Morgunblaðið - 04.04.1996, Blaðsíða 18

18 D FIMMTUDAGUR 4. APRÍL 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Claudia Bladc, f rumlcvöðull í málef num f jSlskyldna í fíkn, heldur fyrirlestra á Euro/CAP ráðstef nunni
CLAUDIA Black hefur skrifað sjö bækur og gert 15 kvikmyndir og sjónvarps-
þætti um málefni sem tengjast vanhæfum fjölskyldum, einkum fjölskyldum alkóhól-
ista og vímuefnaneytenda. Hún er tíður gestur í sjónvarpsþáttum vestanhafs og
situr í stjórnum stofnana og félagasamtaka sem láta fjölskyldumeðferð, einkum
málefni fjölskyldna sem eiga við fíknivanda að stríða, til sín taka.
Það sem auöveldar
lífið í æsku stendur
síðar fyrir brifum
Claudia Black, bandarískur félagsráðgjafi og doktor í sálarfræði, var meðal
þeirra frumkvöðla sem fyrir um það bil hálfum öðrum áratug kvöddu sér hljóðs
og sýndu fram á þau samskiptamynstur sem eru ríkjandi í fjölskyldum alkóhól-
ista og áhrif slíks umhverfis í æsku á mótun einstaklinga. Hún er væntanleg
til íslands ó mánudag. PÓtllf Guimarsson ræddi við hana.
Onnur bók Claudiu Black, It Will never
Happen to Me, sem kom út 1982
og seldist í meira en milljón eintök-
um, átti mikinn þátt í því að vekja
fólk til vitundar um málefni fjöl-
skyldna alkóhólista, efni sem nú er viðfangsefni
sérfræðinga, áhugamanna og sjálfshjálparhópa
víða um heim. Erindi Claudia Black til íslands
er að taka þátt í Euro/CAD 96, Evrópuráðstefn-
unni um fíknisjúkdóma, sem haldin verður í
Reykjavík í næstu viku. Þar verður hún helsti
sérfræðingur um málefni fjölskyldna og mun
haida fyrirlestra um fjölskyldur í fíkn og böm,
svo og um fullorðin böm alkóhólista, auk þess
að stjóma fundum á ráðstefnunni og gangast
fyrir námstefnu fyrir íslenska sérfræðinga á
vegum Bamavemdarstofu.
Blaðamaður náði símasambandi við Claudiu
Black á heimili hennar í Washington-fylki í síð-
ustu viku. Hún sagðist farin að hlakka til að
koma til íslands. „Þessi ráðstefna veitir mér
möguleika á að kynnast fólki og læra af því
um það sem verið er að gera fyrir fjölskyldur
alkóhólista í öðmm löndum, ekki síst á íslandi.
Fyrsta bókin sem ég skrifaði var ætluð yngri
bömum í fjölskyldum alkóhólista. Ég veit að
strax fyrir 15 ámm var farið að nota hana sem
kennsluefni á íslandi.“
Claudia Black hefur skrifað 7 bækur um
ýmis efni sem tengjast fjölskyldum sem ánetjast
hafa fíkniefnum og áhrif slíks umhverfis á böm
í bemsku og á fullorðinsámm. „Ég held það
megi segja að það valdi öllum sársauka að al-
ast upp við alkóhólisma. Að einhveiju leyti skilja
slíkar aðstæður í uppeldi alltaf eftir sig einhver
neikvæð áhrif,“ sagði Claudia þegar hún var
spurð að því í samtalinu við Morgunblaðið hvort
hún teldi að hver sá sem alist hefur upp við
alkóhólisma muni bera þess merki á fullorðinsá-
mm.
„Fólk sem alist hefur upp í fjölskyldum alkó-
hólista þróar með sér hæfni á ákveðnum sviðum
sem gerir því kleift að komast af en verður um
leið til þess að bregða hulu yfír það að aðra
mikilvæga hæfíleika ná þessi böm ekki að til-
einka sér í uppvextinum,“ segir hún. „Þeir sem
ekki hafa kynnt sér fíknir eiga oft erfítt með
að greina þau neikvæðu áhrif sem böm verða
fyrir.“
Claudia Black segir að flest böm alkóhólista
dragi ekki að sér athygli í æsku, skeri sig ekki
úr, og virðist síður en svo eiga í meiri erfíðleik-
um en önnur böm. Þótt böm alkóhólista séu í
meiri hættu en aðrir að verða sjálf alkóhólisma
að bráð em neikvæð áhrif þess að alast upp í
fjölskyldu þar sem foreldri á við áfengisvanda-
mál að striða ekki bundin við þá hættu. Vanda-
málin koma fram á annan hátt hjá þeim bömum
alkóhólista sem sjálf verða ekki alkóhólisma að
bráð og að þeim atriðum hefur athygli mjög
beinst hin síðari ár. „Venjulega em böm alkóhól-
ista, sem ekki verða sjálf alkóhólistar eða lenda
í vandræðum sem unglingar, orðin hálfþrítug
eða eldri þegar það sem þau hafa ekki lært í
uppvextinum fer að standa þeim fyrir þrifum,"
segir Claudia Black. „Það sem auðveldaði þeim
að komast af í æsku stendur þeim fyrir þrifum
í samskiptum við fólk þegar komið er fram á
fullorðinsaldur."
- Á hvaða hátt?
„Þetta fólk hefur yfirleitt vanist því í bemsku
að þurfa að taka ákvarðanir fyrir sig sjálft en
skortir þó hæfileika til að leysa úr vandamálum
og á erfitt með að koma auga á fleiri en einn
flöt á hveiju máli. Oft og einatt eiga þau erfítt
með að nálgast annað fólk til að leita eftir hjálp
eða til að fá þörfum sínum sinnt. Þau eru sjálfu
sér nóg á sinn ósveigjanlega hátt. Það að vera
sjálfum sér nógur er venjulega gagnlegur og
jafnvel mikils metinn eiginleiki en fólki sem al-
ist hefur upp við alkóhólisma veldur þetta oft
einangrun þegar fullorðinsárin færast yfír.“
Claudia Black segir að á fullorðinsárum reki
böm alkóhólista sig t.d. á það að þau hafí ekki
lært að treysta öðru fólki, þau eigi erfítt með
að reiða sig á aðra og/eða að leyfa öðrum að
reiða sig á þau. Þau hafí komið sér upp brynju
til þess að vemda sig gegn tilfinningalegum
áfóllum í umhverfi þar sem vonbrigði, ótti og
vandræðalegar uppákomur eða reiðiköst eru
nánast daglegt brauð. „Þegar fullorðinsaldri er
náð hefur þetta fólk varið svo miklum tíma og
orku í þessa vamarhætti að það á erfítt með
að bera kennsl á tilfínningar sínar og það veld-
ur erfiðleikum í nánum samböndum. Það er al-
gengt að fullorðin böm alkóhólista eigi erfitt
með að fylgja hlutum eftir og að þau telji sig
aldrei skilajiógu góðu verki. Þess vegna veitist
þeim oft erfitt að njóta velgengni sinnar og það
að álit annarra skiptir þau meira máli en það
hvað þeim fínnst sjálfum leiðir oft til fómar-
lambsvitundar.“
Hún segir að þrátt fyrir upptalningar af þessu
tagi séu þau áhrif sem alkóhólismi foreldra hafí
á böm mismunandi frá einni fjölskyldu til ann-
arrar og frá einu bami til annars. Claudia hefur
í skrifum sínum útlistað það að í fjölskyldum
alkóhólista ganga böm inn í mismunandi hlut-
verk sem hún skiptir í þijá meginþætti; hlutverk
þess sem tekur á sig mikla ábyrgð, þess sem
leggur sig fram um að aðlaga sig breytilegum
aðstæðum og þess sem fyrst og fremst lægir
öldumar og sefar umhverfíð. Þeir sem alist hafí
upp við alkóhólisma beri yfírleitt í fari sínu glögg
merki um að hafa tileinkað sér eitt eða fleiri
þessara hlutverka. „Hvert sem hiutverkið er sem
þau taka sér þá er í því að fínna í senn styrk
og veikleika,“ segir hún.
-Á hvem hátt verða böm fyrir neikvæðum
áhrifum af alkóhólisma í fjölskyldu þar sem
ekki er jafnframt um ofbeldi eða beina misnotk-
un að ræða?
„Það segir mikið um þá afneitun sem einkenn-
ir marga sem alist hafa upp við alkóhólisma eða
í vanhæfum íjölskyldum að margir segja sem
svo að fyrst bam hafí ekki verið beitt líkamlegu
eða kynferðislegu ofbeldi þá hljóti allt að vera
í lagi. Það er í samræmi við það sem fjöjskyldur
alkóhólista telja sér svo oft trú um: „Ástandið
gæti verið verra en það er.“
Vissulega verður lífið enn flóknara hjá bömum
þar sem misnotkun og ofbeldi bætist við alkóhól-
isma. En bami á alkóhólísku heimili, þar sem
ekki er líkamlegt ofbeldi, er oft sýnd mikil
grimmd með orðum og athöfnum eða þá með
athafnaleysi.
Böm fá þau skilaboð að þau séu vitlaus og
geti aldrei orðið nógu góð, sama hvað þau geri.
Margir foreldrar veija ekki tíma með bömunum
sínum og senda þar með þau skilaboð að bömin
skipti ekki máli. Hegðun fólks á heimilinu snýst
svo mikið í kringum það að tryggja að alkóhó-
listinn hafi sitt svo að hann komist ekki í upp-
nám. Það eru þess vegna ekki þarfir bamsins
sem eru í öndvegi á heimilinu heldur þarfir hinna
fullorðnu.
Bömin fá ekki andlega og tilfmningalega
aðhlynningu í því stöðuga umhverfí sem þau
þurfa á að halda. Oft alast þau upp með foreldr-
um sem er tamt að grípa til refsinga eða fordæm-
inga, gera óraunhæfar eða ósveigjanlegar kröfur
til lífsins eða annars fólks eða eiga við þung-
lyndi eða geðræna kvilla að stríða.
Stundum er vandamálið ekki það sem er gert
heldur það sem ekki er gert. Foreldrar, sem eru
ekki ofsafengnir í skapi eða ofbeldisfullir en
sofna drukknir fyrir framan sjónvarpstækið á
kvöldin, eiga í raun og veru ekki í neinu sam-
bandi við bömin sín. Þá alast bömin í raun upp
í tómarúmi, án fullorðinna fyrirmynda, sem veitt
geta andlega leiðsögn, kennt bömunum að tak-
ast á við vandamál og fóta sig í lífínu.
Alkóhólistar verða oft fyrir persónuleikabreyt-
ingum og böm þeirra búa af þeim sökum í óstöð-
ugu umhverfí þar sem þau vita ekki hvort það
sem sagt var í morgun verður ennþá haft fyrir
satt í kvöld. Bömin vita ekki hvort þeim mætir
sama viðmótið hjá foreldrum sínum í dag og í
gær og verða þess vegna stöðugt á varðbergi
til þess að reyna að geta sér til um hvaða aðstæð-
ur muni mæta þeim heima til að draga úr hætt-
unni á því að tilfinningum þeirra verði misboð-
ið. „Það eru tilfinningalegu hremmingamar sem
eru þyngsti baggi þeirra sem alast upp við alkó-
hólisma," segir Claudia.
Claudia Black segir að neikvæð áhrif séu
ekki bundin við foreldrið sem drekkur. „Maki
alkóhólista, sem sjálfur á ekki við áfengisvanda-
mál að stríða, hefur ekki síður áhrif á bömin
en sá sem drekkur. Alkóhólistinn fær algjöran
forgang hjá makanum annaðhvort vegna þess
sem hann gerir eða vegna þess sem hann van-
rækir. Þessi aðili vanrækir því einnig bömin,
a.m.k. tilfínningalega."
- Maki alkóhólistans getur þá ekki komið í
veg fyrir að bömin verði fyrir skaða með því
að bæta upp fyrir það ástríki sem þau fara e.t.v.
á mis við hjá því foreldrinu sem er virkur alkó-
hólisti?
„Ég held að þegar annað foreldrið er alkóhól-
isti muni það foreldrið sem er stöðugt í rásinni
engu að síður þurfa að einbeita sér svo að því
að bæta upp fyrir vanrækslu alkóhólistans að
það komi niður á getu þess til að sýna bömum
sínum fullkomið ástríki. Þessir foreldrar þurfa
oft að leggja á sig langan vinnudag, eða tvö-
falda vinnu innan og utan heimilis og era oft
þjakaðir af reiði eða þunglyndi.
Makamir gera sér oft ekki grein fyrir því
hvers vegna hlutimir era eins og þeir era. Fjöl-
margt fólk býr við alkóhólisma án þess að gera
sér grein fyrir þvi að vandamálin eigi rætur að
rekja til drykkjunnar. í þannig samböndum er
þeim aðilanum sem ekki drekkur oft kennt um
að bera ábyrgð á þeim vandamálum sem alkóhó-
listinn telur að valdi því að hann þurfí að fá sér
að drekka. Sá allsgáði trúir því oft að hann eða
bömin - sem þá fá skammir - beri sök á því
að alkóhólistinn hafí komist í uppnám og farið
að drekka. Við slíkar aðstæður glatar fólk hæfí-
leikanum til þess að vera þeir foreldrar sem
bömin þarfnast."
- Eiga þessi vandamál og þessi samskipta-
mynstur sem þú ert að lýsa eingöngu við í fjöl-
skyldum alkóhólista?
„Það sem við höfum lært af því að kynna
okkur samskiptamynstur íjölskyldna alkóhólista
teljum við nú að eigi almennt við um íjölskyldur
þar sem samskipti era óstöðug. Það sem við
höfum lært um fjölskyidumál alkóhólista hefur
nýst vel varðandi málefni annarra fjölskyldna.
Margt er t.d. svipað í flölskyldum þar sem um
geðsjúkdóma er að ræða og í fjölskyldum þar
sem er ofbeldishneigð eða misnotkun án þess
að alkóhólisma sé til að dreifa.
í Bandaríkjunum í dag era samskipti og
vandamál innan flölskyldna mikið í umræðunni.
Þá er að miklu leyti byggt á því sem við höfum
lært af vinnu með fjölskyldur alkóhólista. Það
er hins vegar alveg ljóst að helsta orsök van-
hæfni í samskiptum (disfunction) innan fjöl-
skyldna í Bandaríkjunum er alkóhólismi og ánetj-
un lyfja eða fíkniefna. Mér býður í gran að
raunin sé svipuð á Islandi.
- Hvað mælir þú með að fólk sem telur sig
bera merki upprana í alkóhólískri fjölskyldu geri
í sínum málum?
„í Bandaríkjunum starfa Ijölmargir sjálfs-
hjálparhópar þar sem fullorðin böm alkólista
hittast, eitthvað svipað þekkist kannski á ís-
landi. Sumir hópar af þessu tagi eru í tengslum
við meðferðaraðila en aðrir ekki. Það hefur sýnt
sig að það skiptir miklu fyrir böm alkóhólista
að fá staðfestingu á reynslu sinni með því að
hitta fólk sem alist hefur upp við svipaðar kring-
umstæður. Vitsmunalega gera böm alkóhólista
sér oftast grein fyrir því að þau era ekki ein
um að standa í þessum erfíðu sporam. Hins
vegar er tilfínningalega einangranin oft algjör.
Það að heyra annað fólk ræða reynslu sína og
komast að því að það á svipaða upplifun að
baki er þess vegna mikilvæg staðfesting og
græðandi reynsla, sem vinnur gegn einsemd og
tilfinningalegri einangran.
Á bataferlinum tala ég um að fólk þurfí að
taka fjögur skref. Fýrst að líta aftur í tímann
og ræða um reynslu sína í uppvextinum. Það
er ekki gert í því skyni að fínna sökudólga eða
einhvem til að kenna um heldur er það gert til
að bijótast út úr afneituninni og gangast um
leið við sársaukanum. Þannig getur maður séð
fortíðina í réttu ljósi.
Næsta skref er að meta hvaða áhrif fortíðin
hefur á mann í dag, á hvem hátt hún er styrk-
ur og á hvem hátt veikleiki. Þriðja skrefíð felst
í því að ganga á hólm við þær hugmyndir um
lífíð og samskipti við fólk sem maður hefur til-
einkað sér í uppvextinum og gera sér grein fyr-
ir því hvemig þær hugmyndir gagnast manni
eða koma í veg fyrir að maður fái lifað á þann
hátt sem maður vill.
Fjórða skrefið er svo að læra ýmsa hluti sem
maður hefur aldrei lært. Sumir þurfa t.d. að
læra að þekkja tilfinningar sínar og þarfír.
Fullorðið fólk á ekki að neita að horfast í
augu við reynslu sína sem staðreynd. Það er
hægt að gangast við því og á sama tíma segja
að ef foreldrar manns hefðu vitað eða getað
betur þá hefðu þeir gert það. Ef menn gera
hins vegar ekki annað en að tala um fortíð sína
getur verið að úr þessu verði bara ásökun. Það
er nauðsynlegt að syrgja og gangast við því hve
ógnvekjandi aðstæðumar vora. Þrátt fyrir að
fólk reiðist því að hafa gengið í gegnum slíka
reynslu snýst þetta ekki um að álasa öðram
heldur að syrgja eigin reynslu.
A þrítugs-, fertugs-, fímmtugs- eða sextugs-
aldri getur fólk ennþá tileinkað sér hæfni sem
það lærði ekki í uppvextinum."