Morgunblaðið - 29.11.1998, Blaðsíða 22

22 B SUNNUDAGUR 29. NÓVEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLÍFSSTRAUMAR
IVlATARLIST/Njótum viðjólaundirbúningsins?
VISINDI/ Getur réttur litur bjargað lífi?
Ekkert
stress
NU ER vetur genginn í garð og jólin nálg-
ast óðfluga. Dagamir styttast allt fram að
jólum, þannig að grípa verður dagsbirtuna
þegar hún gefst og njóta þessara fáu
björtu klukkutíma út í ystu æsar. Næturn-
( ar era hins vegar langar, en bjóða upp á
ýmisleg skemmtilegheit, s.s. heimsóknir
til vina, leikhúsferðir, pöbbarölt, sundferð-
ir (Island býður upp á þann munað) o.fl.
Brátt verður allt upplýst í miðbænum,
bæði í Reykjavík og hér í Brussel og fólk
fer að huga að jólagjöfum, smáköku-
bakstri og jólaskreytingum. Af febrúar
Visa-reikningum að dæma virðist hins
vegar stundum ekkert vera nógu fallegt,
mikið eða gott, til að ná upp almennilegri
jólastemningu.
að er hins vegar hugurinn sem
fylgir gjöfinni, eldamennskunni
og hverju sem er, en ekki magnið.
Maður ætti hins vegar að reyna að
nota desembermánuð sem eins konar
íhugunartíma og
undirbúa komu
jólanna á sem
notalegastan
hátt. Ein vinkona
mín, mikil jóla-
kerling, hitti
beint í mark um
daginn þegar hún
sagði að hún
reyndi alltaf að skapa réttu stemn-
inguna fyrir jólin, þar sem maður
fyndi fyrir friði, tilhlökkun og gleði.
Eg hef hins vegar á tilfinningunni að
margir finni nú ansi mikið fyrir einu í
viðbót, þ.e. stressi, en það er mikil
synd, því þá fer aðventan, þessi ynd-
islegi biðtími eftir jólunum, að miklu
leyti forgörðum.
Hér í Brussel er 6. desember
mikill hátíðisdagur, því þá kemur
Heilagur Nikulás á asnanum sínum
og allir setja gulrót í skóinn handa
asnanum hans og eins fá bömin
gjafir. Flestir byrja að skreyta hjá
sér um það leyta og þar með setja
upp jólatréð. Fólk gerir mikið af því
að fara út að borða og lyfta sér upp í
jólamánuðinum og eins er því al-
mennt farið heima á íslandi. Vegna
hátíðleika 6. desember er fólk samt
« e.t.v. mun uppteknara af hugguleg-
heitunum allt til jóla, eða til 25. des-
ember þegar aðaljólamáltíðin er
snædd. Upplýst og fallega skreytt
jólatré hefur alltaf einstaklega ró-
andi áhrif á mig og því ekki að
skella því fyrr upp og leyfa því að
lýsa allan jólamánuðinn?
Eg talaði um bjór um daginn og
heilnæmi hans í hófi. Það er tilvalið
að setjast niður í rólegheitum á að-
ventunni og brjóta upp daginn með
einu bjórglasi eða staupi af púrtvíni
og hlusta á fallega jólatónlist (ekki
síbyljuna í útvarpinu).
Maður finnur mikið fyrir því vik-
urnar fyrir jólin, að nánast allt um-
hverfi manns hvetur til neyslu: aug-
lýsingar í fjölmiðlunum, búðir opnar
nánast allan sólarhringinn, veitinga-
hús bjóða upp á kræsileg jólahlað-
borð o.s.frv. Til gamans má geta að
Frakkar innbyrða innihald um 6
milljón kampavínsglasa og rúm
3.000 tonn af eðal andalifrarkæfu
yfir hátíðirnar. En neytendur hafa
auðvitað val. Auðvitað er gaman að
gera sér dagamun í jólamánuðinum;
kaupa fallegar gjafir og elda góðan
mat. Sumir eru aðhaldssamir aðra
mánuði ársins, en njóta þess síðan
að leyfa sér meiri munað í mat,
drykk, skemmtunum o.fl. í jólamán-
uðinum og kaupa jólagjafirnar án
þess að hafa áhyggjur af Visa-
reikningum.
Adele Davis er eignað spakmæl-
ið: „A morgnana skaltu borða eins
og kóngur, í hádeginu eins og prins
en eins og öreigi á kvöldin." Nær-
ingarfræðilega er þetta mikil og góð
speki. Vörumst að hún breytist af
einskærri eyðslusemi í: „Um jólin
skaltu borða eins og kóngur, en í
janúar eins og öreigi." Fólk verður
náttúrlega að meta stöðuna út frá
sér, en mér finnst að jólin eigi að
vera tími þar sem maður losar um
spennuna, stressið, budduna e.t.v.
dálítið líka, en fyrst of fremst tími
þar sem maður slappar af og er
góður við sjálfan sig og náungann.
Jólin eru tíminn til að rækta vin-
skap og frændsemi, sem e.t.v. vill
verða útundan í hinu daglega lífi,
tíminn til að njóta hinna stuttu
dægra og löngu nátta til hins
ýtrasta og umfram allt tíminn til að
brjóta upp hið reglulega mynstur
hins daglega lífs á ánægjulegan
hátt. Það er notalegt að fá sér
smákökur á aðventunni, kveikja á
kertum, fá sér glögg eða te og
slappa af. Eins er heimatilbúið
konfekt, kaffi og líkjör á köldu að-
ventukvöldi mjög rómantískt. Hér
fylgir uppskrift að konfekti sem
jólakerlingin, vinkona mín, bjó til
um daginn. Það er algjört æði og
best ískalt.
nwnninn—■—Maaai
Mörtukonfekt
_________250 q marsípon__________
hnefafylli af furuhnetum
(saxaðar niður, ekki of smátt)
____appelsínulíkjör (2-3 tappar)_
_______200 p hvítt súkkulaði_____
rifinn börkur af heilli appelsínu
Hnoðið saman marsípani, furu-
hnetum og appelsínulíkjör og mót-
ið kúlur. Kælið. Bræðið súkkulaðið
yfir vatnsbaði og bætið appelsínu-
berkinum út í. Veltið vel kældum
kúlunum upp úr súkkulaðinu. Kúl-
urnar eru frábærar með sterku
kaffi (og appelsínulíkjör svona
spari).
Álfheiði Hönnu
Friðriksdóttur
Utarhermur
KLÆKIR í náttúrunni eru margir og sumir hverjir hreint ótrúlegir. Einn
þessara er litarherma, sem er mjög algeng á meðal skordýra. Einn tilgang-
ur litarhermu er að gera óvinum erfitt með að greina dýrið frá umhverfinu.
Annar er að líkjast bragðvondum dýrum sem átdýr hafa lítinn áhuga á.
Þessi hæfileiki getur greint á milli lífs og dauða. Aðlögunarhæfni dýra, eins
og hæfileikinn til að breyta um lit, er afleiðing margslungins þróunarfræði-
legs ferils, sem er langt frá því að vera auðskilinn. Um er að ræða hæfi-
leika dýra sem þróast hefur yfir milljónir ára og oft hafa mörg afbrigði ver-
ið reynd áður en náttúran hefur valið þann sem þekkist í dag. Líffræðingar
hafa alla tíð haft mikinn áhuga á hermuhæfileikum dýra og þeir hafa eytt
miklum tíma í að rannsaka upphaf þeirra, þróun og hvaða áhrif þeir hafa á
lífslíkur hermanna og þeirra dýra sem ætlunin er að blekkja. I þessum
rannsóknum hafa líffræðingamir m.a. beitt aðferðum sem dregnar hafa
verið frá leikjafræði, sem hefur verið vinsæl á meðal herforingja, stjórn-
málamanna og hagfræðinga. Þessir hópar hafa notað leikjafræði til þróun-
ar eða greiningar leikáætlana og þess hvernig bregðast skuli við hugsan-
legum áformum andstæðinga.
róunarfræðilega er eðlilegt að
Iíta á eftirhermu sem nk. leiká-
ætlun náttúrunnar, sem hægt er að
rannsaka frá báðum sjónarmiðum,
þeirra sem beita henni og þeirra
sem henni er
beitt gegn.
Hvernig tekst át-
dýrunum að
bregðast við
samlitun ætrar
og óætrar bráðar
og eins, hvaða
áhrif hefur lita-
breytingin á
lífslíkur ætu eða óætu dýranna?
Jafnvel eftir að átdýrin hafa lært
brellur bráðanna er trúlegt að þau
verði engu að síður öðru hvoru fyrir
því slysi að leggja sér óæti til
munns. Líffræðingar hafa sérstakan
áhuga á því hvaða áhrif
herman hefur á heildarjafn-
vægi vistsvæða og tegunda-
dreifingu innan þeirra.
Fræðimenn tala um tvær
mismunandi litarhermur,
sem er beitt undir tveimur
ólíkum kringumstæðum.
Onnur, sk. Muller-herma,
finnst þar sem tvö
bragðvond eða óæt dýr
njóta þess að vera samlita.
A þennan hátt dreifa teg-
undirnar tvær áhættunni á að verða
étnar á milli sín. Þetta fyrirkomulag
getur verið mismunandi hagstætt
fyrir tegundirnar þar sem sú tegund
sem er minna eftirsóknarverð fyrir
átdýrið er jafn líkleg að vera étin ef
dýrin eru óaðgreinanleg. Hér mundi
bragðverri tegundin græða á litar-
mismun. Annað litarhermukerfi,
sem kennt við fræðimanninn Bates,
byggist á því að bragðgott dýr tekur
sama lit og annað óætt eða eitrað
dýr. Slíkt getur verið góð vörn fyrir
æta dýrið en leiðir venjulega til auk-
innar áhættu fyrir bragðvond eða
óæt dýr.
Nánari athugun á litarhermum
hefur leitt í ljós að þrátt fyrir „órétt-
læti“ Muller-hermunnar hefur hún í
heild jákvæð áhrif sem vega meira
en ókostir hennar fyrir bragðverri
dýr. Muller-litarherman minnkar
nefnilega líkurnar á því að dýrin
sem taka þátt í henni verði misétin í
stað annarra tegunda sern átdýrið
hefur sérstakan áhuga á. í þessu til-
felli leiðir litarherman til misgrein-
ingar, sem eykur lífslíkur hermu-
dýranna. Hvert átdýr hefur venju-
lega margar tegundir mismunandi
dýra á „matseðli“ sínum. Þau verða
því að greina á milli allra þessara
tegunda og flokka þær samkvæmt
bragðgæðum. Vegna vitsmunalegra
takmarkana átdýranna gera þau
fleiri mistök því stærri sem matseð-
illinn er. Muller-litarherman minnk-
ar lengd listans og dregur því úr lík-
unum á ruglingi, sem gæti leitt til
þess bragðvont dýr verði veitt.
Þetta er til hagræðis bæði fyrir át-
dýrið og þau dýr sem það venjulega
hefur ekki mikinn áhuga á. Þetta er
hins vegar hættulegur ókostur fyrir
þau dýr sem ekki búa yfir litar-
hermu og eru vinsæll matur átdýra.
Það er hér eins og svo iðulega í nátt-
úrunni að eins dýrs líf er annars
dauði.
TÆKNI/T^ý/ aðfinna efni sem er lengra að komið en úr sólkerfi okkar?
Leit að ejhi utan úr geimnum
HINN 9. desember í fyrra féll loftsteinn niður yfir Grænlandsjökul, sem
kunnugt er. Það fær menn til að trúa á að loftsteinninn sé sérlega langt að
kominn, að hraði hans virðist hafa verið allt að tvöfaldur sá hraði sem loft-
steinar detta með, komi þeir úr okkar eigin sólkerfi. Það er auðreiknuð eðl-
isfræði að lofsteinn sem bundinn er við okkar eigið sólkerfi fellur varla til
jarðar „nema“ með hraðanum 43 km á sekúndu. Að auki gæti loftsteinn
sem kemur á móti hreyfistefnu jarðar á braut hennar um sólu náð hraða
allt að 72 km á sekúndu. Loftsteinninn sem um ræðir kom hins vegar úr átt
sem enga hraðaviðbót átti að hafa í för með sér.
EITT til tvö
kfló fasts
efnis
fundust á
100 ferkfló-
metrum, og
gæti verið
um jarð-
neskt áfok
að ræða.
Af vísbendingum um ferð loft-
steinsins, m.a. því að hann
splundraðist gersamlega í gufu-
hvolfinu, ráða menn að hraði hans
hafi ekki verið undir 56 km á sek-
úndu. Þannig má
telja öruggt að
hér sé um að
ræða efni sem er
komið utan frá
og inn í sólkerf-
ið. Þetta gerir
loftsteininn ein-
M stakan, og afar
ý, Egilsson verðan þess að
mikið sé lagt í sölurnar til að hafa
uppi á leifum hans. Einu vísbend-
ingarnar sem hingað til hafa fengist
um efni upprunnið utan sólkerfisins
eru smáörður í loftsteinum sem eru
úr sólkerfinu sjálfu en hafa ein-
hvern veginn „veitt“ þetta aðfengna
efni. Líkur eru til að leifar umrædds
loftsteins gefi verulegar nýjar vís-
bendingar um efnasamsetningu
annarra sólkerfa eða a.m.k. loft-
steina þeirra. Þess vegna var það að
danskur vísindaleiðangur var gerð-
ur út í sumar sem leið, en hann
hafði í fljótu bragði séð ekki alveg
erindi sem erfiði. Menn bjuggust
við að finna ofurlítil brot bergs eða
málms, en á eitt hundrað ferkíló-
metra svæði sem athugað var söfn-
uðu þeir aðeins um kílói efnis, sem
er ekki enn vitað hvort er áfok ætt-
að frá eldvirkni, m.a. héðan frá ís-
landi, eða ætta úr geimnum. Söfn-
unin fór þannig fram að yfirborðs-
snjór var bræddur við sólarhita á
svörtum plastdúk en leysingavatnið
látið renna af um síu. Greinilegt er
að glerjaðar kúlur eru í því fína
dufti er til féll. Glerjun verður til við
hraða kælingu bráðins efnis. Slíkt
getur vitaskuld gerst bæði í eldgos-
um og við hraða kólnun þess efnis
er bráðnar úr loftsteininum er hann
steypist niður. í Kaupmannahöfn
fer nú fram fíngreining á þessu efni,
m.a. með þeirri þekktu aðferð að
senda skautað ljós um þunnsneiðar
efnisins. Það kann að vera að niður-
stöður liggi fyrir innan örfárra
vikna. Sé efnið , jarðneskt plat“, h'k-
lega frá íslandi, þarf að gera út
annan leiðangur, og verður slíkt erf-
iðara, þar eð ákoma á jökulinn hefur
hulið efnið og það er komið á vissa
dýpt í honum. En vera kann að ekki
hafi verið leitað á alveg réttu svæði.
Af upplýsingum að dæma virðist
hafa verið leitað of sunnarlega í
sumar sem leið. En skemmtilegt
væri ef Grænland og Danmörk
gætu þannig saman lagt heiminum
til fyrstu efnafræðilegu vitneskjuna
um fast efni upprunnið utan sólkerf-
is okkar, e.t.v. í sólkerfum í grennd
við stjörnumerkið Ekilinn.