Morgunblaðið - 29.11.1998, Blaðsíða 13

MORGUNB LAÐIÐ
SUNNUDAGUR 29. NÓVEMBER 1998 B 13
FEÐGARNIR Guðmundur og Elías á leið í fjárhúsin.
sé sérsvið Rristlaugar. Hún er ekki
alveg sammála því og segir Guð-
mund gegna því mikilvæga emb-
ætti að stinga út úr fjárhúsunum og
verka taðið. Hann segir að taðið
þurfi að verkast í hlaða þar til það
er tveggja ára.
Kristlaug hefur náð góðum tök-
um á að taðreykja. Hún segir að af
rétt verkuðu taði sé reykurinn ilm-
andi, en ekki rammur. Til að auka
bragðgæði silungsins enn frekar
leggur hún örlítið af gulvíði ofan á
glóðina. „Hann gefur æðislegt
bragð,“ segir Kristlaug.
A veturna er veitt á dorg, aðal-
lega upp á sport. ísinn á vatninu
getur orðið 70 cm þykkur. Best er
að beita hvítmaðki og til að hafa
nóga beitu koma menn sér upp
maðkaveitu. Ef rolla drepst þá
vei’pir í hana fluga og maðkuxinn
kviknar. Hræið er grafið niður og
geymt þar til haldið er á veiðar. Þá
er maðkurinn á vísum stað.
Grasate og seyði
Ur stofunni í Engidal liggur stigi
upp í risið og í hverri tröppu standa
glerki'ukkur með jurtum og grös-
um sem Kristlaug hefur safnað og
þun'kað. Þar má sjá elftingu, blá-
gresi, rjúpnalauf, vallhumal, blóð-
berg og fjallagrös svo nokkuð sé
nefnt. Uppi á lofti er enn meira af
jurtum í léreftssekkjum. Kristlaug
segist hafa alist upp við að drekka
blóðbergste og að taka lýsi daglega.
Annars er hún sjálfmenntuð í söfn-
un og meðferð tejui'ta.
Margar þessara jurta hafa verið
notaðar til heilsubótar í aldanna
rás. „Vallhumall er mjög hollur,"
segir Ki-istlaug. „Ljósmæður í
gamla daga þui'ftu að kunna ýmis-
legt fyi'ir sér og þær gáfu vall-
humalte ef sængurkonur urðu veik-
ar og fengu innvortis sýkingar. Eg
hef reynt þetta sjálf. Við eigum tvo
drengi og ég varð veik í bæði skipt-
in sem ég var barnshafandi, fékk
sýkingu í nýrun. Þegar ég gekk
með yngi'i drenginn gaf móðursyst-
Kristlaug er sjálfmenntuð í
léreftsmálun og málar helst
nytjahluti eins og ilmpoka sem
fylltir eru þurrkuðum reyr,
dúka, vöggusett, koddaver,
tehettur og fleira.
Meðal litunarjurta sem Kristlaug safnar og
sýður eru sortulyng, birkilauf og birkibörkur,
litunarmosi, beitilyng, puntfax (fræ af snarrót)
og gulvíðir. Með því að setja mismikið af
seyðinu, sem fæst af jurtunum, í litunarpottinn
má fá mörg litbrigði.
ir mín, Ingibjörg Tryggvadóttir,
mér vallhumalte og það hjálpaði
mér eins og skot! Oft ef vinir mínir
eða ættingjar verða lasnir þá sendi
ég þeim vallhumal. Maður verður
að gæta þess að tína humalinn ekki
í túni þar sem notaður er tilbúinn
ábui'ður, heldur aðeins úti í móa.
Það er mikið af vallhumli hér og
eins af elftingu og lyngi.“
Hún segir rannsóknir hafa sýnt
fram á ýmsa gagnsemi jurtanna.
Til dæmis hindri blóðbergið liða-
bólgur og hægi á ellihrörnun. „Ef
ég væri yngri þá vildi ég læra um
grös og jurtir," segir Kristlaug.
Okkur var boðið upp á te úr elft-
ingu, aðalbláberjalyngi, blöðum af
fjalldrapa og aðeins af vallhumli.
Kristlaug sýndi okkur í pottinn og í
fljótu bragði datt manni í hug væn
heytugga. Svo var vatni bætt við og
potturinn settur yfir.
Kristlaug segir að grösin í Engi-
dal séu einstaklega heppileg bæði til
seyðisgerðai’ og litunar. „Þetta er í
360 metra hæð yfir sjó og ég held að
það geri jurtirnar sterkari en ella.
Mengun er hér engin, allt vaðandi í
gróðri, fuglum og fiski. Það er ótrú-
lega margt sem hægt er að gera á
svona stöðum. Þótt sólarhringurinn
væri 48 stundir dygði hann ekki til
að gera allt sem maður vildi.“
Jurtalitun um aldaraðir
I eldhúsinu í Engidal eru tvær
eldavélar. Önnur gasknúin og sjald-
an notuð, hin er olíukynt Sóló-elda-
vél sem keypt var ný í húsið þegar
það vai' byggt. Það logar alltaf á ol-
íuvélinni og gegnir hún jafnframt
hlutverki miðstöðvar. Þegar okkur
bar að garði var stór litunarpottur
á vélinni og húsfreyjan að lita garn
með litunarefnum sem notuð hafa
verið um ómunatíð.
„Eg tíni jurtir til litunar og
tegerðar og þurrka á sumrin. Eins
lita ég meira á sumrin en á veturna.
Ég lærði þetta af móðursystur
minni, Ingibjörgu Ti'yggvadóttur,"
segir Kristlaug. Guðmundur skýtur
því inn að einu sinni hafi hann þurft
að „brenna vestur á Kjöl með kerl-
inguna að tína mosa,“ svo hann
lærði líka sitthvað af Ingibjörgu í
grasafræði.
Meðal litunarjurta sem Kristlaug
safnar og sýður eru sortulyng,
birkilauf og birkibörkur, litunar-
mosi, beitilyng, puntfax (fræ af
snarrót) og gulvíðir. Með því að
setja mismikið af seyðinu, sem fæst
af jurtunum, í litunarpottinn má fá
mörg litbrigði. Kristlaug segist
reyna að fá fjögur litbrigði af hverj-
um lit. „Svo er ég alltaf að prófa
nýjar jurtir. í sumar prófaði ég til
dæmis lækjarmosa og fékk úr hon-
um fínan húðlit í dúkkur." Sumar
jurtir eru soðnar nýjar, til dæmis
puntfax, og aðrar þurrkaðar. Til
dæmis er ekki hægt að lita úr gul-
víði nema hann sé farinn að sölna.
En hvað um litsterk blóm á borð
við sóleyjar og túnfífla?
„Sóley gefur mjög sterkgulan lit
en það kemur svo vond lykt við suð-
una að maður verður veikur! Blá-
berjalyngið gefur líka fallegan gul-
an lit,“ segir Kristlaug.
Guðmundur segir að túnfíflarnir
í Engidal séu ekki notaðir til litunar
heldur víngerðar. Það skal tekið
fram að sú framleiðsla er aðeins til
heimanota.
Ki-istlaug dró upp fjólubláa
hespu sem hún litaði úr arfa og
brúnspón. „Brúnspónn var notaður
í gamla daga í hrífutinda. Þetta er
rauðbrúnn viður og mjög harðm',
vandinn er sá að í dag virðist eng-
inn vita hvaða trjátegund þetta er.
Ég kom á eyðibýli hér norður á
heiðinni og fann þar kubb sem vaf-
inn var í pappa. Það hafði komist
raki að þessu og pappinn var allur
orðinn fjólublár. Svona hefur fólk í
gamla daga ábyggilega áttað sig á
litunareiginleikum efna. Séð hvern-
ig þau lituðu út frá sér. Ég hirti
þennan kubb og hef verið að nota
hann til að lita. En nú vantar mig
meiri brúnspón og lýsi hér með eft-
ir honum!"
Ekki eru allar jurtirnar litskrúð-
ugar úti í náttúrunni, þótt þær gefi
fallegan lit við suðu. Kristlaug not-
ar töluvert litunarmosa, sem er
heldur grámyglulegur þar sem
hann vex í náttúrunni. Við suðu gef-
ur hann fallegan rauðbrúnan lit.
Kristlaug notar innflutt litunarefni
til að ná litbrigðum sem vantar í ís-
lensku flóruna. Til dæmis indigó til
að fá bláan lit og duft af kaktuslús
sem gefur rauðan lit. Kristlaug seg-
ir að lúsin eða flugan taki litinn í sig
af kaktusnum og fjöldi fólks í út-
löndum hafi atvinnu af því að lesa
þessa lús. Liturinn sé einnig notað-
ur í varalit og Campari-vínið.
Kristlaug sýður bandið að
minnsta kosti í klukkutíma og
dekkstu litina í 6-7 tíma. Liturinn
helst betur fái bandið góða suðu.
Eftir að bandið hefur verið litað er
það látið þorna. Síðan þvegið upp
úr sápu og sett á krónu, svo er það
hespað á hesputré. Kristlaug telur
snúningana á hesputrénu og býr tO
skreppur. Hverri hespu er skipt í
tólf skreppur. Kristlaug segist fyrst
og fremst framleiða hráefni fyrir
handverksfólk í Bárðardal og víðar.
Handverksvakning i sveitinni
„Það er orðin svo mikil vakning í
sveitunum að framleiða það gamla,"
segir Kristlaug og dregur upp
íleppa í skó sem Elín Baldvinsdóttir
í Svartárkoti heklaði. Garnið litaði
Kristlaug úr beitilyngi. „í hand-
verkshópnum sem ég er í má segja
að það sé listamaður af hverjum bæ
hér í Bárðardal. Erlendir ferða-
menn vilja einmitt kaupa eitthvað
ekta íslenskt og það sem við fram-
leiðum í-ýkur út.“
Handverksfólkið í Bárðardal
framleiðir ýmsar vörur og selur á
Goðafossmarkaði sem er við búðina
Fosshól hjá Goðafossi. „Þar eru fal-
legar peysur, sannkallaðar módel-
peysur, munir úr horni og beini,
sokkar, vettlingar, lopapeysur og
svo nálapúðar, flókaskór og hattar
sem Guðnín Sveinbjörnsdóttir frá
Mýri gerir,“ segir Kristlaug. Guð-
rún heklar nálapúða úr eingirni frá
Istex, sem Kristlaug hefur litað, og
raðar saman hinum ýmsu litbrigð-
um hvers litar í púðunum. Krist-
laug segir að nálapúðarnir séu vin-
sælir og til dæmis safni bóndi einn
vestur í Húnavatnssýslu púðunum í
öllum litasamsetningum.
Guðmundur segist alveg vera á
móti því að nota púðana undir nál-
ar, heldur vill fylla þá af einhverju
sem ilmar vel og búa til ilmpúða. Þá
mætti vel hengja upp í bílum í stað-
inn fyrir spjöld með myndum af fá-
klæddum stúlkum.
Mikill óhugi ó nómskeiðum
Kristlaug hefur haldið námskeið í
jui-talitun og léreftsmálun víða um
Norðurland undaní'arin 20 ár, allt