Morgunblaðið - 31.01.1999, Blaðsíða 6

'6 B SUNNUDAGUR 31. JANÚAR' 1999
MORGUN BLAÐIÐ
ÞEGAR komið var í náttstað fóru sumir að höggva og saga við í eld-
inn en aðrir að sækja vatn.
Sofið
KURT Sara, Knut Malin og Ola Anders Eira röðuðu far-
angri leiðangursmanna á sleða.
í Samatialdi
Myrkríð grúfði yfir Finnmörku, rétt grámaði
fyrír degí um hádegið og svo varð aftur
dimmt, enda miður desember og dagínn enn
að stytta. Guðni Einarsson var í hópi nor-
rænna blaðamanna sem fór norður í myrkríð
að kynna sér lífshætti á norðurslóðum.
LIFSHÆTTIR á norð-
urslóðum hafa mikið
breyst á skömmum
tíma. Þjóðimar sem
byggja norðurhjarann
eiga margt sameigin-
legt og einnig sameiginlegra hags-
muna að gæta. Það var því ekki illa
til fallið að fara á slóðir Sama og
kynnast því hvernig fólkið sem að
öllum líkindum hefur búið lengst á
Norðurlöndum hagaði lífí sínu. Ferð-
ina skipulögðu dr. Sigrún Stefáns-
dóttir, rektor Norrænu blaðamanna-
miðstöðvarinnar í Árósum, og
Magne Kveseth hjá Norrænu upp-
lýsingamiðstöðinni í Alta. Þátttak-
endur voru frá Rússlandi, Finnlandi,
Svíþjóð, Noregi, Danmörku, Færeyj-
um, íslandi og Grænlandi.
Kaffi og meira kaffi
Hópurinn hittist á flugvellinum í
Alta í Norður-Noregi. í fyrsta
áfanga skyldi haldið á heiðar og gist
í „lawo“, eða tjaldi af þeirri gerð
sem Samar hafa notað frá ómunatíð
og nota sumir enn. Fararstjóri I
þessum leiðangri var Knut Malin,
foringi í heimavamarliði Finnmerk-
ur. Malin er þjálfari sérsveitar her-
manna sem kennt er að komast af
við erfiðar aðstæður úti í náttúranni
og stjórnar deild sérþjálfaðra
vélsleðahermanna. Hann byrjaði á
að leggja okkur lífsreglumar á
Samaslóðum:
„Fyrst fær maður sér kaffi og svo
er gengið til verka, en gjaman
drakkinn annar bolli og einn til -
jafnvel fleiri.“ Eftir að búið var að
hella uppá fræddi foringinn okkur
um klæðnað og annan búnað sem
nauðsynlegur er til vélsleðaferða-
laga. Sjálfur var hann girtur skraut-
legu leðurbelti að hætti Sama og á
því hengu tveir hnífar. Annar lítill
dálkur í skrautlegu slíðri og hitt stór
sveðja eða Samahnífur.
Knut sagði þessa tvo hnífa lífs-
nauðsynlega hverjum Sama. Litli
hnífurinn er eins konar sparihnífur,
notaður til fínni verka eins og að
skera mat og marka hreindýr.
Hreinkálfamir era eymamarkaðir á
vorin og mörkin svipuð þeim og not-
uð hafa verið á íslenskt sauðfé um
aldir. Hver hreindýraeigandi á sitt
mark og eignast það um leið og hann
eignast fyrsta hreindýrið, venjulega
er hann þá barn að aldri. Hver fjöl-
skylda eða ætt hreindýrabænda er
með ákveðin mörk sem raðað er
saman á ýmsan hátt. Þannig eiga
ókunnugir auðvelt með að þekkja
hvaðan villuráfandi hreindýr er kom-
ið.
Stóri Samahnífurinn er ekki upp á
punt heldur notaður í grófari verk og
ekki hlíft. Þetta verkfæri er notað til
að höggva við, hreinsa greinar, grafa
snjó og höggva ís, höggva bein og
negla nagla svo nokkuð sé nefnt.
Ekið út í myrkrið
Við fóram frá Alta með hópferða-
bíl og var ekið um 45 km leið að
fjallaskála í Suolovuopmi, sem er við
þjóðveginn frá Alta til Kautokeino. í
móttökunefndinni voru tveir Samar,
þeir Ola Anders Eira og Kurt Sara,
klæddir hefðbundnum búningi Sama
og í skinnskóm og pelsum ystum
fata. Þeir Eira og Sara tóku við far-
angri og bjuggu um hann á tveimur
sleðum. Okkur var hins vegar boðið
til veitingastofunnar í ketilkaffi og
brauðsneið með saltaðri hreindýra-
tungu, en það mun vera sérréttur
staðarins.
Þegar menn höfðu satt sárasta
hungrið og klæðst skjólfótum var
farið út á hlað þar sem Knut Malin
hélt stuttan fyrirlestur um vélsleða-
akstur. Sleðarnir voru gangsettir og
síðan ekið af stað í halarófu út á
myrka heiðina.
Leiðin lá um kjarrivaxið land, það
var ekki mjög kalt, 5-10 stiga frost,
en samt fór að rigna. Vætan fraus
samstundis á skíðagleraugum og
hjálmum og myndaði perlur sem
glitraðu í ljósunum frá sleðunum.
Eftir um 30 km akstur var numið
staðar þar sem kjarrið þéttist til að
setja upp rjúpnasnörur.
Að leggja snöru
Það er aldalöng hefð fyrir snöra-
veiðum í Finnmörku og þær notaðar
til að góma margs konar bráð, allt
frá rjúpum og upp í villt hreindýr.
Knut Malin sýndi okkur hvernig
maður ber sig að og nú kom Sama-
hnífurinn í góðar þarfir.
Fyrst er að fínna heppilega birki-
hríslu. Síðan era höggnar greinai-
með sem mestu brumi, en í það er
rjúpan sólgin. Greinunum er stungið
í snjóinn út frá stofninum þannig að
myndist lítið gerði. Því næst er að
fínna passlega grein og höggva hana
þar sem hún greinist í tvennt. Grein-
arbútunum, sem eiga að vera eins og
V á hvolfí, er stungið í snjóinn næst
hríslustofninum og snara úr mess-
ingþræði fest við hrísluna með
snúra. Hugmyndin er sú að fuglinn
sæki í ætið og éti sig eftir gerðinu.
Það kemur að því að hann vill éta
hinum megin og stingur sér þá í
gegnum opið og lendir í snörunni.
Venjulega era snörurnar lagðar
þar sem mikið er um traðk eftir
rjúpur. Þjálfaðir veiðimenn vita hvar
fuglinn heldur sig og hvemig hann
hagar sér eftir veðri og vindi og
leggja snörurnar eftir því. Venjulega
hnýta menn messingþráðinn heima
hjá sér og þykir gott að geyma til-
búnar snörar í húfunni. Þannig hald-
ast þær opnar og messingþráðurinn
krumpast ekki.
Fuglinn er helst á ferðinni í ljósa-
skiptunum. Það er nauðsynlegt að
vitja oft um snöramar og fara marg-
ir daglega. Knut sagði að veiðimenn
sem stunda snöraveiðar legðu gjam-
an 100-120 snörur og þættust góðir
ef þeir fengju 4-5 fugla á dag.
Meðan við vorum að leggja snör-
umar bættist einn sleði í hópinn. Þai-
var kominn samískur fréttamaður
með grænlenskan félaga okkar,
Lynge að nafni, sem misst hafði af
flugvél í Osló og skilaði sér því ekki
með réttri vél til Alta. Nú var forinni
haldið áfram og ekin um 5 km leið að
vatninu Biggejávri en þar skyldi gist
um nóttina. Gististaðurinn var lawo
eða Samatjald sem reist hafði verið í
kjarrivaxinni hlíð ofan við ísilagt
vatnið. Menn skiptu strax með sér
verkum. Sumir fóra út á ísinn, bratu
þar vök og sóttu vatn. Aðrir fóra að
höggva við og enn aðrir að bera dótið
inn í tjaldið.
Samatjaldið
Lawo er ekki ólíkt indíánatjaldi.
Greinarnar eða tjaldsúlumar mynda
keilu sem í þessu tilviki var klædd
með þykkum segldúk. Stundum var
einnig notaður ullardúkur eða skinn.
Efst er reykop og þar standa tjald-
stoðirnar upp úr dúknum. Á tjaldinu
eru einar inngöngudyr. Þar fyrir
innan er reitur afmarkaður með
trjálurkum og nær hann að eldstæði
í miðju tjaldsins. Að öðra leyti er
kringlótt gólfið þakið hreindýra-
skinnum og undir þeim þykkt lag af
hrís og fíngerðum birkigreinum.
Ola Anders Eira kom inn með við,
kveikti ljós á olíulampa og fór að
bjástra við að kveikja bál í eldstæð-
inu. Viðurinn var votur og hrár, hann
reif niður börk og fíngert hrís til að
kveikja upp með. Eftir svolítið bjást-
ur fór að loga i hrísinu. Hann bætti á
eldinn og innan stundar var farið að
skíðloga. Nú var tekinn sótugur
pottur, hann nær fylltur af hrein-
dýrakjöti og hellt á vatni. Potturinn
var síðan hengdur upp í keðju sem
lafði ofan úr rjáfri og hagrætt yfir
eldinum. Það brakaði og gnast í bál-
inu og neistarnir flugu upp í eimyrj-
una sem fyllti efri hluta tjaldsins.
Stundum sló reyknum niður og þá
súrnaði heldur betur i augum. Best
vai- að liggja niðri við gólf til að forð-
ast reykinn. Þetta tjald var 6-7
metrar í þvermál og rúmaði þokka-
lega hópinn sem taldi yfír tuttugu
manns.
Það var undarleg tilfínning að
liggja þama og horfa á neistaflugið
og kynjamyndimar í reyknum. Þetta
umhverfi leiddi hugann að því orði
sem fór af fjölkynngi og galdra-
mennsku Sama á öldum áður. Dulúð-
inni sem umvafði þessa þjóð yst í
norðri. Uti fyrir heyrðust enn axar-
högg og sagarhljóð, enda þurfti mik-
inn við til að elda matinn og hita
tjaldið.
Virðingarsess og óæðri
Kurt Sara fræddi okkur um þær
hefðir sem gilda um sætaskipan í
lawo. Gegnt inngöngudyranum og
hinum megin við eldstæðið hafði
húsfreyjan aðsetur. Þar var matur-
inn geymdur og öll matarílát. Þannig
hafði húsfreyjan allt innan seilingar
sem þurfti til matargerðarinnar. Til
hægri við húsmóðurina sat bóndi
hennar og yngri börn, en uppkomin
börn og tengdaböm til vinstri. Utar
til beggja handa sátu vinnufólk og
gestir og því utar sem vegur þess
þótti minni. Næst dyrunum sat
hreindýrakúskurinn, enda þurfti
hann oft að skjótast út og líta eftir
hjörðinni.
Nú fór Knut Malin að jojka eða
söngla að hætti Sama. Textinn var
einfaldur: Hei-jo-lu-li-la og stefið
áleitið. Það leið ekki á löngu uns
flestir vora famir að jojka með.
Hreindýrarækt
Ola Anders Eira bætti á eldinn og
sá um að hagræða pottinum sem
best. Hann er hreindýrabóndi að at-
vinnu. Menning flökkusama og hefð-
bundir lifnaðarhættir snúast að
miklu leyti um hreindýraræktina.
Samkvæmt skýrslu sem gefín var út
á vegum norrænu ráðherranefndar-
innar 1996 (Heimskautasvæði Norð-
urlanda - ósnortið, ofnýtt, mengað.
Nord 1996:25. Kaupmannahöfn) hafa
nú innan við 3.000 af 40.000 Sömum í
Noregi atvinnu af hreindýrahaldi.
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 31. JANÚAR 1999 B 7
SNÖRUVEIÐAR hafa verið stundaðar í Finnmörku um HÓPURINN áði um stund í Suolovuopmi í bakaleiðinni. POTTURINN kominn yfir eldstæðið, stundum lá við að
aldir. Snaran er höfð næst stofni hríslunnar. Myndin var tekin um hádegisbil, það var mun bjartara eldurinn kulnaði, enda viðurinn votur.
þarna á heiðinni en niður við ströndina.
)LA Anders Eira kynnti bálið í tjaldiuu. Stemmningin var dulúðug, neistarnir flugu frá snarkandi bálinu upp í reykjarkófið sem fyllti efri hluta tjaldsins.
Morgunblaðið/Guðni
Kautokeino er ein stærsta hrein-
dýraeldisbyggð í heimi og var okkur
sagt að 82% íbúanna á þessu svæði
hefðu beinar eða óbeinar tekjur af
hreindýranum. Á hverju ári er slátr-
að um 60 þúsund hreindýrum og af-
urðirnar, bæði kjöt, skinn og horn,
mikilvægar fyrir afkomu Samanna.
Kautokeino er vetrarbeitiland, á
vorin eru dýrin rekin niður að
ströndinni og snúa hjarðirnar aftur í
október-nóvember. Það eru ýmsar
blikur á lofti Sama sem stunda
hjarðmennsku. Menn hafa töluverð-
ar áhyggjur af ofbeit. Samarnir
sögðu það rétt að svæði í Finn-
mörku, líkt og í Svíþjóð og Finn-
landi, væru ofbeitt. Samkvæmt
skýrslu norrænu ráðherranefndar-
innai’ sem fyrr var vitnað til hefur
hreindýrum í Noregi fjölgað fyrst og
fremst í Finnmörku. Þar þrefaldað-
ist fjöldi hreindýra á áranum
1950-1989 og munu um 70% af
norska hreindýrastofninum vera á
þessu svæði og víða sjást merki of-
beitar. Ekki hefur þó náðst sátt um
hvernig eigi að ráða bót á því vanda-
máli, að sögn viðmælenda okkar.
Kostnaður við hreindýrahaldið
hefur einnig aukist. Hreindýrabænd-
ur hafa vélvæðst og nú þykir enginn
maður með mönnum nema eiga
vélsleða, fjórhjól, torfæruhjól og bíl
og helst fleira en eitt af hverju. Þetta
krefst þvflíkra útgjalda að margir
eru farnir að afla sér aukatekna utan
hreindýrabúskaparins til að ná end-
um saman.
Að spyrja samískan hreindýra-
bónda um fjölda hreindýra í hjörð
hans er svipað og að spyrja íslensk-
an hrossabónda um hvað margt sé í
stóðinu. Svörin sem fást eru í besta
falli loðin!
Fornir lífshættir á undanhaldi
Sem fyrr segir voru félagarnir
Sara og Eira klæddir að hætti Sama.
Þeir sögðu að úr búningunum mætti
lesa ýmsan fróðleik. Þannig notar
einungis gift fólk ferkantaða hnappa
en það ógifta kringlótta. Á ermum og
líningum era skrautlegir borðar. Af
litum þeirra og útliti má ráða af
hvaða fjölskyldu og ætt viðkomandi
er.
Líf Sama hefur tekið miklum
stakkaskiptum. Samar era fluttir úr
lawo-tjöldum og gommu-jarðhýsum
í nútímahíbýli. Bömin alast ekki
lengur upp við tjaldlífið, þótt þau
þekki vel til þess, enda tjöldin tölu-
vert notuð. Samar hafa einnig öðlast
meiri virðingu og viðurkenningu í
norsku samfélagi og eiga sína opin-
bera málsvara. Nú er mikið rætt um
landnýtingu og yfírráð yfir víðerni
Finnmerkur. Samískir hreindýra-
bændur vilja fá að hafa hönd í bagga
með stjórn þess. Töluverð samráð og
samvinna er einnig með Sömum í
Finnlandi, Svíþjóð, Noregi og í vax-
andi mæli í Rússlandi. Nú mun unnið
að stofnun sameiginlegs þings
finnskra, sænskra og norskra Sama.
Kurt Sara sagðist vera bjartsýnn
á framtíðina. Börnin hans fá að njóta
menntunar og hún veitir möguleika.
Hann taldi þó ýmislegt mega betur
fara. Til dæmis sá hann ekki hvernig
fólk suður í Osló ætti að ráða því að
ekki mætti hafa opinn eld í Finn-
mörku eftir 15. apríl ár hvert. Þá
væri enn snjór yfír öllu! Eins vildi
þetta fólk banna akstur vélsleða þeg-
ar væri komið fram í mai, og samt
væri enn snjór í Finnmörku. Hann
sagðist frekar vilja að slíkar ákvarð-
anir væru teknar af fólki sem þekkti
til aðstæðna.
Hreindýr er
hversdagsniatur
Meðan á þessari fræðslustund
stóð var farið að krauma í pottinum.
Eira dró upp þurrkaðan hreindýrs-
bóg og kuta sem var látinn ganga.
Menn skáru sér flísar af kjötinu og
var bógurinn fljótlega skinin beinin.
Eira bætti leggjum og kartöflum í
pottinn.
Fyrst á matseðlinum vora merg-
bein, eða soðnir hreindýraleggir.
Eira dró hvern legginn af öðrum upp
úr pottinum og klauf beinið með
Samahnífnum. Síðan sötruðu menn
merginn úr beinunum og kroppuðu
það sem náðist til með tálgaðri bh-ki-
grein. Því næst var boðið upp á
brennheitt kjötsoð sem sopið var úr
bollum. Þá var komið að kjötinu og
kartöflunum. Matnum voru gerð góð
skil, enda fólk orðið töluvert hungrað
eftir ferðalagið og kuldann.
Grænlenski fréttamaðurinn
Lynge, sem kom seinna en við hin,
hafði ekki séð ferðafélaga sína nema
í flöktandi skini eldsins og sótugs ol-
íulampans. Hann sneri sér að þeim
sem var næstur og kynnti sig. Sessu-
nauturinn var Svíi á sextugsaldri og
svaraði hann því að til þessa hefði
hann aðeins kynnst einum Græn-
lendingi um ævina. Það hafi verið á
blaðamannanámskeiði í Árósum í
Danmörku árið 1974.
- En ég var í Árósum 1974, hváði
Lynge undrandi.
Sem vænta má urðu fagnaðar-
fundir með þessum gömlu félögum
sem ekki höfðu talast við í aldar-
fjórðung og hittust nú óvænt á eyði-
hjarni Finnmerkur.
Enn var bætt á eldinn og værð
færðist yfír hópinn.
Sótsvartir blaðamenn
Maður vaknaði við basl Eira við
bálið. Eitthvað vai- olíulampinn óþæg-
ur og lyktaði bjástrinu með smávegis
eldsvoða. Við tókum dótið saman og
ferðbjuggumst eftir að hafa snætt
samlokur og drakkið með ketilkaffi.
Þegar komið var út í hreina loftið
fann maður stæka reykjarlyktina úr
fótunum og allt var kolkrímað af sóti
eftir aðeins eina nótt í Samatjaldi.
Nú var ekið til baka um 70 km leið
til fjallaskálans í Gargia. Að þessu
sinni nutum við dagskímunnar og
birtunnar sem var meiri til íjalla en
niðri við ströndina. Höfð var viðkoma
við staðinn þar sem snörarnar vora
lagðar, en engin rjúpa hafði látið
glepjast. Vora snörarnar því teknar
upp. Víða flugu þó upp rjúpur á leið-
inni og eins sást héri. I áfangastað
beið okkar rútan sem flutti okkur aft-
ur til Alta.
Til foma var Sömum gjarnan lýst
sem svo að þeir hafi verið dökkir á
brún og brá. Eftir dvölina í tjaldinu
var erfítt að verjast þeirri hugsun
hvort þeir hafi e.t.v. bara verið svona
sótugir. Að minnsta kosti var vatnið
heldur krímugt þegar maður komst
loks í steypibað eftir þessa ógleyman-
legu nótt í lawo-tjaldinu í Finn-
mörku.