Morgunblaðið - 22.02.1998, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 22. FEBRÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ

Morgunblaðið/F*orke!l
JÓN Jóhannes segir að á rannsóknastofunni sé unnið að því að hanna genafeiju til að að flylja gen inn í frumur líkamans í lækningaskyni.
Víðfeðmt
rannsókna-
starf
JÓN Jóhannes var fenginn
hingað frá Bandaríkjunum í
upphafí síðasta árs til að standa
að frekari uppbyggingu í
sameindaerfðafræði. Með Jóni
Jóhannesi starfar prófessor
Eiríkur Steingrímsson og von
er á Reyni Arngrímssyni,
dósent í klínískri erfðafræði, í
hópinn. Tveir háskólakennarar
koma til viðbótar á næstunni.
Aðrir starfsmenn eru átta og
fímm nýir starfsmenn koma til
starfa í næsta mánuði. Innan
vébanda rannsóknastofunnar er
unnið að sameindalíf-
fræðirannsóknum á vegum HI
og rannsóknadeildar
Landspítalans. Aðrar
erfðarannsóknir í tengslum við
HÍ fara fram í jafn ólíkum
stofnunum og á Keldum,
Líffræðistofnun, Hjartavernd
og hjá Krabbameinsfélaginu,
enda er hlutverk þessara
stofnana víðfeðmt og nær allt
frá kennslu og lækningum til
vísindarannsókna á dýrum og
mönnum. Að rannsóknunum
starfa um sjötíu starfsmenn,
þar af vinna fimmtán til tuttugu
vísindamenn að sjálfstæðum
rannsóknum á
alþjóðamælikvarða.
Genaferj an
er lykillinn
Nýjungar á sviði læknavísinda verða sífellt byltingarkenndari.
Sú nýjasta fær hugann til að reika inn í furðuheima vísindaskáld-
sagna. Anna G. Ólafsdöttir komst að því í spjalli við Jón Jóhann-
es Jónsson, dósent og yfírlækni við rannsóknadeild Landspítal-
ans, að verið er að vinna að grundvallarrannsóknum í genalækn-
ingum á rannsóknastofu í lífefna- og sameindalíffræði við lækna-
deild Háskóla Islands. Markmiðið er að þróa eins konar farartæki
eða „genaferjuu til að flytja gen inn í frumur líkamans í lækninga-
skyni. Erlendis er verið að gera tilraunir til að nota tæknina til að
lækna ýmsa alvarlega sjúkdóma. Uppi eru hugmyndir um að gera
tilraunir með genalækningar á fólki hér á landi. Ef fram heldur
sem horfir er ekki ólíklegt að farið verði að nota genalækningar
gegn alvarlegum sjúkdómum eftir innan við áratug.
ÓLUSETNINGAR,
sýklalyf, kviðsjáraðgerð-
ir og líffæraflutningar.
Hver tækninýjungin hef-
ur rekið aðra og umbylt fyrri hug-
myndum um getu læknavísind-
anna á 19. og 20. öld. Nú eru
genalækningar að banka á dyr og
verða væntanlega fyrsta byltingin
á sviði læknavísinda á 21. öldinni.
Augu almennings eru að opnast
og vakti fyrirlestur Jóns Jóhann-
esar Jónssonar, dósents og yfír-
manns rannsóknastofu í lífefna-
og sameindalíffræði við lækna-
deild Háskóla íslands, um gena-
lækningar óskipta athygli ráð-
stefnugesta á Glaxo-degi um
síðustu helgi. Jón Jóhannes stýrir
tilraunum til að útbúa genaferju
til að flytja gen inn í litninga í
kjarna í líkamsfrumum manna.
Góð genaferja er því lykillinn að
árangursríkum genalækningum.
Jón Jóhannes segir að gena-
lækningar megi skilgreina á ýmsa
vegu. „Ein skilgreiningin felur í
sér að með þekktri aðferð á borð
við venjubundna lyfjagjöf séu
gerðar breytingar á geni og virkni
þess. Onnur felur í sér að geni sé
breytt, ekki með venjulegri lyfja-
gjöf, heldur með kjarnasýrum;
stuttum ólígonúkleótiðum, lengri
DNA-bútum eða heilu geni. Eg
hallast sjálfur að þriðju skilgrein-
ingunni. Hún er einföld og segir að
genalækningar felist í því að flytja
gen inn í frumur líkamans í lækn-
ingaskyni."
- Hvernig fara genalækningarn-
arfrám?
„Grundvöllurinn felst í því að í
kjama hverrar framu í mannslík-
amanum era litningar og á hverj-
um litningi eru gen eða erfðavísar
sem era eins í öllum framum. Gen-
in era misvirk eftir hlutverki
framunnar í líkamanum og því
framleiða frumumar mismunandi
gerðir próteina. Ef gen skemmist
vegna stökkbreytingar þá brengl-
ast próteinmyndunin og það getur
valdið sjúkdómi. Hingað til hafa
læknavísindin ekki ráðið við að
lækna skemmdina, aðeins að vinna
gegn áhrifunum. Genalækningar
felast í því að fínna rétta genið,
fjölfalda og koma fyrir í viðeigandi
framum í líkamanum. Genið gefur
GENALÆKNINGAR geta verið með tvennum hætti. Annars vegar
er um að ræða genaviðbót og hins vegar genaviðgerð. Genaviðbót
felur í sér að nýju geni er bætt inn í frumuna. Stökkbreytta genið
verður eftir í frumunni en hefur ekki áhrif á nýja genið. Tilraunir
sem nú eru gerðar eru allar með þessu sniði. Genaviðgerð felur í sér
að stökkbreytta geninu er skipt út fyrir nýtt gen. Tæknin til gena-
viðgerða er ekki nægilega öflug til að nota við tilraunir á mönnum.
svo frá sér prótein til að koma í
veg fyrir eða lækna sjúkdóm. Einn
aðalvandinn felst í því að hanna
nógu skilvirka ferju til að flytja
genið örugglega inn í framuna,
ekki síst ef framan er ekki að
skipta sér heldur í hvíldarfasa eins
og t.d. lifrar-, vöðva- og miðtauga-
kerfisframur.
Við ætlum okkur að leysa þenn-
an vanda með visnuveira. Aðalá-
stæðan íyrir því að visnuveiran
varð fyrir valinu er að með henni
er ekki aðeins hægt að flytja gen
inn í framur heldur innlima genið í
sjálfan litninginn. Með því móti
fæst varanleg erfðabreyting, þ.e.
langvarandi, jafnvel varanleg,
lækning. Með erfðatækni er eigin-
leikum veirunnar til að valda sjúk-
dómi breytt svo að aðeins standi
eftir ákjósanlegir eiginleikar henn-
ar sem genaferju. Með okkur vinn-
ur að verkefninu rannsóknarhópur
á Keldum og verið er að undirbúa
samstarf við aðra evrópska rann-
sóknarhópa innan rammaáætlunar
EES um vísindi og tækni.“