrifaði grunsemdir sínar í
dagbókina: „Ég...held að þetta sé
ekkert annað en morð.“ ...
Evelyn um Vilhjálm
HANN sagði oft: „Ef maður er sex
mánuðum á undan sínum tíma, er
hann framsýnn, en ef hann er sex
árum á undan samtíð sinni er hann spámað-
ur.“ Vilhjálmur var stundum sextíu árum á
undan samtíð sinni og hafði svo oft á réttu
að standa að hann varð að gjalda það dýru
verði. Við vitum öll hvað framsýnn maður
er, en hvað er spámaður? I mínum huga
hlýtur spámaður að vera stærri en aðrir í
andlegu tilliti, þar sem hann getur horft út
fyrir sjóndeildarhringinn á það sem okkur
hinum er ósýnilegt. Síðan varpar skapandi
hugur og ímyndunarafl þeirri mynd sem
hann sér inn í framtíðina. Vilhjálmur var
mörgum gáfum gæddur, en ef til vill hefur
þessi gáfa hans verið gagnlegust...
Vilhjálmur naut þeirrar blessunar að vera
gæddur fallegum, hraustum líkama, mikilli
atorku og efnaskiptum sem gerðu honum
kleift að vera virkur og hress án þess að
stunda nokkra líkamsþjálfun. Ég held hann
hafi allt sitt líf haft gamán af að gera hið
gagnstæða við það sem almannaálit krafð-
ist. Maður verður að stunda líkamsþjálfun
til að halda heilsunni í lagi? Hann ætlaði sér
að halda heilsunni án þess. Það má ekki
borða feitt kjöt vegna hættunnar sem kó-
lesterol hefur í för með sér? Þegar hann
vildi létta sig, borðaði hann lgöt en annað
ekki og lagði áherslu á að borða fitu, mikla
fitu, sérstaklega sauðafitu, sem er harðasta
og hættulegasta fita sem til er.
Hann hafði yndi af því að setja sig upp á
móti viðhorfi annarra. Læknarnir Paul Dud-
ley White og Fred Stare, vinir hans í Lækna-
skólanum í Harvard, tóku oft blóðsýni. Hann
gladdist mjög þegar kólesterolmagn í blóði
hans minnkaði meðan hann borðaði ein-
göngu kjöt. Hafði fólk óbeit á hrossakjöti?
Hann var félagi í kennaraklúbbi Harvard-
háskóla ævilangt, af því að þar á bæ höfðu
menn haft kjark til að bera hrossakjöt á
borð í síðari heimsstyijöld þegar kjötskortur
var í landinu. Hann lét mig sneypast til að
borða með þeim, og þetta var hreint ekki
slæmt. Þó fannst Vilhjálmi það heldur mag-
urt og bað um reykt flesk með til að bæta
úr því. Höfðu vinir hans áhyggjur af sýkl-
um? Þá tók hann eitthvað upp sem hafði
dottið á gólfið og borðaði það svo að allir
máttu sjá; hafði hann orð á því að ógerlegt
væri að veijast sýklum, betra væri að kom-
ast í snertingu við þá og mynda ónæmi...
Þótt flestum hætti til að gerast íhaldssam-
ari með aldrinum, var það næstum trúaratr-
iði þjá Vilhjálmi að verða róttækari. í huga
hans táknaði það að ganga um opinn fyrir
nýjum hugmyndum. Hann.stærði sig af því
að umbera ekki aðeins nýjar hugmyndir
heldur þær sem gengu þvert á skoðanir
hans sjálfs. Hann þurfti að máta þær, ef það
má orða það svo. ..
I inflúensufaraldrinum mikla 1918 var
Vilhjálmur í fyrirlestraferð og bjó hjá vini
sínum, Orville Wright, þegar hann veiktist,
en þar dvaldist hann alltaf þegar hann var
í Ohio. Orville hafði áhrif á hugmyndir Vil-
hjálms um flug yfir norðurskautssvæðið.
Vilhjálmur færði sér hugmyndir Orville í
nyt, bætti við mörgum nýjum hugmyndum
frá sjálfum sér, og úr þessu varð öflug flug-
málastefna fyrir norðurskautssvæðið. Hann
vissi að sívaxandi flugþol flugvéla myndi Ijá
norðurskautssvæðinu nýtt vægi í langflugi
um hnöttinn.
Vilhjálmur varð ráðgjafi Pan American
Airways á norðurslóðum, lagði á ráð um
flug Lindbergh-hjónanna í Norður- til Aust-
urlanda leiðangrinum og ferð þeirra til
Grænlands. Þótt 180 gráðum munaði á pólit-
iskum viðhorfum hans og Charles Lind-
bergh, mat hann hæfileika Lindberghs og
konu hans mikils.
Flestir af mörgum spádómum Vilhjálms
rættust, og honum entist aldur til að sjá
suma þeirra verða að veruleika.
Auk þess að sjá spádóma sína um flug
VILHJÁLMUR og Evelyn Stefánsson
á heimili sínu í Vermont.
rætast naut Vilhjálmur þeirrar ánægju að
sjá annan spádóm ganga eftir: Það var til-
laga hans að nota kafbát á norðurskauts-
svæðinu...
Vilhjálmur átti og deildi með mér því sem
vinur minn kallar „ástríðu hugans“. Forvitni
hans var feikileg og dofnaði aldrei uns þriðja
og síðasta heilablóðfallið reið honum að fullu
— þetta var forvitni semvar svo mögnuð
að hún fékk hann til að nlusta á stúdenta
með sömu heilsteyptu athyglinni og þegar
hann hlustaði á Einstein, Winston Churchill
eða Englandskonung. Ef ungur vísindamað-
ur kom utan af starfsvettvangi með uppgötv-
un sem breyta myndi tímatali fornleifafræði
varðandi tilvist mannsins á jörðinni, eða
óskólagengin manneskja náði sérstöku og
óvæntu andlegu takmarki, þá komu gleðitár
fram í augun á honum. Ég deiidi gleði hans
með honum af hluttekningu fyrst í stað; ég
varð hrærð af því að hann var hrærður...