Morgunblaðið - 22.02.1998, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 22. FEBRÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
HUGSUNARHÁTTUR og tilfmningar í
stríðinu eru orðin okkur býsna framandi.
Hafa líklega alltaf verið það, jafnvel eftir að
grimmt stríð barst að okkar ströndum og
upp á land. Hiklaus viðbrögð Ólafs Bjama-
sonar, bónda í Brautarholti, á stríðsárunum
bera þess merki. Enda segir á viðarskildin-
um í Brautarholtskirkju að aldrei gleymist
góðs manns verk. Það góða verk hefur samt
ekki farið hátt í þá hálfu öld sem liðin er síð-
an. Enda var þá stríð og bann við öllum
fréttaflutningi af flugvélum sem skotnar voru
niður. Nær ekkert verið um þetta skrifað á
Islandi síðan. En þýskir blaðamenn skýrðu
frá þessu og höfum við tvær slíkar greinar úr
þýskum blöðum með fyrirsögnunum: „Hinir
óþekktu í kirkjugarðinum í Brautarholti" og
„Flugmannagrafreitur við Faxaflóa". Sú fyrri
frá 1953 og sú síðari í tilefni þess að þýskur
hermannagrafreitur var vígður í Fossvogs-
kirkjugarði 1958 og haustið áður fluttir þang-
að þýsku flugmennimir 13 úr kirkjugarðin-
um í Brautarholti, svo og fjórir þýskir flug-
menn úr Búðareyrarkirkjugarði á Reyðar-
firði.
Böm Ólafs Bjamasonar, sem lést 1970,
Jón Ólafsson, bóndi í Brautarholti, og Ingi-
björg, systir hans, rifjuðu upp með blaða-
manni þennan atburð úr æsku sinni, þegar
stríðið kom í Brautarholt og lík þýskra flug-
manna fengu skjól í kirkjugarðinum þeirra.
Jón gekk með blaðamanni út í kirkju, sem er
einstaklega falleg, byggð 1858. Hún var gerð
upp fyrir áratug í samráði við Hörð Agústs-
son, sem telur að predikunarstóllinn sé 300
ára gamall. Dönsk altaristafla er frá 1868 en
marmaraskfrnarfontur með loki frá 1948 er
til minningar um Bjama Ólafsson, bróður
þeirra systkina. Okkar athygli beinist að við-
arskildinum útskoma til Ólafs Bjarnasonar
frá íslandsvinafélaginu í Hamborg og Félagi
um hermannagrafír á veggnum aftan við
kirkjubekkina. Þar má lesa: „Þýskar mæður
og feður þakka þér fyrir umhyggju þína“ og
þar fyrir neðan „Aldrei gle.ymist góðs manns
verk. Við heiðrum ísland og íslendinga með
þessari töflu til yðar“. Taflan var afhent Ólafi
1953 og síðar var hann í þakklætisskyni
sæmdur heiðursmerki þýska ríkisins fyrir
hiklausa viðtöku þessara ungu, þýsku manna
í kirkjugarðinn og umhyggju og varðveislu
leiðanna. Taflan hékk alltaf á heimili þeirra
hjóna, Ólafs og konu hans, Ástu Ólafsdóttur,
en var eftir lát hans flutt í kirkjuna með sam-
þykki prestsins. Úr kirkjuglugganum blasir
við kirkjugarðurinn og efst í honum voru
þýsku leiðin.
LÍK Á
HRAKHÓLUM
Eitt hvassviðris-
kvöld var barið
að dymm í
Brautarholti. Ólafur gekk út. Liðsforingi stóð
á tröppunum og spurði hvort Ólafur gæti
leyst vandræði þeirra. Þýsk flugvél hefði ver-
ið skotin niður með 7 þýskum flugmönnum.
Málið væri komið í algert óefni. Ekki hefði
verið leyft að grafa þá i kirkjugarðinum í
Reykjavík, því menn veigruðu sér við að
grafa óvinahermenn á sama stað og sína eig-
in. Þá var nærtækasti staðurinn Lágafell, en
þar gat enginn veitt leyfi. Thor Jensen var í
húsi sínu en hafði ekkert með kirkju eða garð
að gera. Nú spurðu þeir hvort þeim yrði leyft
að grafa þýsku flugmennina í kirkjugarðin-
um í Brautarholti. Ekki væri lengur til set-
unnar boðið. Ólafur sagði að kirkjugarðurinn
væri svo til útgrafínn, eitt og eitt rými eftir á
stangli, en til stæði að stækka garðinn til
norðurs út á hólinn. Ef þeir vildu þiggja að
grafa þá þar, gæti hann veitt leyfið strax.
Ingibjörg segir að hann hafi svo haft sam-
band við sr. Hálfdán Helgason. Ólafur var
formaður sóknarnefndar, kirkjuráðsmaður,
umsjónarmaður kirkju og kirkjugarðs,
hreppstjóri og um tíma líka oddviti. Hann
gat því tekið þessa ákvörðun á eigin spýtur
og sá strax hvemig hann gæti leyst málið á
staðnum.
Jón var 10 ára gamall og stóð við stafn-
gluggann í gamla húsinu þegar komið var
með líkamsleifar fyrstu þýsku flugmannanna
sjö, sem skotnir höfðu verið niður yfir Hval-
firði 21. júní 1941. Komið var með þá á bör-
S
I kirkjunni í Brautarholtiá Kjalarnesi vekur forvitni
tréskjöldur með áletrun um þakklæti þýskra mæðra
og feðra til Olafs Bjarnasonar bónda þar fyrir
umhyggju hans. Elín Pálmadóttir leitast hér við að
rekja merkilega sögu, sem liggur að baki, um 13 þýska
flugmenn sem voru jarðsettir þar í kirkjugarðinum
undir steinum með einfaldri áletrun „E.D.“ (Enemy
Dead), látinn óvinur.
GRAFIR 13 þýskra flugmanna
sem skotnir voru niður og
grafnir í Brautarholtskirkju-
garði. Á leiðunum má sjá stein-
ana með áletrun á messingplötu:
E.D. (Enemy Dead).
Taflan í kirkjunni í Braut-
arholti þar sem þýskar
mæður og feður þakka
Ólafi bónda Bjarnasyni
fyrir umhyggju við syni
þeirra iátna.
Morgunblaðið/Golli
um og teppi breidd yfir. En þeir sem komu
seinna voru jarðsettir í kistum. Hermennim-
ir komu sjálfir með prest, sem jarðsetti og
blessaði yfir grafirnar og skotið var heiðurs-
skotum. Þjóðveijunum var sýnd full virðing
að hermanna sið. Á hvert leiði var lagður lítill
steinn og á honum messingplata með áletr-
uninni E.D., sem stendur fyrir Enemy Dead,
og númeri, sem eflaust hefur verið af málm-
plötunni sem hermenn hafa um hálsinn. Eftir
stríð var farið að leita að fjölskyldum þeirra
og virðist hafa gengið misjafnlega, svo sem
fram kemur síðar. Tveir þeirra voru Jósep
Lutz, 24 ára, og Friedrich Hamisch, 27 ára.
Steinamir eru ekki lengur til, því starfsmenn
kirkjugarðanna í Fossvogi mokuðu þeim ofan
í með moldinni þegar þeir sóttu líkin síðar.
Þetta var seinni hluta viku og eldri systk-
inin tvö, Ingibjörg, sem þá hefur verið 14
ára, og Ólafur (landlæknir), 13 ára, vom í
skólanum, en yngri bræðumir Páll og Jón
heima. Þegar systkinin komu heim á laugar-
deginum var auðvitað mikið um þetta talað.
Þau gerðu sér grein fyrir að þetta væri mikill
viðburður, en voru ekkert að tala um það út á
við. Ingibjörg heldur að hún hafi ekki sagt
frá því í skólanum. Það var stríð og ekkert
slíkt nefrit í blöðum.
Ekki er getið um hvaða flugvél þetta var,
sem svo snemma í stríðinu var skotin niður
yftr Hvalftrði. Þjóðverjar sendu hingað flug-
vélar við mjög erfið skilyrði frá Stavanger í
Noregi til Ijósmyndaflugs og í veðurathugun-
arflug. Vorið 1941 bjuggu Bretar sig undir að
verjast loftárásum á skipalægið í Hvalfirði og
sendu hingað sérbúna sveit með loftvama-
byssur, sem kom sér fyrir þar. En frá fyrsta
degi hemámsins vorið 1940 höfðu Bretar tek-
ið sér stöðu beggja megin Hvalfjarðar.
STRÍÐIÐ KEMUR
*' í HLAÐ
Ekki var óeðli-
legt að bresku
hermönnunum
dytti í hug að leita til Ólafs í Brautarholti í
vandræðum sínum með legstað fyrir Þjóð-
verjana. Þeir vora öllum hnútum kunnugir
þar á bæ, þekktu kirkju og kirkjugarð frá
fyrsta degi. Brautarholt stendur yst á Kjal-
amesi með útsýni yfir innsiglinguna að
Reykjavíkurhöfn og inn í Hvalfjörð, þar sem
vora alltaf miklar skipaferðir og flutningar.
Ingibjörg minnist þess þegar herinn kom 10.
maí 1940. Pabbi hennar var alltaf árrisull og
sá herskipin sigla inn. Hann vissi ekki hvort
þetta væra Bretar eða Þjóðveijar að her-
nema landið. Ekki var kominn sími á hvem
bæ, en í Brautarholti var stöð svo hann gat
hringt og fékk staðfest að þetta væra Bretar.
Ólafur dreif sig þá í bæinn, því hann var þar í
ábyrgðarstörfum, m.a. í stjóm Mjólkurfélags
Reykjavíkur og formaður í Landssambandi
íslenskra bænda. Nú þurfti að ýmsu að
hyggja.
Klukkan fimm um daginn hringdi Kol-
beinn í Kollafirði í Brautarholt og sagði að
heil bílalest væri á leiðinni til þeirra eftir
Vesturlandsvegi, 7 rútur frá BSR fullar af
hermönnum. Asta var ein heima með bömin
og leist ekki á blikuna. Hún hringdi í Ólaf í
bænum. Hann brá við og hafði samband við
Thor Jensen á Lágafelli, sem leyfði honum
að beina hermönnunum í Arnarholt. Þai’ voru
stórar byggingar og svo vel vildi til að þær
stóðu auðar. Þarna var sumarfjós Thors, en
kýmar ekki komnar þangað frá Korpúlfs-
stöðum í sumarbeitina.
Ekki leið á löngu þar til rútumar sjö óku í
hlað, hermenn streymdu út úr þeim og byij-
uðu að afferma til að búa um sig á kirkju-
hólnum í tjöldum. Ásta húsfreyja var svo
heppin að þar var danskur karl, sem varð
henni til trausts og halds, Niðurstaðan varð
sú að hermennirnir hættu við að tjalda og
rútumar óku í Arnai-holt, þar sem varð aðal-
bækistöð þeirra. En þeir héldu beint niður í
nesið við sjóinn þar sem þeir byggðu bragga,
grófu skotgrafir og bjuggu sér vamarvígi.
Og þeir héldu stöðuga vakt á kirkjuhólnum
og í kirkjugarðinum frá fyrsta degi og allt
stríðið. Úm sumarið byggðu þeir fimm
bragga aftan við kirkjuna, þar sem þeir
bjuggu, en voru fyrst í tjöldum.
„Af þessu var svo mikill ágangur þarna