Morgunblaðið - 23.06.1996, Blaðsíða 2

2 B SUNNUDAGUR 23. JÚNÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
SKÁLEYJAR og Flat-
ey eru einu eyjarnar
á Breiðafirði sem
búið er í allt árið.
Bræðumir Eysteinn
G. og Jóhannes G.
Gíslasynir búa nú í Skáleyj-
um og hafa gert í tuttugu
ár, nú ásamt Sigríði As-
grímsdóttur, sambýliskonu
Jóhannesar frá 1983. For-
eldrar þeirra, Gísli E. Jó-
hannesson og Sigurborg Ól-
afsdóttir, bjuggu þar alla
sína búskapartíð og foreldrar
Gísla þar á undan. Ábúenda-
leggurinn er raunar óslitinn
frá því um eða fljótlega eftir
1820 og ættin er enn eldri á
staðnum. Þau tíu ár sem liðu
frá því Gísli og Sigurborg
hættu að hafa vetursetu í
Skáleyjum og Eysteinn og
Jóhannes tóku við er eini
tíminn sem Eysteinn veit til
þess að ekki hafi verið heils-
ársbúskapur í eyjunum, lík-
lega frá því land byggðist.
Fyrr á árum var eyja-
byggðin á Breiðafirði fjöl-
menn, búið á 40-50 eyjum,
og víða margt fólk. í Skáleyj-
um var tvíbýli auk mismun-
andi margra heimila hús-
manna og því margt fólk
heimilisfast, til dæmis um 50
manns um síðustu aldamót.
Búskapurinn í Skáleyjum
byggist á nýtingu hlunninda
og hefðbundnum grasnytja-
búskap, eins og hann hefur
gert um aldir. Hlunnindin
gefa meiri tekjur en hefð-
bundni búskapurinn. Þannig
gefur æðardúnninn mestu
tekjumar, þangsláttur sem
er tiltölulega nýtilkomin
hlunnindanýting og gras-
nytjabúskapurinn koma þar
á eftir. Mikil vinna er við
varpið en lítill annar kostnað-
ur. Hins vegar er töluverður
kostnaður við sauðfjárbú-
skapinn en hann festir búset-
una allt árið.
Besta náttúruverndin
Foreldrar Eysteins og Jó-
hannesar bjuggu á helmingi
jarðarinnar og áttu að hluta.
Þegar útlit var fyrir að Skál-
eyjar færu alveg í eyði leit-
uðu bræðurnir eftir kaupum
á jörðinni og fengu keyptan
helminginn en Jarðasjóður
keypti hinn hlutann og leigir
þeim.
Eysteinn var búinn að vera
að heiman í tuttugu ár, þar
af kennari á Flateyri síðustu
fimmtán árin, þegar þetta
kom til, seinni árin var hann
reyndar alltaf í Skáleyjum á
sumrin til að aðstoða forelda
sína við að nýta hlunnindin.
Jóhannes vann að búskap
foreldra sinna á meðan þar
var heilsársbúskapur en
hafði verið bóndi í Flatey í
tíu ár þegar þeir bræður
ákváðu að heij'a búskap á
æskustöðvunum í Skáleyjum.
„Ég hafði alltaf miklar
taugar til staðarins og mér
hefur aldrei fundist ég „eiga
heima“ annars staðar,“ segir
Eysteinn um þessa ákvörðun.
Hann segir að þetta sé viss
eigingirni, þeir hafrekki get-
að hugsað sér að sjá jörðina
verða að leikfangi Reykvík-
inga eins og gerst hefur með
flestar eyjarnar á Breiðafirði.
Byrjuðu þeir strax að byggja
upp, stækkuðu gripahús og
byggðu nýjan bæ.
Skáleyjar eru hluti af Inn-
eyjum Vestureyja, innst í
Breiðafirði. Til jarðarinnar
teljast 160 eyjar og sker og
bera flestar sín eigin nöfn.
Skáleyjar eru ágæt en nokk-
uð erfið hlunnindajörð. „Til
þess að hafa afurðir af land-
inu þarf að sinna því al-
mennilega. Varp og annað
náttúrunnar gagn þarfnast
verndar. Föst búseta þar sem
taka þarf allt lifibrauðið
heima krefst ræktunar og
aukins arðs. Besta náttúru-
vemdin er því að þeir sem
Morgunblaðið/RAX
KÓPUR í Feigöarskörslögninni. Friöþjóf ur Helgi Gunnlaugsson, upprennandi selbótastýrimaöur, aöstoðar Eystein Gislason viö aö tako kópinn um borö.
Vorkópaveiði
Á ANNAÐ hundrað selalagnir eru í Skál-
eyjum. Þessi hlunnindi hafa sennilega ver-
ið nyljuð frá því eyjan byggðist þótt þau
gefi af sér minni arð en áður. Skáleyja-
bændur líta á urturnar eins og húsdýr og
reyna að halda í þeim lífinu. Afkvæmin
eru hins vegar veidd.
Netin eru lögð með bátum frá skeijum
eða fjöru, gjarnan út í sund og ála skammt
frá kæpingarstöðum urtanna. Sem kunn-
ugt er fylgja kóparnir urtunum út um sjó
en um fjöru skríða þau upp á skerið sitt
svo að kópurinn geti sogið.
Það var föst venja í Skáleyjum að leggja
netin föstudaginn í sjöundu viku sumars.
Ef það var ekki hægft voru þau lögð næsta
þriðjudag en aldrei um helgi og ekki hafa
menn trú á að gott sé að byija á mánu-
degi. Þessari venju reyna núverandi bænd-
ur í Skáleyjum að halda þó upphaf lagna-
timans sé ekki í eins föstum skorðum og
fyrr. Tíminn ræðst auðvitað ekki af tilvilj-
un, heldur af því að um þessar mundir eru
kóparnir búnir að ganga undir urtunum
og nærast á eintómri mjólk um þriggja
vikna skeið og urturnar að reka þá i burtu.
Þeir eru spikfeitir eftir góða umönnun
móðurinnar en horast hratt eftir að þeir
þurfa að bjarga sér sjálfir og skinnin
versna með hverri vikunni sem líður.
Morgunblaðsmenn fara með Eysteini og
tveimur aðstoðarmönnum að vitja um lagn-
irnar við Suðurlönd. Farið er á Þöngli því
selabátarnir Kári og Kópur eru í viðgerð.
Haldið er af stað um hálfútfallið, viljað á
fjörunni og komið heim um hálfaðfallið.
Atján net eru í sjó. Hluti netanna er tekinn
upp og færður enda eru þau ekki höfð
nema fáeina daga á hveijum stað. Eysteinn
er við stýrið, það er mesta ábyrgðarhlut-
verkið. Stýrimaður selveiðibátsins þarf að
þekkja lagnirnar og halda bátnum í réttri
stöðu við netin. Friðþjófur Helgi Gunn-
laugsson og Þórður Asgeirsson greiða úr
netunum frammí.
Lagnirnar bera gömul og ný örnefni.
Kópur er í lögninni Feigðarskör. Hann er
lifandi svo lögnin ber nafn með rentu því
kópurinn fær högg á hnakkann og er
blóðgaður um leið og hann er tekinn um
borð í bátinn. Eysteinn bendir á lögnina
Blóðmörstanga, segir að hún taki nafn sitt
af því að notað hafi verið selsblóð við slát-
urgerð. Dauður kópur er í annarri lögn.
Afrakstur veiðiferðarinnar er því tveir
kópar. „Það er ekki nokkur selur miðað
við það sem var,“ segir Eysteinn. Segir
að besta lagnasvæði Skáleyinga sé við
Suðurlönd. Þar séu nú komnir á land tólf
kópar í vor en ættu að vera 40-50 miðað
við veiðina fyrr á árum. Einstöku sinnum
hafi allt að 20 kópar veiðst á dag.
Eysteinn segir að veiðin byggist á því
hvað kópamir eru óþægir. Ef þeir sjái net
geti þeir ekki staðist freistinguna að synda
í gegnum það. Við það festast þeir í netun-
um og dmkkna. Eysteinn segir að full-
orðnu selirnir kunni hins vegar að forðast
netin, fari yfir þau eða framhjá. Þá sjald-
an að urtur flækist í net sé réynt að losa
þær úr, menn vilji frekar eiga þær lifandi
en dauðar.
Aldrei er talað um dráp landselskópa
heldur veiðar. Þar sem útselskópar, svo-
kallaðir haustkópar, eru rotaðir og skorn-
ir er hins vegar talað um að fara í selafar
og taka kópa. Lýsir þetta orðaval nokkuð
muninum á veiðiaðferðum. Eysteinn segir
að vissulega sé aðferðin við vorkópaveið-
arnar heldur leiðinleg. Hins vegar sé þetta
ekkert verra en margt annað sem maður-
inn þarf að gera sér til lífsbjargar og ekk-
ert geti komið í staðinn. Onnur aðferð sé
ekki nothæf hér um slóðir til að ná vorkóp-
um. Skotveiðar hafi lengi verið bannaðar
enda hafi þær slæm áhrif á selinn. „Urtan
vill Iosna við kópinn af spena um þær
mundir sem hann er veiddur og þessvegna
sýnir reynslan að veiðarnar hafa ekki haft
neinar neikvæðar afleiðingar fyrir lifnað-
arhætti og viðgang stofnsins. Þær héldu
honum í jafnvægi. Stórleg fækkun nú á
sér greinilega aðrar orsakir,“ segir Ey-
steinn.
Jóhannes segir að kannski sé kópaveiðin
ómannúðleg en hún sé ekki „óselleg" eins
og hann tekur til orða. Bendir á að þetta
sé dýr sem lifi og deyi í sjó og það sé
náttúrulegur dauðdagi hjá selnum að
drukkna. Kóparnir drukkni yfirleitt fljótt
í netunum og það hræði ekki urturnar.
Hins vegar hræðist selurinn skotin.
Strax og komið er að landi er selurinn
fleginn, skinnin verkuð og spýtt eða söltuð
og kjötið saltað eða fryst, það sem ekki
er haft í matinn þann daginn.
annast hana hafi af því lifi-
brauð,“ segir Jóhannes Geir.
Æðarvarp hefur aukist mjög
í Skáleyjum síðustu árin en
Jóhannes segir að það hafi
einnig gerst annars staðar
þar sem ekki er föst búseta,
einkum vegna þess að þar
hafi menn verið duglegir við
að halda niðri flugvargi. „Við
erum skussar með skotvopn
en fáum menn til að skjóta
fyrir okkur svartbakinn,"
segir hann.
Búskapurinn í Skáleyjum
er á sama grunni og eyjabú-
skapurinn alla þessa öld og
lengur. Og bræðurnir leggja
sig fram við að halda við
gömlum búskaparháttum og
þekkingu. Reynt er að nýta
hlunnindin sem best og afla
matar heima eftir því sem
mögulegt er. í það fer mikill
tími sem sjálfsagt teldist ekki
hagkvæmur við útreikninga
í þéttbýlinu en bræðurnir líta
svo á að þeir verði að nýta
sem best það sem jörðin gef-
ur af sér. Nýting hlunninda
réttlæti búsetuna og sauð-
fjárbúskapur krefjist búsetu
allt árið. Föst búseta bjóði
upp á nýtingu ýmissa hlunn-
inda svo hægt sé að spara
innkaup.
Hlúð ad æóarvarpinu
í Skáleyjum er líklega
mesta dúntekja einstakra
jarða á Breiðafirði. „Ég veit
ekki annað en að alla búskap-
artíð foreldra minna og afa
og ömmu, alla þessa öld,
hafi verið lögð áhersla á að
hlú að æðarvarpinu. Gamla
fólkið sagði að ekki mætti
gera neitt á hlut æðarfugls-
ins og hann ætti að hæna
að. Þetta er enn í fullu gildi
og ég veit ekki til þess að
hér hafi verið meira varp í
annan tíma,“ segir Eysteinn.
Eysteinn hefur lagt sig
eftir að safna fróðleik um
æðarfuglinn og hefur meðal
annars skrifað fræðslurit fyr-
ir Búnaðarfélag íslands um
æðarvarp og dúntekju. Telur
hann að fyrr á árum hafi
bændur hugsað meira um
egg en dún æðarfuglsins
enda lífsbaráttan mest snúist
um að hafa nóg að borða.
Eftir móðuharðindin hafi
vaknað áhugi á að endur-
vekja eldri atvinnuvegi, ekki
síst nýtingu hlunninda.
Æðarfuglinn var um tíma
veiddur mikið til matar en
eftir mikla baráttu tókst að
fá hann friðaðan. Eysteinn
segir að á tímabili hafi verið
minna af æðarfugli og menn
talið að mikið hafi drepist
frostaveturinn mikla 1918.
„En það kom fleira til. Varg-
fuglinum fjölgaði eftir að
eyjar fóru í eyði og fólki
fækkaði. í Suðureyjum var
allt orðið fullt af svartbak
og svo kom minkurinn og
lagði fuglabyggðir í eyði,“
segir Eysteinn.
Gengið var í það að fækka
flugvarginum og varpið hef-
ur verið að aukast aftur. Jó-
hannes bendir á að þó aldrei
hafi jafn mikið verið unnið
að verndun varps og æðar-
stofns og nú, sé svo margt í
starfsemi og tækni mann-
skepnunnar í sem valdi því
að stofninn sé i meiri hættu
en áður var.
Minkur hefur komist í
Vestureyjar en Skáleyingar
hafa að mestu verið lausir
við bæði ref og mink síðustu
árin. Eysteinn segir að
minkaslóðir hafi fundist í
Skáleyjum á útmánuðum
1995. Dýrið eða dýrin hafi
ekki fundist þrátt fyrir um-
fangsmikla leit og vonast
hann til þess að þau hafi
farið sömu leið til baka. Hann
segir að fyrr á árum hafi
tófur alloft komið í Skáleyjar
með ís og frá 1977 hafi tvisv-
ar sést tófuslóðir. Trúir Ey-
steinn því að hægt sé að
koma í veg fyrir að minkur
nái fótfestu í Vestureyjum
en til þess þurfi fasta búsetu.
Dýrin komi með ís og mikil-
vægt að sjá ummerki eftir
þau í snjónum á veturna. Á