Morgunblaðið - 14.02.1999, Side 20

20 SUNNUDAGUR 14. FEBRÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Stefnan
felst í
fólkinu
Stefán Baldursson hefur verið Þjóðleik-
hússtjóri í átta ár. í viðtali við Hávar Sig-
urjónsson ræðir Stefán hugsunina að baki
listrænni stefnu sinni og hlutverk Þjóðleik-
hússins í íslenskri leiklist.
AÐUR en ég kom til
Þjóðleikhússins í árs-
byrjun 1991 hafði ég
verið leikstjóri við ým-
is leikhús erlendis í
fjögur ár. Þetta var
mjög skemmtilegur tími, ég var að
vinna hér heima en mest starfaði ég á
Norðurlöndunum og einnig í Los
Angeles og Conneeticut í Bandaríkj-
unum. Þetta voru góð verkefni og ég
vann með frábæru fólki í góðum leik-
húsum. Ég naut þess að víkka sjón-
deildarhringinn og starfsvettvang-
inn. Svo var Þjóðleikhússtjórastarfið
auglýst og ég ákvað að sækja um því
mér fannst þetta ögrandi starf að
takast á við.“
Þannig lýsir Stefán Baldursson í
stuttu máli hver staða hans var áður
en hann hóf störf sem Þjóðleikhús-
stjóri í janúar 1991. Hann hafði verið
leikhússtjóri hjá Leikfélagi Reykja-
víkur í Iðnó frá 1980-1987, þar áður
leikstjóri og leikhúsritari við Þjóð-
leikhúsið 1974-80, og jafnframt einn
af okkar afkastamestu og sterkustu
leikstjórum. Stefán hefur ekki lagt
leikstjórn alveg til hliðar sem Þjóð-
leikhússtjóri og er skemmst að minn-
ast sýningar hans á Brúðuheimili Ib-
sens sem frumsýnd var um jólin og
hefur vakið mikla athygli fyrir vand-
aða leikstjórn og afburðaleik.
Umdeildar uppsagnir
Fyrstu mánuðir Stefáns í starfi
Þjóðleikhússtjóra gengu ekki átaka-
laust fyrir sig. Fljótlega eftir að hann
byrjaði sagði hann upp sex fastráðn-
um leikurum við húsið, einnig tveim-
ur fastráðnum leikstjónim og tónlist-
arstjóra hússins. Marga rekur ef-
laust minni til þess hversu mikil átök
urðu vegna þessara uppsagna og
ekki bætti úr skák að tveir Þjóðleik-
hússtjórar voru í raun að störfum á
þessum tíma; fráfarandi Þjóðleikhús-
stjóri, Gísli Alfreðsson, lauk starfs-
tíma sínum 31. ágúst 1991 en Stefán
hóf störf 1. janúar sama ár. „Mér bar
lögum samkvæmt að annast allt
skipulag fyrir komandi leikár, þar á
meðal mannaráðningar og breyting-
ar. Gísli dró hinsvegar uppsagnh-nar
til baka og ég kaus að láta ekki reyna
á lögmæti þeirrar aðgerðar þar eð ég
hafði fengið samþykki menntamála-
ráðuneytisins til að ráða strax inn
nýtt fólk í stað þess sem sagt hafði
verið upp. En ég vil enn og aftur leið-
rétta þann misskilning að uppsagnir
mínar hafi verið ólöglegar. Þjóðleik-
húslögin kveða svo á að nýi þjóðleik-
hússtjórinn beri alfarið ábyrgð á öll-
um mannaráðningum frá og með
nýju leikári.“
Komu hin hatrömmu viðbrögð í
kjölfar uppsagnanna Stefáni á óvart
eða var hann búinn undir átökin?
„Ég bjóst engan veginn við að upp
myndi þyrlast það moldviðri sem
raun varð á. Á svona vinnustað þar
sem er verið að fást við listræna
sköpun er mjög eðlilegt að sé hreyf-
ing og gerjun. Eg var heldur ekki að
vísa þessu listafólki alfarið frá leik-
húsinu heldur aðeins að breyta ráðn-
ingarforminu, enda hafa sum þeirra
komið hér aftur til starfa. Þetta voru
fáir einstaklingar sem sagt var upp
af þeim mikla fjölda sem hér var að
störfum. Ég réð sex unga leikara í
stað þeirra sex sem sagt var upp, en
varðandi leikstjórana tvo hafði um
árabil verið gagnrýnt að í landinu
væru einungis til tvær stöður leik-
stjóra og á þeim væri engin hreyfing.
Ég held að nánast allir hafi búist við
að þessu yrði breytt og það átti í
sjálfu ser ekki að koma neinum á
óvart. Ég hef síðan haft þessa leik-
stjórasamninga hreyfanlega og skipt
um á tveggja til þriggja ára fresti."
Ákveðnar breytingar
Stefán segist hafa komið að Þjóð-
leikhúsinu með ákveðnar hugmyndir
um breytingar. „Ég taldi nauðsyn-
legt að gera vissar breytingar á sam-
setningu leikhópsins. Það vantaði al-
veg yngstu kynslóðina; auðvitað var
hún kölluð inn ef á þurfti að halda, en
í fasta leikhópnum var yngsti leikar-
inn 36-36 ára gamall. Állt var þetta
hluti af þeirri ætlun minni að breyta
ímynd leikhússins, gefa |>ví ferskara
andlit ef svo má segja. Ég setti þetta
unga fólk i framlínuna fyrstu misser-
in. Verkefnavalið tók mið af þessu og
unga fólkið varð áberandi í sýningum
eins og Kæru Jelenu og Rómeó og
Júlíu strax fyrsta árið. Ég held að
þetta hafi skilað sér og að ýmsir af
þeim sem voru hugsi yfir manna-
breytingunum hafi áttað sig á því að
þetta gerði leikhúsinu gagn. Þetta
unga fólk er síðan orðið að burðar-
leikurum sinnar kynslóðar í dag. Ég
lagði líka strax í upphafi áherslu á að
hafa sem flesta í þeim stóra hópi
lausráðinna leikara sem hér starfa á
hverju ári. Þetta hafa verið allt að
20-25 leikarar á ári fyrir utan fasta
kjarnann sem í eru 35 manns.“
Til að gefa ákveðnari hugmynd um
þá breytingu sem orðið hefur á föst-
um leikarahópi Þjóðleikhússins í tíð
Stefáns sem Þjóðleikhússtjóra má
nefna hverjir af yngri kynslóð leikara
hafa fengið fastan samning frá því
1991. Strax í upphafi voru ráðin þau
Ingvar E. Sigurðsson, Halldóra
Bjömsdóttir, Baltasar Kormákur,
Þór H. Túlíníus, Edda Heiðrún
Backman og Ólafía Hrönn Jónsdótt-
fr. Síðai- bættust við Hilmar Jónsson,
Hjálmar Hjálmarsson, Elva Ósk
Ólafsdóttir, Guðrún Gísladóttir, Stef-
án Jónsson, Edda Arnljótsdóttir,
Hjalti Rögnvaldssson, Vigdís Gunn-
arsdóttir, Bergur Þór Ingólfsson,
Magnús Ragnarsson, Steinunn Óh'na
Þorsteinsdóttir, Þröstur Leó Gunn-
arsson, Baldur Trausti Hreinsson,
Valdimar Örn Flygenring, Margrét
Vilhjálmsdóttir og Hilmir Snær
Guðnason.
Fastráðnir leikstjórar hafa verið
1991-93 Guðjón Pedersen og Þór-
hildur Þorleifsdóttir, 1993-95 Andrés
Sigurvinsson og Hávar Sigurjónsson,
1995-98 Kolbrún Halldórsdóttir og
Hallmar Sigurðsson og frá 1998
Kjartan Ragnarsson og Þórhallur
Sigurðsson, sem reyndar hefur starf-
að sem leikstjóri öll stjórnarár Stef-
áns. Tónhstarstjóra réð Stefán strax
í upphafi Jóhann G. Jóhannsson og
hefur hann gegnt því starfi síðan.
Stefán bætir því við að hann hafi
einnig reynt að fylgja þeirri reglu að
á hverju leikári bættist einn nýr laus-
ráðinn leikstjóri í hópinn. „Þetta hef-
ur ekki alltaf verið leikstjóri úr hópi
þeirra yngstu heldur hef ég líka horft
til þess að hann hafi ekki starfað við
Þjóðleikhúsið áður. Aht er þetta hluti
af þein-i endurnýjun sem ég hef lagt
áherslu á að væri stöðugt í gangi hér
við leikhúsið. Samsetning hins list-
rænt skapandi hóps sem hér starfar
á hverjum tíma er í mínum huga und-
irstaða hinnar listrænu stefnu sem
ég hef fylgt í leikhússtjóratíð minni.
Verkefnavalið þarf að taka mið af
þessu, bæði þörfum leikhópsins og
væntingum áhorfenda.
Mér fannst á sínum tíma að ís-
lenskt leikhús hefði ekki lagt nægi-
lega mikla rækt við að ná í ungt fólk
á leiksýningar. Þá á ég ekki við böm
og unglinga, sem einnig er mikilvægt
að rækta samband við, heldur ungt
fullorðið fólk á aldrinum 20-40 ára.
Þetta er hópurinn sem hættir að fara
í leikhús vegna háskólanáms, vinnuá-
lags og fjölskyldustofnunar. Það
byrjar síðan að skila sér aftur þegar
komið er undir miðjan aldur. Við stíl-
uðum gagngert upp á þennan aldurs-
hóp með verkefnavalinu fyrstu árin
eftir að ég koma hingað. Ég held að
við höfum náð talsverðum árangri í
að beina þessu fólki inn í leikhúsið.
Um leið vil ég samt undirstrika að
mér finnst rangt að hengja aldurs-
flokkamerkingar á tilteknar leiksýn-
ingar. Góð leiksýning er fyrir alla
aldursflokka."
Stjörnuleikarar
Stefán segir að hann hafi aldrei
haft áhuga á stjömuleikhúsi en getur
þó ekki neitað því að nokkrir af yngri
leikurum Þjóðleikhússins hafi náð
þeirri athygli að teljast stjörnm-,
a.m.k. á íslenskan mælikvarða. „Ég
held að leikhúsið hafi ekki ýtt undfr
þetta. Það era fjölmiðlarnir og
breyttar áherslur þeirra á þessum
sama tíma sem gert hafa svo mikið
úr ákveðnum einstaklingum hér við
leikhúsið. Auðvitað era þeir sem um
ræðir framúrskarandi leikarar og
hafa gert afskaplega góða hluti. Mér
finnst þessi stjömudýrkun reyndar
vera að þróast á dálítið ískyggilegan
hátt og nú er svo komið að reynt er
að seilast inn í Leiklistai-skólann og
gera stjömur úr óútskrifuðum leik-
araefnum. Hér mættu fjölmiðlamir
aðeins hugsa sinn gang áður en þetta
fer alveg úr böndum. Á hinn bóginn
má velta því fyrir sér hvers vegna
það era karlleikararnir sem notið
hafa mestrar fjölmiðlaathyglinnai-.
Okkar frábæra leikkonur hafa af ein-
hverjum ástæðum ekki notið sömu
fjölmiðlaathygli."
Stefnan felst í fólkinu
Ég bið Stefán að skýra betur
hverju máli skipti fyrir stefnu leik-
hússins að hópurinn sem starfar við
leikhúsið sé rétt samsettur. „Auðvit>
að skiptir verkefnavalið miklu máli
og í því felst að miklu leyti stefnuyfir-
lýsing sérhvers leikhúss útávið. En
stefnan mótast enn frekar með val-
inu á listafólkinu sem falið er að
vinna verkefnin. Það er heilmikil
kúnst að raða því rétt saman; hvaða
leikstjóram er falið að vinna verkefn-
in og síðan hvaða listafólk velst með
þeim. Eitt af markmiðunum hjá mér
í upphafí var að Þjóðleikhúsið gæti
sýnt hvaða verkefni sem væri. Að
leikhópurinn væri það sterkur og
fjölhæfur og þannig samansettur í
aldri og kynjahlutföllum að hann réði
við allt sem fyrir hann væri lagt.
Megnið af þessu fólki var náttúrlega
þegar við leikhúsið, reynt og hæfi-
leikamikið listafólk sem hér hafði
starfað um árabil."
Stefán hugsar sig um stundarkorn.
„Verkefnavalið hefur kannski ekki
verið mjög byltingarkennt í sjálfu
sér. Þjóðleikhúsið hefur ákveðnum
skyldum að gegna í því efni og það
þýðir ekki í slíku leikhúsi að vera
mjög einstrengingslegur í verkefna-
vali. Skyldur leikhússins era að sinna
íslenskri leikritun, sýna bamaleikrit,
söngleiki og óperur eftir því sem við
verður komið auk leikrita, nýrra og
klassískra. Undan þessu verður ekld
vikist. Hið listræna markmið er að
tryggja að verkefnin séu þannig úr
garði gerð að burtséð frá efni þeirra
sé ávallt staðið að þeim á vandaðan
og listrænan hátt. Þrátt fyrir þetta er
mikil kúnst að raða verkefnaskrá
leikhússins saman og fá alla þætti
hennar til að ganga upp. Það skiptir
t.d. veralega miklu máli að geta alltaf
á hverju ári boðið upp á ný íslensk
leikrit. Framsköpunin í íslensku leik-
húsi er ein af meginskyldum okkar.
Erlenda klassík er nauðsynlegt að
sýna reglulega fyi-ir nýjar kynslóðir
og einnig til að sýna að verkin era
klassísk vegna þess að þau era góð,
þess vegna lifa þau áfram og þau má
sífellt meðhöndla á nýjan hátt. Síðan
reynum við að vekja athygli á því
sem forvitnilegast þykii- í nútímaleik-
ritun úti í heimi. Það verður því hálf
klisjukennt, en er satt eigi að síður,
að segja að við samsetningu verk-
efnaskrái- reynir maður að vera sem
metnaðarfyllstur en hafa fjölbreytn-
ina í fyrirrúmi."
íslensk leikritun
Talið berst að íslenskri leikritun og
hvar hún standi í samanburði við þau
erlend leikrit sem hingað rata upp á
leiksvið. „Það era í rauninni alveg
ótrúlega jnargir að skrifa leikrit hér
á landi. Á hveiju ári berast nokkrir
tugir leikrita hingað til okkar í Þjóð-
leikhúsið. Þetta segir þó ekki alla
söguna því megnið af þessum leikrit-
irni er ekki sýningarhæft, en við
reynum að bjóða höfundum upp á
einhvers konar aðstoð, bæði með
leiðsögn leiklistarráðunautar og með
því að standa að leiksmiðjum með
leikstjóra og leikurum, þar sem unn-
ið er með leikritið í nánu samstarfi
við höfundinn í dálítinn tíma. Þannig
getur leikhúsið aðstoðað og hugsan-
lega kennt höfundinum því hann lær-
fr mest af því að vinna með leikhús-
fólkinu ásamt því að horfa á leiksýn-
ingar og lesa leikrit. Einstaka leikrit
ná því að komast á svið og í rauninni
er það alveg þokkalega gott hlutfall.
Að meðaltali era sett upp 3-4 ný ís-
lensk leikrit á ári hér hjá okkur í
Þjóðleikhúsinu. Við eigum nokkra, en
því miður of fáa, ágæta leikritahöf-
unda sem hafa verið að skrifa um
hríð. Þegar best lætur hafa komið
fram á sjónarsviðið alveg fimagóð
leikrit eins og t.d eftir Guðmund
Steinsson, Ólaf Hauk og Birgi Sig-
urðsson. Verk þehTa hafa vakið verð-
skuldaða athygli bæði hér heima og
erlendis, en þó hefur Árni Ibsen lík-
lega verið mest leikinn á erlendri
grand að undanfórnu. Fram að því
höfðu verk Guðmundar Steinssonar
verið leikin ótrúlega víða, bæði á sviði
og í sjónvarpi, án þess að það færi
alltaf hátt hér heima.“
Stefán leggur áherslu á skyldu ís-
lensks leikhúss í að sinna íslenskum
leikritum. „Eitt af því sem leikhúsið
verður að gera er að sýna íslensku
leikritin þó þau séu ekki alltaf stór-
kostleg meistaraverk. Það þýðir ekki
að bíða endalaust eftir þeim, heldur
verður höfundurinn að fá tækifæri til
að læra af því að við tökumst á við
verk hans ef okkur finnst eitthvað
spunnið í það og vonandi verður það
tU þess að í framtíðinni geri höfund-
urinn ennþá betur. Þannig ræktar
leikhúsið efnilega höfunda."
Óvægin gagnrýni
Stefán segir það umhugsunarefni í
þessu samhengi hvað ný íslensk leik-
rit fái stundum óvægna gagnrýni.
„Mér fínnst gagnrýnendur stundum
hafa verið alveg ískyggilega grimmir
við þessa framsköpun og oft miklu
miskunnarlausari heldur en gagn-
rýnendur í öðrum listgreinum era við
t.d. tónskáld, skáldsagnahöfunda og
myndlistarmenn. Leiklistargagn-
lýnendur setja nánast upp slátrara-
svuntuna þegar íslensk verk era ann-
ars vegar og blóðslettumar ganga
upp um alla veggi. Ég hef stundum
dáðst að ungum höfundum fyrir að
koðna ekki niður undan þessu og
þora að halda áfram. Vissulega er
stundum rétt að mæla íslensk verk