Morgunblaðið - 12.09.1996, Qupperneq 27

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 12. SEPTEMBER 1996 27
AÐSENDAR GREINAR
Er íslenska ríkið skaða-
bótaskylt vegna brota á
EES- samningnum?
Mag'nús H,
Norðdahl
I MORGUNBLAÐ-
INU 21. ágúst sl. var
merkileg frétt þess
efnis að allmargir fé-
lagsmenn Verslunar-
ráðs íslands íhugi að
höfða skaðabótamál á
hendur íslenska ríkinu
fyrir meint brot á EES-
samningnum við fram-
kvæmd á innheimtu og
álagningu vörugjalds.
Um var að ræða ís-
lenska löggjöf sem gilti
á tímabilinu 1.1. 1994
til 1.7. 1996 og er
málið til meðferðar hjá
Eftirlitsstofnun EES.
Það er lögfræðilega
spennandi álitamál hvort íslenska
ríkið geti orðið skaðabótaskylt
gagnvart íslenskum einstaklingum
eða lögaðilum með því að Alþingi
setur eða heldur í gildi stjórnskipu-
lega gildum lögum sem fara gegn
samningnum um EES.
Ekki er lengur vafi á því innan
ESB að skaðabótaskylda er fyrir
hendi undir þessum kringumstæð-
um. Hinn 5.3. 1996 kvað Evrópu-
dómstóllinn upp stefnumarkandi
dóm í málunum nr. C-46/93 og
C-48/93. Seinna málið er breskt
og olli dómurinn miklu uppnámi á
Bretlandi. Málavextir eru þeir að
16.12. 1988 fór útgerðarfyrirtækið
Factortame ásamt fleirum í mál við
breska ríkið þar sem reyndi á hvort
ákvæði í breskum lögum um skrán-
ingu fiskiskipa væri andstætt
ákvæðum samningsins um Efna-
hagsbandalag Evrópu sem þá hét
svo. Lögin fólu í sér nýjar reglur
og mismunuðu við skráninguna á
grundvelli þjóðernis sem algerlega
er bannað innan ESB. Þau skip, sem
ekki fengust skráð í hina nýju
skipaskrá, misstu rétt til veiða í
breskri lögsögu. Breski dómstóllinn
frestaði málinu og bað Evrópudóm-
stólinn um að gefa álit sitt á því
hvort ákvæði í landslögum, sem
fælu í sér mismunun á grundvelli
þjóðernis með þessum hætti, sam-
rýmdust löggjöf bandalagsins. Það
álit gaf Evrópudómstóllinn þann
25.7. 1991 í málinu nr. 221/89, og
komst að þeirri niðurstöðu að slík
ákvæði samrýmdust ekki löggjöf
ESB. Það skal tekið fram, að svar
Evrópudómstólsins fól ekki í sér
efnisdóm í málinu sem Factortame
o.fl. ráku fyrir breskum dómstólum.
Svarið var einungis túlkun Evrópu-
dómstólsins en hlutverk breska
dómstólsins var að kveða upp end-
anlegan dóm og við það bar honum
að virða túlkun Evrópudómstólsins.
í millitíðinni eða hinn 4.8. 1989
höfðaði framkvæmdastjórn banda-
lagsins mál gegn breska ríkinu fyr-
ir Evrópudómstólnum fyrir brot á
löggjöf bandalagsins með setningu
þessara sömu laga um skráningu
skipa og veiðiréttindi. Fram-
kvæmdastjórnin krafðist þess jafn-
framt, að öllum ákvæðum fyrr-
greindra skipaskráningarlaga, sem
mismunaði á grundvelli þjóðernis
yrði vikið til hliðar þar til dómur
gengi. Breska ríkið hélt uppi vörn-
um en breytti lögunum og tók
breytingin gildi 2.11. 1989 og höfðu
lögin þá verið í framkvæmd í 7
mánuði og Factortame o.fl. ekki
komist til veiða. Dómur í máli fram-
kvæmdastjórnarinnar er nr. 246/89
og féll framkvæmdastjórninni í vil
4.10. 1991. Upphaflega málið fyrir
breska dómstólnum, Factortame
o.fl. gegn breska ríkinu, var enn á
fresti þegar dómur í máli Fram-
kvæmdastjórnarinnar féll. I kjölfar
þess dóms óskaði breski dómstóllinn
eftir því við Factortame o.fl., að
þeir gerðu grein fyrir því hvort og
þá hve miklar skaða-
bótakröfur þeir gerðu
á hendur breska ríkinu
vegna þess, að þeir
hefðu ekki getað veitt
í breskri lögsögu í þá
7 mánuði sem lögin
höfðu gilt. Þeir gerðu
kröfur og í kjölfar þess
spurði breski dómstóll-
inn Evrópudómstólinn
að því hvort skaðabóta-
skylda aðildarríkis
væri fyrir hendi þegar
brot væri framið með
lögum settum með
stjómskipulegum hætti
en, sem sannanlega
brytu gegn ákvæðum
löggjafar bandalagsins.
I stuttri blaðagrein er ekki hægt
að rekja ítarlegan rökstuðning Evr-
ópudómstólsins. Niðurstaðan varð á
þá leið að skaðabótaskylda væri til
staðar að uppfylltum tilteknum skil-
yrðum. Þau eru þessi: í fyrsta lagi
þarf að vera um að ræða setningu
laga sem andstæð eru lögum ESB.
Þetta setur Evrópudómstóllinn fram
til þess að skilja á milli þess þegar
aðildarríkin setja lög andstætt lög-
um ESB og þess þegar þau hundsa
að innleiða í landsrétt sinn löggjöf
ESB en um það hefur Evrópudóm-
stóllinn oft fjallað, (m.a. Frankovich
v/ Italy og Faccini Dori v/ Italy).
í öðru lagi segir Evrópudómstóllinn
að löggjöf ESB, sem brotin er, þurfi
að vera þannig úr garði gerð að
hún hefði ein og sér getað skapað
einstaklingum réttindi, þ.e. að þeir
geti byggt rétt á henni óháð því
hvort hún er í lög leidd í aðildarrík-
inu eða ekki. í þriðja lagi að um
sé að ræða alvarlegt brot af hálfu
ríkisins og í fjórða lagi að orsaka-
samband þurfi að vera á milli brots-
ins og tjónsins. Alvarlegt brot skýr-
ir Evrópudómstóllinn þannig að
meta þurfi hvort um hafi verið að
ræða brot á skýrum reglum ESB,
hvort ásetningur hafi verið til stað-
ar, hvort um hafi verið að ræða
afsakanleg mistök og loks hvort að
stofnanir ESB hafi brugðist við og
gripið til ráðstafana gagnvart því
aðildarríki sem brotið framdi.
Þegar þessi niðurstaða Evrópu-
dómstólsins er höfð í huga er ekki
nema von að lögfræðingur Verslun-
arráðs spyrji sig hvort íslenska rík-
ið geti orðið skaðabótaskylt fyrir
brot á EES-samningnum þegar brot
er framið með svipuðum hætti og
gert var í Factortame-málinu en
þessu íslenska vörugjaldsmáli svip-
Fyrir íslenskum
dómstólum, segir
Magnús M. Norðdahl,
verður aðeins beitt
íslenskum lögum.
ar um margt til þess. Ég tel fulla
þörf á því að leitað verði dóms í
málinu en því miður tel ég að ekki
sé skaðabótaskyldu til að dreifa. í
fyrsta lagi byggi ég það á því að
fyrir íslenskum dómstólum verður
aðeins beitt íslenskum lögum. Séu
lögin sett á stjórnskipulegan hátt
og séu þau ekki andstæð stjórnar-
skrá ber dómstólunum að dæma
eftir þeim og engu öðru. Annað er
ekki heimilt skv. 61. gr. stjórnar-
skrárinnar. í öðru lagi hefur milli-
ríkjasamningur eins og EES-samn-
ingurinn ekki stöðu stjórnarskrár
hér á landi með þeim hætti að lög
andstæð honum víki ef þau eru
andstæð honum líkt og þau gera
ef þau eru andstæð stjórnarskrá.
Aftur á móti hefur löggjöf ESB
nokkurs konar stjórnarskrárlega
stöðu gagnvart landsrétti aðildar-
ríkja ESB og hefur Evrópudómstóll-
inn margdæmt um það. (M.a. mál
26/62, Van Gend en Loos og 6/64,
Costa v. ENEL) Þetta á ekki við á
samningssvæði EES. í þriðja lagi
er um að ræða milliríkjasamning. í
2. gr. 1. nr. 2/1993, lögum um
Evrópska efnahagssvæðið, segir að
vísu að meginmál samningsins hafi
lagagildi hér á landi. En hveijum
skapar hann réttindi og skyldur?
Samningurinn leggur skyldur á ís-
lenska ríkið. M.a. segir í 10. gr. að
tollar og öll gjöld sem hafa samsvar-
andi áhrif á inn- og útflutning séu
bannaðir. Þetta er skylda gagnvart
viðsemjandanum og jafnvel þó hún
hafi lagagildi hér þá skapar hún
ekki öðrum rétt en þeim sem samið
var við. Kjósi íslenska ríkið að virða
bannið að vettugi tekur það á sig
þær lögfylgjur sem samningurinn
mælir fyrir um. Því er við að bæta
að í fylgiskjali 1 með fyrrgreindum
lögum, sem er EES-samningurinn
sjálfur, er tekið fram í upphafsorð-
um samningsins að samningsaðilar
séu annars vegar ríkin sem aðild
eiga að EFTA og hins vegar ESB
og aðildarríki þess. Hvergi er að
finna í samningnum ákvæði þess
efnis að einstaklingar eða lögaðilar
innan aðildarríkja EFTA eigi rétt-
indi eða beri skyldur skv. samningn-
um. Hins vegar er tekið fram í 7.
gr. Fylgiskjals 2, Bókunar 1. Um
altæka aðlögun, að líta beri svo á
eftir atvikum, að einstaklingar og
lögaðilar innan aðildarríkja ESB
geti átt réttindi og borið skyldur
skv. samningnum um EES. Svipað
ákvæði er ekki um borgara EFTA-
ríkjanna. Með öðrum orðum þá geta
einstaklingar eða lögaðilaiy innan
EFTA-ríkjanna, þ.m.t. á íslandi,
ekki borið skyldur eða átt sjálfstæð
réttindi skv. EES-samningnum
þ.m.t. ekki átt rétt til skaðabóta
vegna athafna eða athafaleysis ís-
lenska ríkisins sem á stjórnskipu-
legan hátt fer með vald sitt í við-
skiptum við ESB.
Ég tel því að félagsmenn
Verslunarráðs verði því miður að
bíða eftir fullri og ótakmarkaðri
aðild íslands að ESB áður en þeir
geta lagt í málaferli af þeim toga
sem tæpt er á í fyrrgreindri Morg-
unblaðsgrein. Það er svo annað mál
að það eru einmitt þeir sem best
eru fallnir til þess að þvinga ís-
lenska ríkið til þess að efna EES-
samninginn og spennandi að sjá
hvert framhaldið verður því stund-
um „vinnast" mál jafnvel þó þau
tapist efnislega. Það er ekki spurn-
ing um lögfræði heldur pólitík.
Höfundur er
hæstaréttarlögmaður.
Fastir liðir eins og venjulega
Síst er vanþörf á,
segir Glúmur Jón
Björnsson, að hvetja
til sparnaðar og aðhalds
í ríkisrekstrinum.
NU ER farið að
glitta í íjárlagafrum-
varp ríkisstjórnarinn-
ar fyrir næsta ár. Því
miður segja fyrstu
fréttir af frumvarpinu
okkur að ríkisstjórnin
ætli að vinna bug á
hallarekstri ríkissjóðs
með því að afla hon-
um aukinna tekna í
stað þess að spara.
Útgjöld ríkissjóðs
eiga að vaxa um 1,3%
frá fyrra ári.
Kröfur um
skattahækkanir
og skuldasöfnun
Það hafa verið fastir liðir í þjóðlíf-
inu undanfarin ár að þegar af-
greiðsla íjárlagafrumvarpsins
stendur yfir fara ýmsir þrýstihópar
á kreik og krefjast aukins ljár úr
ríkissjóði. Talsmenn þessara hópa
eiga yfirleitt greiðan aðgang að fjöl-
miðlum sem þykir greinilega spenn-
andi að geta skýrt frá kröfum um
aukin útgjöld. Hver kannast ekki
við forsvarsmenn ríkisstofnana og
formenn hagsmunasamtaka lýsa
„neyðarástandi", „ófremdará-
standi", „fyrirsjáanlegum uppsögn-
um“, ,fjársvelti“, „skilningsleysi
stjórnvalda", „einkennilegri for-
Glúmur Jón
Björnsson
gangsröðun", „aðför“
og þar fram eftir göt-
unum í fréttatímum
sjónvarpsstöðva? Allir
þessir frasar þýða í
raun það sama: Við
viljum meira fé úr rík-
issjóði þótt það hafi
skattahækkanir og
skuldasöfnun í för
með sér.
Vaxtagreiðslur
og skólamál
Það væri óneitan-
lega slegið á nýja
strengi í þjóðmálaum-
ræðunni ef frétta-
menn spyrðu hina
kvartanaglöðu talsmenn hags-
munahópanna hreint út um það
hvar þeir vilji taka það fé sem þeir
kreijast. Það eru ekki nema þijár
leiðir: skuldasöfnun, skattahækk-
anir eða sparnaður á öðrum sviðum.
Þeim virðist heldur ekki þykja það
tiltökumál að vaxtagreiðslur ríkis-
sjóðs nemi um 13 milljörðum króna
á þessu ári. Það lætur nærri að
vera sama upphæð og ríkissjóður
ver til skólamála (háskólar og rann-
sóknir, framhalds- og héraðsskólar,
grunn- og sérskólar) á árinu. Til
samanburðar má einnig geta þess
að sjúkrastofnanir fá um 17 millj-
arða króna. Þetta sýnir að það er
síst vanþörf á að hvetja til sparnað-
ar og aðhalds í ríkisrekstrinum.
Verði hins vegar haldið áfram á
þeirri braut sem talsmenn þrýsti-
hópanna hvetja til munu vextir og
afborganir taka til sín stærri og
stærri skerf af því sem hið opinbera
hefur til ráðstöfunar. Um leið
minnkar skerfurinn til annarra
þátta. Þeir sem bera þátttöku hins
opinbera í rekstri skóla og sjúkra-
stofnana, svo dæmi sé tekið, fyrir
bijósti ættu því fyrst og síðast að
snúa sér að því að sparað verði svo
um munar í ríkisrekstrinum og haf-
ist verði handa við greiðslu skulda.
Aðeins þannig komum við í veg
fyrir að 13 milljarða vaxtagreiðslur
verði fastur liður í fjárlagafrum-
varpinu.
Höfundur er formaöur
Heimdallar.
faliejar umjjariir ' fjrir nnjt fótk
^ ; f ~ 7
\ linjjaráii meá jleri ° f r áj fíd. m %í i ii íi 91 Itr. UN5AN ; ) Aðalstræti 9