Morgunblaðið - 15.02.1998, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
HALLDOR KILJAN LAXNESS
SUNNUDAGUR 15. FEBRÚAR 1998 11
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
AUÐUR Laxness, ekkja skáldsins, ásamt íjölskyldu sinni við útför Halldórs í gær. Fjölskylda Halldórs og
gestir hennar sátu austan megin í Kristskirkju en opinberir gestir og almenningur voru vestan megin.
Morgunbiaðið/Golli
TÆPLEGA hundrað manns safnaðist saman á Túngötu og við Kristskirkju á Landakoti til
að fylgjast með þegar kista skáldsins var borin út og líkfylgdin hélt niður Túngötu.
Maðurinn var
honum heilagur
Stutt predikun sr. Jakobs Rollands
sem söng sálumessuna við útför
Halldórs Kiljans Laxness
KÆRA Auður, kæra fjölskylda, kæru
bræður og systur í Kristi.
Líf, von og gleði, endurfund-
ur, trú og von, allt þetta
boðar guðspjallið sem við
heyrðum rétt áðan. Á
þeirri sorgarstundu, þegar
dauðann bar að og lærisveinarnir höfðu
tvístrast daprir í bragði eftir að draum-
sýn þeirra um betri framtíð og návist
írelsarans hafði brostið við skelfílega
atburði föstudagsins langa og niðurlæg-
ingu á krosstrénu, á þeirri stundu
myrkursins hlómaði undursamleg rödd,
rödd Jesú. Hann slóst í for með þeim.
Þeir könnuðust ekki í fyrstu við rödd
hans en allt í einu opnuðust augu
þeirra: Hann var upprisinn, hann lifir.
Jesús vann sigur yfir synd og dauða,
dauðinn er að engu orðinn. Heilagur
Páll postuli flytur þennan boðskap á
þessa leið: „Ef von vor til Krists nær
aðeins til þessa lífs, þá erum vér aumk-
unarverðastir allra manna. En nú er
Kristur upprisinn frá dauðanum sem
frumgróði þeirra sem sofnaðir eru.“
Þessa trú játum við í dag, þegar við
kveðjum Halldór Kiljan Laxness. Þessi
trú sameinar okkur á sorgarstundinni,
hún sameinar heiia fjölskyldu, hún
sameinar heila þjóð, hún sameinar heilt
samfélag þeirra manna víða um heim,
sem í dag minnast Halldórs Kiljans,
sakna hans og biðja fyrir honum. Sér-
staklega verður beðið fyrir honum á
þessari stundu í klaustrinu í Clervaux.
Trú Halldórs Kiljans, sem er trú kirkj-
unnar og trú okkar, styrkir okkur og
gefur okkur örugga vissu um það að
Jesús fer með síðasta orðið. Kærleikur
hans er sterkari en dauðinn og opnar
okkur leið til hins himneska fagnaðar.
„Ég veit að sumir munu undrast það
að ég skuli tala um trú Halldórs Lax-
ness. Og sumir munu jafnvel hneyksl-
ast á því að hann sé jarðsunginn frá
kaþólskri kirkju. Var hann trúaður? Á
hann í raun og veru samleið með Jesú
Kristi? Eða hafði hann ekki fyrir löngu
varpað af sér oki kristindómsins? Ég
veit að maður getur lesið ýmislegt í rit-
um hans, sem kemur ekki heim og sam-
an við boðskap kirkjunnar. Efasemdir í
trúmálum voru honum yfirsterkari um
tíma. En eigum við sjálf að þykjast
sterkari í trúnni? Eigum við að þykjast
betri en lærisveinarnir á veginum til
Emmaus, betri en þeir Tómas og Pét-
ur, sem glötuðu um tíma trúnni á
meistara sinn? Þrátt fyrir það gerði
Jesús þá að grundvelli kirkju sinnar og
sagði við Pétur: „Styrk þú bræður þína,
þegar þú ert snúinn við.“ Eitt veit ég,
að þrátt fyrir allar efasemdir missti
Halldór aldrei trú á þessa undraveru
sem maðurinn sjálfur er. Einmitt í því
riti sem hann gaf frá sér til að kveðja
endanlega kristindóminn, Alþýðubók-
inni, fer hann í niðurlagi með játningu,
sem segir allt um hann: „En sterkust
alls er þó ást mín á manninum og trú
mín á ákvörðun hans. Maðurinn er
fagnaðarboðskapur hinnar nýju menn-
ingar, maðurinn sem hin fullkomnasta
líffræðileg tegund, maðurinn sem fé-
lagsleg eining, maðurinn sem lífstákn
og hugsjón, hinn eini sanni maður, -
Þú!“ Þetta var trúarjátning.
Halldór bar mikla virðingu fyrir
manninum, fyrir hverju einasta manns-
bami. Það fann og finnur alltaf gestur-
inn á Gljúft'asteini. Það finnur sá sem
les skáldsögur hans. Maðurinn, hvort
sem hann er kóngur eða alþýðumaður,
útlenskur eða íslenskur, karl eða kona,
var í augum Halldórs aldrei hlutur eða
tilviljun. Maðurinn var honum heilagur.
í manninum sá hann eitthvað göfugt,
eitthvað hreint, eitthvað aðdáunarvert,
eitthvað heilagt; eitthvað guðdómlegt;
hann sá í lokin skaparann, hann sá í
manninum mynd skaparans og trúði á
hann. Hann opnaði augu sín og trúði.
Þessa trú fékk hann á sínum tíma
áreiðanlega fi-á ömmu sinni; hann stað-
festi hana þegar hann gerðist kaþólsk-
ur hjá munkunum í Clervaux, hann ját-
aði hana hér í þessari kirkju, sat á
þessum bekkjum og kraup hér í bæn-
um sínum. Þessi sama trú veitti honum
styrk og huggun á efri árum, og þessi
trú er gjöf hans í dag til íslensku þjóð-
arinnar, sem var honum svo hugleikin.
Innilegar þakkir Halldór Kiljan
Marie Pierre Laxness fyrir þessa gjöf.
Leyfðu mér að lokum að vitna í þig:
„Eitt faðirvor beðið á næturþeli þeg-
ar aðrir sofa er miklu voldugri atburður
en allir sigrar Rómaveldis samanlagðir,
og eitt andvarp hrelldrar sálar sem
þráir Guð sinn eru miklu stórfenglegri
tíðindi á himnum en byltingin í Rúss-
landi eða pólitík Breta í Asíu. Því him-
inn og jörð munu farast og allt er
blekking nema Guð.“
Með þessum orðum, með þessari trú,
stendur og fellur Nóbelsskáldið - og við
líka. Blessuð sé minning Halldórs Kilj-
ans Laxness. Amen.
hver afstaða Halldórs til trúar og kirkju hafi ver-
ið þegar litið er yfir feril hans. Best svaraði hann
slíkum spumingum sjálfiir þegar hann leit yfir
farinn veg á efri árum. í bók frá 1976 segist hann
hafa skrifað sig frá kaþólsku kirkjunni með Vef-
aranum mikla en hann bætir við þessum mikil-
vægu orðum:... án þess að afneita grundvallar-
hugmynd kirkjunnar.
Reyndar bæta þessi orð hans engu við það
sem verk hans segja sjálf án hans eigin túlkunar.
Þar er víða auðvelt að greina það sem nefna
mætti kjarna trúarinnar ef ekki grundvallarhug-
mynd kirlrjunnar, hvað sem um einstök ummæh
hans um kirkjur og trúfélög frá ýmsum tímum
má segja, sem stundum voru mjög afgerandi. Á
efri árum átti Halldór eftir að nálgast kaþólsku
kirkjuna aftur og hér í þessum helgidómi átti
hann góðar stundir.
En grundvallarhugmyndin, sem hann orðar
svo, á sinn þátt í að gæða verk hans þeirri dýpt
sem raun ber vitni. Halldór var alla tíð afar
handgenginn hinni kiistnu dulhyggjuhefð og
jafnvel einnig meinlætahefð.
Sem dæmi má nefna þessar setningai- úr Sjálf-
stæðu fólki: Samh'ðunin er upphaf hins æðsta
söngs. Samlíðunin með Ástu Sóllilju á jörðinni.
Að baki er djúp hugsun um samkennd sem
þjóðin skildi og skynjaði á erfiðum tímum. En
hér er einnig vísað til ævafomra viðhorfa til mót-
lætis. Þegar vér göngum undir ok þjáningarinn-
ar með öðrum, þá opnast nýr heimur, hin guð-
lega návist.
En það er samt ekki aðeins í samlíðan með
öðrum heldur einnig í kvöl hins útskúfaða sem
hin helga návist birtist. Þegar skáldsnillingurinn
þjáði ætlar að gefast upp þar sem hann liggur
sviptur allri von, þá kemur óvænt til hans ósýni-
legur vinur og hann finnur návist hans og það er
hún sem gefur honum kraftinn til að lifa.
Að elska er að fórna. Sá einn sem er reiðubú-
inn að líða með þeim sem líður mun reynast hæf-
ur til að elska. Þjáningin er mælikvarði á ástina
og á mennsku og manngildi.
Fegurðin í verkum hans er líka áleitið efni.
Fegurð hlutanna er æðri en þeir sjálfir, segir í
Heimsljósi, fegurð hlutanna kemur til þeirra,
þeir verða farvegir handanlægrar fegurðar, sem
er ofar og æðri hinu jarðneska. Fegurðin er eitt
birtingarform guðdómsins. í fyllingu sinni er hún
ekki tii á þessari jörð, aðeins brot af henni. En til
er sú veröld þar sem fegurðin mun líkja ein.
Fegurðinni fylgir ljúfsár undirtónn því að allt
sem fagrn-t er á þessari jörð vekur og skerpir vit-
und mannsins um eigin firringu frá hinu góða,
fagra og fullkomna.
Og svo er eitt enn sem vísar til þeirrar trúar-
legu undirstöðu sem svo víða er að finna í verk-
um Nóbelsskáldsins, það er návist hins heilaga í
tilvist mannsins. I verkum Halldórs er engan
boðskap um tilgangsleysi lífsins að finna, lífið
hefur tilgang. Maðurinn er ekki einn, hann er
ekki yfirgefinn, lífið skulum vér taka gilt. Lífið
er gott, veröldin er góð, og hér er oss gott að
vera, því að Guð er nálægur.
Er það ekki einmitt sú návist sem birtist í
mynd hins ósýnilega vinar og huggar óvænt
hinn sorglega skáldsnilling Olaf Kárason undir
súðinni, er það ekki sama návist sem gefin er til
kynna með taktvissu tifi klukkunnar í Brekku-
koti sem minnir á eilífðina? Er það ekki samlíð-
anin, sem upphaf hins æðsta söngs, sem gerir
lífið á heiðinni einhvers virði? Halldór Laxness
var skáld samúðarinnar, fegurðarinnar og hinn-
ar heilögu návistar.
Hann kallaði þjóðina til umhugsunar um
dýptina í mannsins tilvist á nýjan hátt. Hverjar
eru grundvallarhugmyndimar, ekki aðeins í
boðskap kirkjunnar heldur í lífi mannsins?
Þjóðin lagði við hlustir í orðsins fyllstu merk-
ingu þegar hún heyrði rödd hans í útvarpinu,
ekki aðeins til að hlýða á meistaralegan flutning
hans á eigin verkum heldur hlustuðu menn eft-
irvæntingarfullir á skáldið tjá sig á sinn sér-
stæða hátt þar sem hann leitaði að orðum í hug-
anum og gerði hverja setningu að spennandi
ævintýri þar sem saman fór innsæi, frumleiki
og góðlátleg kímni. Halldór var vinur þjóðarinn-
ar á slíkum stundum.
Hann vakti athygli hvar sem hann fór, ekki
síst vegna agaðrar sundurgerðar í fasi og
klæðaburði. Á orð hans var hlustað, ekki aðeins
hér á landi heldur einnig erlendis þar sem hon-
um var mikill sómi sýndur og ber þar Nóbels-
verðlaunin hæst.
Fyrri kona Halldórs var Ingibjörg Einars-
dóttir, þau áttu einn son, Einar Laxness. Áður
hafði Halldór eignast dótturina Maríu með Mál-
fríði Jónsdóttur. Á aðfangadag jóla árið 1945
kvæntist Halldór Auði Sveinsdóttur og fluttust
þau inn í nýbyggt húsið að Gljúfrasteini. Þau
eignuðust tvær dætur, Sigríði og Guðnýju.
Halldór var hamingjumaður í einkalífi. Hann
átti gott heimili að Gljúfrasteini þangað sem
margir lögðu leið sína, bæði innlendir og erlend-
ir gestir. Hann vai- sjálfur góður gestgjafi, fag-
urkeri og sjentilmaður, hógvær og hispurslaus í
allri framgöngu. Maður hafði það á tilfinning-
unni að þessi mikli heimsborgari gæti eiginlega
hvergi átt heima annars staðar en í Mosfells-
dalnum. Hér var hans heimur, ekki síst móarnir
og hæðirnai' upp af Gljúfrasteini þar sem hann
gekk með staf í hönd, blað og blýantsstubb í
vasa og naut fylgdar hundsins.
En stærsta þáttinn í heimili þeirra átti Auður
eiginkona hans með listfengi sínu og myndar-
skap í hvívetna. Hún hélt hinu stóra menningar-
heimili gangandi með svo lítilli fyrirhöfn að því
er virtist. Hennar framlag var mikið í öllu lífi og
starfi Halldórs.
Halldór var alla tíð heilsuhraustur þar til síð-
ustu árin, þegar hallaði undan fæti. En þá naut
hann umhyggju fjölskyldunnar, ekki síst Auðar
eiginkonu sinnar.
Vér kveðjum Halldór Laxness, hið skapandi
og gefandi skáld, sem náði ævintýralegu sam-
bandi við þjóð sína. Og vér getum spurt hversu
óendanlega fátækari þjóðin væri hefði hún ekki
eignast verk hans.
En þjóðskáldið Halldór Laxness kveðjum vér
aldrei í eiginlegri merkingu þess orðs, ungir
sem aldnir njóta verka hans um ókomna tíma.
Ljóð hans verða sungin og leikrit hans leikin,
hinar sterku persónur skáldsagnanna verða á
meðal vor, Salka Valka, Ólafur Kárason, Bjart-
ur í Sumarhúsum og Ásta Sóllilja. Hinar litinku
persónur eru aldrei langt undan, til þeirra er
vitnað í daglegu tali, á hátíðarstundum, við dag-
leg störf til sjávar og sveita. Þær eru lifandi í ís-
lensku þjóðlífi.
Halldór Laxness hefur gefið þessari þjóð
meira en nokkur einn maður á þessari öld, en
honum var líka mikið gefið. Hann fékk gott
veganesti úr foreldrahúsum, þótt hvorki fengi
hann auð né eignir. Þegar hann fór að heiman í
fyrsta sinn voru kveðjuorð móðurinnar þessi:
Guð fylgi þér. Þessa kveðju móður sinnar rifjar
skáldið upp á efri árum. Guð var með honum á
veginum og gaf honum kraft til að skapa og náð
til að gefa á langri og farsælli ævi. Skyldi hann
ekki hafa fundið hina helgu návist hins upprisna
eins og Emmausfararnir, stundum var það hinn
óþekkti göngumaður, stundum ljós heimsins,
stundum hinn ósýnilegi vinur á langri leið.
Guð blessi minningu hans á meðal vor, hann
blessi eiginkonu hans, böm og fjölskyldur
þeirra.
Barn hafði hann staðið í fjörunni við Ljósuvík
og horft á landölduna sogast að og frá, en nú
stefndi hann burt frá sjónum. Hugsaðu um mig
þegar þú ert í miklu sólskini. Bráðum skín sól
upprisudagsins yfir hinar björtu leiðir þar sem
hún bíður skálds síns. Og fegurðin mun ríkja
ein.
Amen.