Morgunblaðið - 19.11.1995, Blaðsíða 6

MANNLIFSSTRAUMAR
6 B SUNNUDAGUR 19. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
María með
ljósar fléttur
MARÍA með
ljósu flétt-
umar, segir leið-
sögumaðurinn í
orþodoxakirkj-
unni og bætir við:
María er annars venjulega dökk-
hærð eins og þið vitið. Af ljósa
hárinu hefur þessi Madonnu-
mynd fengið nafnið fyrr á öldum,
enda greinir það hana frá öllum
hinum myndunum af heilagri
Maríu á olíumálverkum, íkonum,
freskum og mosaik upp um alla
veggi í þessari gömlu grísku
kirkju. Á þessum stað suður við
Miðjarðarhaf er hún framandi.
Minnti mig á staðnum á allar
Maríumar í Boðunarkirkjunni í
Nasaret, þar sem em stórar
Maríumyndir frá 20 löndum og
fímm heimsálfum. Og þær em
allar ólíkar. Hver þjóð hefur gert
sína Maríu í sinni mynd. Þar er
mosaikmynd frá Kamerún þar
sem konur með körfur á höfði
færa svartri Maríu ávexti, tveir
englar halda krossi og kórónu
heilags Stefáns
yfir indverskri
Maríu drottn-
ingu, frá
Bandaríkjunum
kemur falleg
hvít María á
himni klædd
sólarskikkju úr
1000 stálbút-
um, kanadíska
madonnan er
María indjána-
prinsessa
o.s.frv. Allir
eiga sér í hug-
anum Maríu í sinni mynd.
Bláeyg María með ljósa lokka
er okkar madonna. Þegar Gerður
Helgadóttir myndhöggvari var
fyrir 40 árum að vinna steindan
glugga í íslenska kapellu tók
ágætur kristinn maður fram að
hann vildi ekki neitt Gyðingsand-
lit á Jesús Krist. Hún svaraði
honum að hún hefði hvergi rek-
ist á það í ritningunni að Jesús
Kristur hefði verið íslendingur
eða Norðurlandabúi, og hana nú.
Þótt ég sé farin að þjófstarta
eins og hinir, er ástæðan fyrir
því að þetta riijast upp nú ekki
nálægð jólanna, fæðingardags
Krists sem fæddur er af Maríu
mey. Svo gott og fagurt var það
ekki. Flokkast líklega frekar
undir hugrenningasynd. Eða
þetta sem stundum afhjúpar sig
sem almannarómur. Það var
nefnilega undir sjónvarpsþætti
með því nafni, sem mér varð
hugsað til Maríanna allra og
Maríu með ljósu flétturnar, sem
fyrr á öldum var svo framandi
í sínu umhverfi.
Umræðan í fullum sal af fólki
og með stóran slatta af þjóðinni
handan skjásins var í þetta sinn
um útlenda íbúa á íslandi. Og
kom að spumingunni, sem átti
eða mátti svara: Er rétt að tak-
marka frekar en nú fjölda út-
lendinga á íslandi? Hafði Stefán
Jón stjórnandi áréttað að þeir
sem teldu nægilega mikið af út-
lendingum á íslandi eða vildu
fækka þeim segðu Já. Nei þeir
sem væru sáttir við að fleiri út-
lendingar fengju að setjast hér
að. Búast mátti við að einhveijir
gætu ekki sætt sig við aðra en
þá sem væru eftirlíking þeirra
sjálfra, en ekki margir. Rangt.
Áf sjónvarpsáhorfendum heima
í stofu stóðu 8081 upp og ruku
í símann til að lýsa andúð sinni
á því að fá útlendinga í þessi
helgu vé. Sögðu semsagt Já. En
5946 sögðu Nei. Af umræðunum
á undan fór ekki
á milli mála að
menn voru ekki
að tala um
Norðurlandabúa
eða Norður-
álfubúa. Og hissan varð að stein-
hissu, því af þeim sem maður
kíkti á gegn um skjáinn í sjón-
varpssal sögðu 45 hiklaust Já,
en aðeins 5 Nei. En svona er
víst ísland, eða hvað?
Maður seig niður í sætinu og
blygðaðist sín í hljóði fyrir sína
kristnu þjóð, sem ætlar að fara
að halda jól og flykkjast í kirkjur
til að hlusta á boðskap frelsar-
ans, sem ekki var ljós á húð og
hár og talaði ekki ylhýra málið
frá því hann hjalaði í kjöltunni
á henni Maríu. En síðan hefur
blygðunin aldeilis fengið á bauk-
inn og þeir með sem særa blygð-
unarsemi manna og eiga á hættu
kæru samkvæmt lögum, að við-
lögðum allt að fjögurra ára fang-
elsisdómi. Þar fór í verra. Þarna
lenti maður í hugrenningasynd-
inni hinum megin við borðið.
Stuðningsmaður hins bersynd-
uga. Ég hafði nefnilega framan
við þennan sama sjónvarpsskjá
í skyldusjónvarpinu á besta
áhorfstíma komið inn í þátt, þar
sem af bersögli var vel mynd-
skreytt umræða um þá aðgerð
að fróa sér, sem manni skildist
að væri hið besta mál. Ungt fólk
spurt hvort það gerði þetta. Það
vildi auðvitað vera menn með
mönnum og svaraði: Já, gera það
ekki allir? Semsagt allir sáttir.
Enda hægt að slökkva ef manni
leiðist, eins og ef maður lendir
á rásinni með svona myndum á
erlendum hótelherbergjum.
En varla var maður farinn að
trúa því að þetta væri eitthvað
sem allir gerðu í þessu landi,
þegar sá ljúfi maður Heiðar
snyrtir er kærður fyrir að hafa
sært blygðunarsemi eins manns
inni á lokuðu hótelherbergi með
þessu sama háttalagi og nefndur
almannarómur stendur á öndinni
af hneykslun á svo lostafullu
athæfi. Enda hafði verið séð fyr-
ir því að allir sem vildu gætu
fengið söguna myndskreytta.
Ekki þó fyrirhafnarlaust eins og
í skyldusjónvarpinu, heldur með
því að sækja hana sérstaklega
inn á Internetið. Blygðunarsemi
þess sem í herberginu var lýsti
sér í því að taka mynd af athæf-
inu og einhver tryggði að allir
mættu njóta. En rís þá ekki þessi
sama þjóð, sem að ofan getur,
upp og flykkir sér um hinn
kærða, sem ekki er þá í hugrenn-
ingasyndunum lengur sökudólg-
urinn, heldur sá með biygðun-
arsemina. Og blóm og árnaðar-
óskir streyma til Heiðars og fjöl-
skyldu. Andstyggðin snýst upp
á hitt athæfið, að mynda og
dreifa ósómanum. Og nú breytt-
ist blygðunin yfir eigin þjóð í
stolt. Þegar á reynir o.s.frv. Við
erum nú samt dulítið kúnstug,
ekki satt?
eftir Elínu Pálmadóttur
S AGNFRÆÐIúa//hverju desember?
Mánaðaheitin og
gerræði Rómverja
ÞAÐ tók Rómveija til forna dijúga
stund að átta sig á því hvernig
best væri að negla niður tímatalið.
Lengi vel hirtu þeir ekkert um þá
sextíu daga ársins sem við köllum
í dag janúar og febrúar. Þeir virtu
þá ekki viðlits og deildu árinu í tíu
nafngreinda mánuði og að auki
sextíu daga er gerðu ekki annað
en að flækjast fyrir og höfðu ekk-
ert nafn. í kringum 700 fyrirKrist
sætti Numa Pompilius, kóngur í
Róm, sig ekki lengur við þessa til-
högun og byijað var að ræða um
janúar og febrúar; janúar tryggði
sig þó ekki í sessi sem fyrsti
mánuður ársins fyrr en liðlega
fimm hundruð árum síðar. Er þó
nafnið dregið af hátíð guðsins Jan-
usar er átti eftir að verða'guð alls
upphafs.
Febrúar á ættir að rekja til helgi-
halds er miðaði að hreinleika
og fijósemi. Orðið sjálft á stofn í
latnesku sögninni februare sem
þýðir að hreinsa. Erum við þá kom-
in í mars en með
honum hófst nýtt
ár hjá Rómveijum.
Mars er í dag best
þekktur sem her-
guð en þegar hann
gekk til liðs við
afkomendur Róm-
ulusar og Remus-
ar var hann guð
landbúnaðar. Rómvéijar vildu að
árið hæfist þegar náttúran væri
að kvikna til lífs á nýjan leik og
af þessu súpum við seyðið enn þann
dag í dag. Meira um það hér á eftir.
Apríl er dularfulli mánuðurinn
þar sem þín ágiskun um tildrög
nafnsins er jafngild og mín eða
næsta manns. Sett hefur verið fram
sú tilgáta að heitið sé komið af
aperire sem þýðir að opna eða af-
hjúpa. Kannski hafði höfundurinn
í huga blóm er opnast eftir langan
og strangan vetur.
Maí dregur nafn sitt af gyðjunni
Maia, dóttur Titan Atlas, og veit
enginn fyrir víst hvernig stendur
á tilvist hennar meðal mánaðaheit-
anna. Sumir hafa talið hana gyðju
vaxtar og viðgangs. Júní gæti virst
eiga svipaðar rætur og maí; nefni-
lega að Juno, drottning guðanna,
hafi lagt honum til nafn sitt. Þeg-
ar öll kurl koma til grafar virðist
þó ekki mega setja þarna sama-
sem-merki á milli heldur hafi júní
verið nefndur eftir rómverskri
höfðingjaætt, Juniusarættinni
(sem hefur sjálfsagt stolið nafni
gyðjunnar).
Júlí er nefndur eftir Júlíusi Cesar
til að allir megi mun þá staðreynd
að tímatal okkar var grundvallað
að hans fyrirmælum. Þegar hann
komst til valda í Róm var þar allt
komið í steik með dagatalið. Róm-
veijar höfðu um aldir aðeins talið
355 daga í árinu er varð til þess
að dagatalið sýndi að lokum allt
aðra árstíð en náttúran. Þessu
kippti Cesar í liðinn sem varð til
þess að árið 46 fyrir Krist varð
eitt það lengsta er sögur fara af
eða 445 dagar. Eftir breytinguna
taldist árið 365,25 dagar. Var því
gripið til þess ráðs að hafa árið 365
daga en bæta við einum degi fjórða
hvert ár.
Ágúst er nefndur eftir arftaka
Júlíusar og náfrænda, Gaius Okta-
víanusi, sem einnig var nefndur
Ágústus í virðingarskyni. Svo er
sagt að Júlíus hafi ákveðið daga-
fjölda mánaðanna þannig að þeir
er stæðu á oddatölu; það er jan-
úar, mars, maí, júlí, september og
nóvember, skildu allir hafa 31 dag
en hinir 30 að undanskildum febr-
úar. Þegar kom að því að nefna
ágúst í höfuðið á Oktavíanusi þótti
það ekki góð latína að hann fengi
aðeins 30 daga þegar Júlíus hafði
fengið 31. Fyrir vikið var reglan
brotin, einum degi aukið við ágúst
og árið látið enda 31. desemer í
stað 30.
Og vel að merkja; við skeytum
engu um þá er draga vilja þessa
sagnfræði í efa enda lýkur nú öllum
skemmtilegheitum því að fjórir
seinustu mánuðir ársins, septemer,
október, nóvember og desember
þýða ekki annað en hinn sjöundi,
áttundi, níundi og tíundi. Og erum
við þá komin aftur til þess tíma
er Rómvetjar höfðu aðeins tíu mán-
uði og ekki fijórra ímyndunarafl
en svo að þeim datt ekkert annað
í hug en að nefna þessa mánuði í
réttri talnaröð og byija á hinum
fyrsta, er síðar breyttist í mars,
og enda á hinum tíunda, nefnilega
desember. Þannig hafði til dæmis
júlí áður heitir Quintilis (fimmti
mánuðurinn) og ágúst Sextilis eða
sá sjötti. Með sama áframhaldi
hefðu næstu mánuðir mátt heita
Tiberius, Caligula, Claudius og
Nero.
Caligula kom reyndar auga á
hversu miklu skemmtilegra væri
að nefna mánuðina eftir einhveij-
um og lét þau boð út ganga að
september skyldi framvegis heita
Germanicus í minningu föður síns.
Seinna var október nefndur Domi-
tius eftir þáverandi keisara. Hvor-
ugt þessara nafna varð þó lífseigt.
Það er svo annað mál að Jul-
íanska-tímatalið gerði of mikið úr
lengd sólarársins (bætti við það 11
mínútum og 15 sekúndum) er leiddi
til þess að mörgum öldum síðar var
gerð á því bragarbót kennd við
Gregoríus páfa XIII og við það
tímatal búum við enn þann dag í
dag.
eftir Jón
Hjaltason
TÆKNIÆ? reglulegur kristallfágætari en prestssál í himnaríki?
Um styrkleikafastra efiia

EF HORFT er eftir fleti myndarinnar má sjá að aukalagi hefur
verið skotið inn á miðri mynd. Þetta mynstur er ekki stækkað
úr frumeindum, heldur myndað með sápukúlum.
MIKIÐ af því fasta efni sem við
notum er kristallað, þótt við sjáum
ekki kristallana. Málmar eru gerðir
úr smáum kristöllum. Þó oft ekki
smærri en svo að glöggt má greina
einstaka kristala ófægðs málmyfir-
borðs. Ef við bijótum járnbút má
sjá glampa á þá í sárinu. Vanalegt
málmyfírborð er meðhöndlað, fægt
eða að efnabreytingar hafa orðið á
því. Fegurðin sem við tengjum við
orðið kristall felst í að margar eins
efnafræðilegar eindir raða sér í
reglulegt mynstur, svo stórt að
augað sér á hjálpartækja.
Styrkleiki kristals er afar háður
því hversu fullkpmið þetta röð-
unarmynstur er. í fullkomnum
kristal er stórt rými fyllt reglulega
röðuðum eins eindum og ef við rekj-
um okkur eftir
ákveðinni átt
hans, getum við
hugsað okkur að
þar liggi löng röð
kúlna á bandi. Þær
kúlur liggja aftur
niðri í holum und-
irlags, sem er
mynduð af næstu
eindaröð neðan við. Ef draga á
langa röð þannig kúlna af stað,
veitir keðjan mikið viðnám því að
kúlurnar þurfa allar samtímis upp
úr holunum. Þetta er orsök þess
að reglulegur kristall er afar sterk-
ur. Það þarf mikinn kraft til að
aflaga hann.
Reglulegur kristall er hins vegar
sjaldgæfari en prestssál í himna-
ríki. Til dæmis þarf efnið sem fram-
leiða á hann úr að vera algerlega
hreint. Aðskotaefni kemur fram
sem eindir annarrar gerðar í sætum
„heimaeindanna,“ eða þau setjast
að á milli þeirra, og falla aldrei til,
því að þau eru stærri eða minni.
Jafnvel þótt ekki væru aukaefni,
raðast efni sem storknar ekki í
reglulegan kristal nema við mjög
sérstakar kringumstæður, svo sem
í þyngdarleysi í geimstöð. Skoðum
aftur stækkaða líkanið með kúlna-
bandi ofan í þar til gerðum holum.
Væru kúlurnar ekki jafnmargar og
holurnar undir væri léttara að draga
bandið yfir undirlagið, því að þá
geta ekki allar kúlurnar legið niðri
í holum. Þrívíð hliðstæða þessa er
að skotið væri inn akalögum í krist-
alinn, sem óhjákvæmilega hefur
aðlögun hans í för með sér. Á mynd-
inni má sjá eitt slíkt, ef horft er ér
eftir Egil
Egilsson