Morgunblaðið - 19.11.1995, Blaðsíða 17

16 B SUNNUDAGUR 19. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
UMFFERÐARHNÚTAR eru algeng sjón á fjallvegunum í Bosníu. Vegirnir eru margir svo mjóir að bílar eiga erfitt með að mætast
á þeim og þegar vöruflutningabílar eiga í hlut stöðvast öll umferð á meðan þeir fikra sig áfram. Þá er ekki annað að gera en að
bíða. Farþegarnir í litla bílnum fyrir miðju reyndust vel vopnum búnir og algerlega mótfallnir myndatökum.
UPPBYGGING er hafin í Mostar, en það er Evrópusambandið sem greiðir kostnað-
inn af því. Þrátt fyrir að víða megi sjá menn að störfum virðist vinna þeirra aðeins
eins og dropi í haf þeirrar eyðileggingar sem blasir við.
Ó AÐ MARGIR horfi tortryggnum
augum á útlendingana á sundur-
sprengdri aðalgötunni í Austur-
Mostar reynist fólkið afar almenni-
legt og hjálpsamt. Okkur 'er boðið inn, í kaffi
og mat, þótt af litlu sé að taka og þrátt fyr-
ir mikla málaörðugleika eigum við ágæt sam-
skipti við marga múslima. En það sem ein-
kennir þá, og raunar allan almenning sem
við hittum í ferð okkar, er óskapleg þreyta
og einlæg von um að þetta stríð taki ein-
hvern tíma enda.
48 ára gamall maður, sem lítur þó út fyr-
ir að vera nærri tveimur áratugum eldri,
dæsir bara, segist vona það besta en ekki
þora að hugsa um hvað verði. Skelfingin
hefur staðið svo lengi og verið svo mikil.
Þessi maður, eins og svo margir sem við
hittum, vill ekki gefa okkur upp nafn sitt.
Þess eru fjölmörg dæmi að fólki sem hefur
tjáð sig um ástandið í löndunum þremur
hafi borist morðhótanir svo sem sólarhring
eftir að nöfn þess og myndir birtust í dagblöð-
um hinum megin á hnettinum. Það er greini-
lega vel fylgst með.
Umræddur maður er ásamt fleirum að
endurbyggja hús sem var sprengt í loft upp.
Hann segir þetta nánast einu vinnuna sem
þarna sé að hafa og þó að víða sé unnið að
slíku er það eins og dropi í hafið.
Við þessar aðstæður þrífst svartamarkaðs-
brask sem aldrei fyrr og sums staðar má sjá
Benza í rústunum þó að bílakostur múslim-
anna sé annars fremur óhrjálegur. Þessi
maður, eins og aðrir sem við hittum, er full-
ur óvildar, svo ekki sé dýpra tekið í árinni,
í garð Króatanna. „Þeir eru verri er Serbarn-
ir, sem gerðu þó að minnsta kosti allan tím-
ann ljóst hvað þeir ætluðust fyrir,“ segir
hann.
Hann hefur tiltölulega nýlokið herþjónustu
en vill ekkert gefa upp um hana annað en
að hann hafi aldrei horfst í áugu við óvin-
inn. Hann hefur verið heppinn, fjölskylda
hans er á lífi, húsið hans stendur uppi og
hann býr sjálfur í því en ekki einhver annar.
FRAMTÍÐIN ER nokkuð sem fólk vill
ekki ræða að ráði. Menn reyna að
lifa fyrir líðandi stund, flestir segj-
ast binda vonir við að vopnahléið
sem nú stendur muni haldast og að friður sé
í nánd. Hvers konar friður vita menn ekki,
fáir hafa trú á því að þeir geti lifað í sátt
hverjir við aðra eftir það sem á undan er
gengið. Sumir telja að Bosnía muni klofna í
þrennt, aðrir telja að Bosníumenn og Króat-
ar geti áfram átt einhveija samleið. Hatrið
á milli þessara þjóða kemur engu að síður á
óvart í ljósi þess að þær hafa barist saman
gegn Serbum. En þær hafa einnig bárist
hvor við aðra og það gleymist ekki af sjálfu
sér.
Svo virðist sem þjóðirnar leggi æ meiri
áherslu á þjóðareinkenni sín. Tungumálið,
sem var þeim sameiginlegt, er að breytast
smátt og smátt,, tekin eru upp ný orð og
orðasambönd. Margir hafa styrkst í trú sinni,
sem öldum saman hefur aðgreint hina ka-
þólsku Króata, Serbana í rétttrúnaðarkirkj-
unni og múslimana. Það á ekki síst við um
síðastnefndu sem hlíttu ekki hinum ströngu
fyrirskipunum Kóransins heldur borðuðu
óhræddir svínakjöt, reyktu og drukku. Ekki
urðum við þó vör við mikla trúarvakningu í
Mostar og þegar kallað var til hádegisbæna
í moskunni í borginni virtist enginn veita því
athygli nema við.
VIÐ AÐALGÖTUNA búa eldri syst-
ur, báðar ekkjur. Þær eru einstak-
lega gestrisnar, ekki bara við okk-
ur, heldur nágranna og vini, sem
vaða inn er minnst varir og biðja um aðstoð.
Sumir ganga út með við til að brenna, enda
hafa fáir aðgang að rafmagni, aðrir fá mat
eða hluti að láni.
Systurnar vilja fyrir alla muni fá okkur
inn, gefa okkur kaffi, ávexti af því að þeir
eru fullir af fjörefnum og svo búðarköku sem
þær draga upp úr pússi sínu. Sú yngri, sem
er 58 ára, giftist til Mostar fyrir mörgum
áratugum, hin bjó í fæðingarbæ þeirra,
Gatzuko. Serbarnir réðust á bæinn, sprengdu
allt og brenndu og hröktu íbúana, mestmegn-
is konur og börn, á flótta.
Eldri systirn, sem er 65 ára, var í hópnum
sem fyllti um 40 rútur segir hún. Hópurinn
hraktist fyrst til Makedóníu þar sem hann
var í fjóra mánuði, þá í Kosovo þar sem
nokkrir Serbar ruddust inn í rúturnar og
hugðust skjóta flóttafólkið en því tókst að
afstýra. Þá lá leiðin til Ungveijalands og svo
Króatíu þaðan sem hún komst svo til systur
sinnar í Mostar.
Þetta var áður en múslimar og Króatar
hófu að beijast. „Ég hefði viljað vera dauð
áður en þetta byijaði allt saman,“ segir hún,
„en nú líður mér ágætlega," bætir hún við
og horfir til systur sinnar. „Já, við höfum
það bara ágætt, við fáum mat og svo er
gott að vera svona saman. Maðurinn minn
lést áður en stríðið hófst en maðurinn henn-
ar fórst í einni sprengjuárásinni. Sonur minn
náði að flýja frá Gatzuko áður en Serbarnir
komu, til að komast hjá því að vera sendur
í fangabúðir eða drepinn. Hann er nú í Kró-
atíu og bíður þess að komast til Bandaríkj-
anna.“
Hún stendur upp og fer að stússa við
kolaeldavélina en snýr sér skyndilega að
okkur og fer að hágráta. Segist óttast að
sjá son sinn og barnabörn aldrei aftur. Hún
á heldur ekki afturkvæmt til Gatzuko, húsið
hennar er brunnið til ösku.
Sú yngri, sem segist heita Semed Setika,
er hin hressasta. Hún sýnir húsið sitt sem
ber greinleg merki stórskotaárásar Ser-
banna. Engin rúða er heil og göt á veggjum
og húsgögnum. Sjálf slapp hún ómeidd en
maður hennar lét lífið. Þau áttu engin börn.
Hún segist ekki áfellast aðra en stjórn-
málamennina sem hún segir að eigi bara að
skella í fangelsi, öllum með tölu, þá muni
þeir kannski fara að tala saman. „Sjáðu .bara
núna, þeir fara í þremur flugvélum til Banda-
ríkjanna til friðarviðræðna, koma frá sama
stað svo að segja,“ fussar hún.
FÓLKIÐ KENNIR stjórnmálamönn-
unum um hvernig komið er en fer
þó gætilega í að gagnrýna leiðtoga
lands síns svo einhver annar heyri.
Það gæti komið sér afar illa. Og þrátt fyrir
að þjóðirnar þijár eigi í stríði heyrast ýmsar
sögur af samskiptum þeirra í milli. Því er
ekki svo farið að allar borgir, öll þorp og
landsvæði séu „hrein“. í hverri borg og hveij-
um bæ býr fólk af öðru þjóðerni en því sem
þar er við völd. Þetta fólk hefur hægt um
sig, sumir lifa ágætu lífi, aðrir hafa lent í
erfiðleikum, t.d. verið reknir úr vinnu.
í landi þar sem milljónir manna hafa hrak-
ist frá heimili sínu eru þess einnig dæmi að
menn hafí skipt á eignum. Dæmi um það
eru króatísk hjón sem bjuggu í Banja Luka
í Bosníu. Serbar ráða borginni nú og tókst
hjónunum að gera samning við Serba sem
áttu sumarhús í Króatíu um skipti á húsum.
Fjölmörg dæmi eru um þetta.
Hins vegar er okkur sagt að ekki hafi
farið eins vel fyrir múslimum sem hafi reynt
að koma eignum sínum í verð á flóttanum.
Þeir hafi oftar en ekki verið rændir söluand-
virðinu af kaupendunum og sumir drepnir í
þokkabót.
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 19. NÓVEMBER 1995 B 17
KRÓATÍSKIR flóttamenn frá Bosníu hafa búið í hjólhýsahverfi í Split í Króatíu í tæp fjögur ár, þeir sem lengst hafa verið. Um 360 manns eru í búðunum og lætur fólkið misvel
af dvölinni, sumir hafa vinnu i borginni, aðrir hafa ekkert við að vera. Marga dreymir um að komast til Ameríku en segja litlar líkur á að það takist. En lífið heldur áfram og
brátt mun nýr þegn líta dagsins þ'ós í þessum króatísku flóttamannabúðum.
ÞAÐ ER MARGT manna á áðurnefnd-
um gámaspítala í Mostar. Þar er
m.a. 28 ára gamall maður sem ók
nágrannakonu sinni á spítalann svo
að hún gæti farið í lungnamyndatöku. Hann
hefur ekkert betra að gera, er atvinnulaus.
Ástæðan er augljós þegar hann réttir fram
hendina, á hana vantar nokkra fingur. Hann
særðist í stríðinu við Serba fyrir þremur árum
eftir 6 mánaða herþjónustu. Þessi ungi mað-
ur lítur eins og svo margir viðmælenda okk-
ar út fyrir að vera miklu eldri en hann er.
Hann vill alls ekki segja til nafns og verður
skelfingu lostinn þegar hann sér myndavél-
ina.
Hann segist bara vera að bíða, eftir friði,
eins og aðrir, og það reynist mönnum erfitt
enda séu nær allir atvinnulausir. Sjálfur vann
hann áður við vegagerð en hún er ein af
fáum störfum sem unnið er við í Bosníu
enda eru vegir illa farnir eftir sprengjuárásir
og brýr víða í sundur sem þýðir að leggja
þarf veg framhjá.
Maðurinn segist vera heppinn miðað við
vini sína þar sem hann hafi ekki misst heim-
ili sitt eða nána ættingja, þó að hann þekki
marga sem hafi látist. Hann segist fyrst og
fremst áfellast stjórnmálamenn í þessu stríði.
Þegar hann er spurður hvort að leiðtogar
Bosníu séu þeirra á meðal gefur hann í skyn
að svo sé.
Honum finnst spurningin greinilega
óþægileg enda margir í kringum okkur og
hver veit hveijir kunna að heyra til hans.
Hann neitar því ekki að þjóðerniskennd hafi
aukist meðal múslima eins og annarra, en
segist sjálfur ekki vera í þeim hópi og að
hann sé heldur ekki trúaðri en áður. "„Við
lifðum saman um aldir, þessar þijár þjóðir.
Nú held ég að við getum aldrei aftur átt
samleið. Ég held að það sé best að Bosnía
skiptist í þrennt úr þessu, á milli múslima,
Króata og Serba,“
SKÓLARNIR STARFA nú í Mostar að
nýju. Tólf ára gamall skólastrákur,
Hariz Mirzet, vill gjarnan sýna okk-
ur hvar hann býr. Hann er einn
heima með tíu ára gamallri systur sinni.
Okkur skilst að móðir þeirra sé saumakona
Króata og Múslimaj\V
Svæði í Bosníu a Valdi
Bosníu-Serba
Gracac
Dubrovnik'
Kistanje
Sibenic
Jablanica
Mostar
AUSTURRiK!
Lubliana c ^
r.Uv°
UNGVERjAi.AND
Banja
•Luka Tuzla
VOJVODINA 'fy
f,- Belgrad
Sebrenica %
Knin.\^ \ HERZEGÓVÍNA
Sarajevo* i Gorazde
'VrJÖÍ. Mostar
SVART- , / /' ('
FJALLA- LAND/\ KOSOVO , ^
A M * Skopje
L MAKEDÓNÍA
B
Ferb blaöamanna
100 km
VIÐURINN er dýrmætur í Bosníu þegar rafmagn er af skornum
skammti og kaldur vetur framundan.
en pabbinn í hernum. Hér og hvar eru skot-
göt og Hariz sýnir hvar fjölskyldan var þeg-
ar skotið var og sprengt við íbúðina. Systkin-
in eru annars að horfa á teiknimyndir í sjón-
varpinu.
Þrátt fyrir ummerki árásanna er íbúðin
hin þokkalegasta. Stigagangurinn er þó ekki
upp á marga fiska, allar rúður löngu horfnar
og veggimir útkrotaðir af þunglyndislegum
áletranum. Við innganginn að íbúð Mirzet-
fjölskyldunnar hefur verið krassað af bágbor-
inni enskukunnáttu „Wellcome to heall“.
VIÐ LEIFARNAR af steinbrúnni,
sem Mostar var einna þekktust
fyrir, sitja systur, Alena og Amela
Gekovic, 19 og 22 ára. Sú eldri er
í laganámi en sú yngri hefur nýlokið fram-
haldsskóla.
Þær reyna að njóta lífsins eins og framast
er unnt þegar maður á engan pening. „Við
röltum um eins og aðrir, getum ekki annað
því við höfum ekki efni á því að fara á kaffi-
hús. Það era aðallega hermennirnir sem geta
það því þeir fá smáaur frá hernum. Flestir
ganga bara um og spjalla."
Systurnar búa heima hjá foreldrum sínum.
Þær segja ljölskylduna vissulega hafa minna
á milli handanna en að hún fái mat og að-
stoð frá hjálparstofnunum og að þeim legg-
ist alltaf eitthvað til en vilja ekki fara nánar
út í J)á sálma.
„Astandið er miklu betra nú en áður, nú
er svo lítið sprengt að sú hræðsla er að hverfa.
Maður finnur samt auðvitað enn fyrir ótta
og við vitum að það verður erfitt að hverfa
aftur til eðlilegs lífs.“
Það er sú eldri, Alena, sem hefur orð fyr-
ir þeim systrum. Hún segist þrátt fyrir allt
halda að Króatar og múslimar muni geta
búið saman að nýju. „Ég vona að sambandið
við Króata muni ganga, þó að það sé erfitt
að gleyma, enda 'margir ættingjar og vinir
dánir og erfitt að fyrirgefa.“
Systurnar segja stríðið hafa mikil áhrif á
líf ungs fólks, sem horfir á eftir vinum sínum
í herinn á þeim aldri sem lífið ætti enn að
vera áhyggjulaust.„Það sem við viljum er
friður. Við viljum vera hér áfram og lifa
eðlilegu lífi.“