Morgunblaðið - 07.11.1999, Blaðsíða 10

10 B SUNNUDAGUR 7. NÓVEMBER1999
MORGUNBLAÐIÐ
ALGJOR HRYLUNGUR
áratugnum hafði Hollywood hins
vegar kveikt á perunni og Tod
Browning gerði Dracula með Bela
Lugosi og James Whale Franken-
stein með Boris Karloff. Velgengni
þessara mynda og þeirra sem á eftir
komu - Múmían, Ösýnilegi maður-
inn, Varúlfurinn - hratt af stað
skriðu sem enn sér ekki fyrir end-
ann á í bandarískri kvikmyndagerð.
Flestar afurðirnar urðu smátt og
smátt forritaðar af því sem á undan
var komið. Ein athyglisverðasta
undantekningin var framleiðsla
Vals Newton á nokkrum ódýrum B-
myndum á fyrri hluta fimmta ára-
tugarins eins og Cat People, I Wal-
ked With a Zombie, The Leopard
Man og The Body Snatcher.
Newton hafði áttað sig á því að
óhugnaður vex eftir því sem meira
er gefíð í skyn og minna afhjúpað að
fullu. Hann beindi handritshöfund-
um sínum og leikstjórum í þá átt að
ýta frekar undir ímyndunarafl
áhorfenda en ofbjóða þeim með
sýnilegu ógeði.
Vísindahrollvekjumar héldu inn-
reið sína á sjötta áratugnum í
Bandaríkjunum með gestum utanúr
geimnum, ófreskjutn fæddum í til-
raunastofum og af völdum kjam-
orkugeislunar, vélmennum og svo
framvegis sem vel má líta á sem
tímanna tákn, bæði í pólitískri og
praktískri merkingu. Japanir skár-
ust í þann leik með skrímslamynd-
um á borð við Godzilla en undir lok
áratugarins var stefnan mörkuð af
litlu fyrirtæki í Bretlandi, Hammer
Films, sem sneri aftur til gotnesku
hefðarinnar og vakti Frankenstein
og Dracula til lífsins með stemmn-
Fríða og dýrið.
ingsríkum en nokkuð stirðum hroll-
vekjum þar sem Peter Cushing og
Christopher Lee réðu lengst af ríkj-
um. Samsvarandi fyrirtæki í Banda-
ríkjunum, American International,
hóf á sjöunda áratugnum fram-
leiðslu á ódýrum en stílhreinum
hrollvekjum Rogers Corman sem
margar voru byggðar á sögum Ed-
gars Allans Poe og státuðu af þriðju
hrollvekjustjömu þessara ára,
Vincent Price, 1 aðalhlutverki.
En ef einhver einn maður hefur
haft úrslitaáhrif á þróun nútíma-
hrollvekjunnar síðustu áratugina,
bæði hvað varðar efnisval og frá-
sagnaraðferðir, þá er það Alfred
Hitchcock, meistari hnitmiðaðs, út-
hugsaðs leiks að skilningarvitum
áhorfenda. Þótt myndir hans séu
ekki hreinræktaðar hrollvekjur
heldur flestar sálfræðilegar spennu-
myndir hafa margir hrollvekjuleik-
stjórar reynt að læra eða líkja eftir
snilli hans, allt of sjaldan hvað varð-
ar lymskulega uppbyggingu óhugn-
aðar en allt of oft bellibrögðum við
skyndileg sjokkáhrif. Samtímamað-
ur Hitchcocks, brellukallinn Willi-
am Castle, var afkastamikill á þessu
sviði og gekk jafnan eins langt og
hann gat þegar meistarinn gekk
eins skammt og hann gat - þ.e. að-
eins nógu langt til að ná þeim áhrif-
um sem hann sóttist eftir. Aðferðir
Castles eru einmitt einkenni á allt
of mörgum hrollvekjum síðustu ára
og áratuga og trúlega eru hann og
áhrif hans vanmetin.
Bö, bö!, bö!!, bö!!!
Þegar John Carpenter gerði
Halloween fyrir tveimur áratugum
flutti hann Hitchcock-tæknina en
aðeins að hluta til Hitchcock-tilfinn-
inguna, einkum úr Psycho, yfír í
nýja markaðsvöru - unglingahroll-
vekjuna sem enn yfirgnæfir aðrar
tegundir innan greinarinnar. Ógnin
í unglingahrollvekjum stafar yfir-
leitt af snælduvitlausum fjölda-
morðingjum sem spretta upp í frið-
sömum bandarískum smábæjum
eða úthverfum og elta ungt fólk,
einkum ungar stúlkur, með hnífa á
lofti og hakka þau í spað. Nú vill svo
til að þessi ógn er raunveruleg; það
vitum við af fréttum. Hún er ein-
hvers konar öfugsnúningur á
bandarískri velferð, samfélagi ein-
staklingsfrelsis og tækifæra,
martröðin um ameríska drauminn.
Carpenter hélt sæmilega á þessum
spilum í fyrstu myndinni um Hall-
oween og enn betri og lunknari
túlkun á viðfangsefninu var Mar-
tröð í Álmstræti eftir annan af
helstu hrollvekjuleikstjórum
Bandaríkjanna seinni árin, Wes
Craven. En þegar markaðurinn
kallaði á meira þá fékk hann meira -
meira af því sama; alls sjö myndir
kenndar við Halloween, níu af
Föstudeginum þrettánda, fimm af
Martröð í Almstræti og slatta af
Keðjusagarmorðum í Texas, svo
eitthvað sé nefnt.
Menn, sem hafa ekki hugvit eða
aðstöðu til að gera eitthvað nýtt eða
öðruvísi og gera því meira af því
sama, hafa gripið til þess að hlaða
meiru ofan á meira, bæta svartara
ofaná svart: Blóðið verður að spýt-
ast lengra, höfuðin verða að
splundrast með kraftmeiri heila-
slettum, skrímslin geta af sér ►
„Það er ekkert að óttast - nema óttann
sjálfan,“ sagði Franklin D. Roosevelt.
En það er líka alveg nóg, bætir Arni Þór-
arinsson við. Hrollvekjur hafa allt frá upp-
hafí kvikmyndagerðar leikið sér að óttan-
um við óttann - með afar misjöfnum
árangri en miklum afköstum. Við aldarlok
virðist hrollvekjan í uppsveiflu. Tveir af
helstu vinsældasmellum síðustu mánaða
eru þeirrar gerðar. En hvað ræður úrslit-
um um hvort hrollvekja er hrollvekjandi?
HREKKJAVAKA var síð-
asta sunnudag, 31. októ-
ber, „Halloween" á
ensku og tengist varla
lengur trúarlegum hefð-
um heldur þeim banda-
ríska sið að gera fólki bylt við með
hrekkjum af ýmsu tagi. Samnefnd
kvikmynd Johns Carpenter frá ár-
inu 1978 getur talist móðir nútíma
hrollvekjunnar, í það minnsta þeirr-
ar tegundar sem mest áberandi hef-
ur verið síðustu tvo áratugi, þ.e.
unglingahrollvekjunnar. Næstkom-
andi föstudag, 12. nóvember, verður
frumsýndur hérlendis nýjasti hroll-
vekjusmeliurinn - um leitina að
nominni frá Biair, The Blair Witch
Project, sem öllum
að óvörum hefur
farið eins og logi
um akur í vestræn-
um kvikmyndahús-
um. Þar er fyrir á
tjöldum Sjötta
skilningarvitið,
vönduð og vel
ígrunduð dramatísk
hrollvekja sem í
sumar sló aðsókn-
armet víða um lönd
og hefur verið vin-
sælasta myndin
hérlendis undan-
farnar vikur.
Nýjasti smellurinn
er svo The House
on Haunted Hill
sem var vinsælasta myndin í
Bandaríkjunum um síðustu helgi - á
hrekkjavöku.
Óneitanlega er ánægjulegt þegar
hugvitssemi og frumleiki halda inn-
reið sína í kvikmyndagrein sem um
langa hríð hefur mestanpart verið
ofurseld forskriftum með stöðluðu
blóðbaði og tæknibrelluviðbjóði.
Sjötta skilningarvitið ofbýður aldrei
skynsemi áhorfenda; þvert á móti
reynir hún á hana. Öll atriði þessar-
ar tveggja heima sýnar eru samin
og sviðsett umhverfis endalok henn-
ar - án þess áhorfandi átti sig á því
fyrr en þau eru um garð gengin.
Þetta er óvenju greindarleg, en dá-
lítið húmorslaus, Hollywood-mynd,
að mestu laus við æsilega ertingu
formúluhrollvekja. The Blair Witch
Project er hins vegar gerð utan
Hollywood-kerfisins af nokkrum
komungum kvikmyndagerðar-
mönnum sem skröpuðu saman fjár-
mögnun upp á örfáar milljónir
króna og hafa fengið hundruð millj-
óna til baka. Velgengni þessarar
gerviheimildarmyndar helgast bæði
af snjallri markaðssetningu sem
einkum fór fram gegnum alnetið -
og hér í Reykjavík hafa í sölutum-
um og víðar hangið uppi veggspjöld
sem gera skáldskap myndarinnár
að raunveruleika - en, ef marka má
erlendar umsagnir, ekki síður af
þeirri afstöðu höfundanna að gefa
óhugnað í skyn án þess að sýna
hann fullum fetum, hvað þá velta
sér upp úr honum.
Frá upphafí til uppskrifta
Óttinn við óttann er aðalsmerki
velheppnaðra hrollvekja - óttinn við
hið ósýnilega, hið óþekkta. Mjög
margar, trúlega flestar, hrollvekjur
sögunnar eru ekki velheppnaðar.
Hrollvekja sem fetar sig skref fyrir
skref eftir formúlu verður að and-
hverfu sinni; hún kemur aldrei á
óvart, hristir ekki upp í áhorfanda,
gerir honum ekki bylt við - nema þá
eins og krakki sem stekkur út úr
skáp í hvítu laki og segir bö.
Formúlur verða til gegnum
drjúga hefð; það tekur langan tíma
og margar myndir að efnisþættir og
aðferðir verði að föstum liðum eins
og venjulega. Franski brautryðj-
andinn Georges Mélies brallaði
strax í upphafi við hryllingsbrugg
og árið 1908 kvikmyndaði Thomas
Alva Edison gotnesku skáldsöguna
Frankenstein eftir Mary Shelley.
Með góðum vilja má halda því fram
að sú saga og önnur slík, Dracula
eftir Bram Stoker, hafi lagt hroll-
vekjunni til helstu efniseindir sínar.
Dracula snýst um ógnina að innan,
öfl illsku og myrkurs og dýrslegrar
kynhvatar sem búa í mannssálinni,
þann klofning hins siðvædda manns
og villimanns sem Robert Louis
Stevenson túlkaði í sögunni um dr.
Jekyll og hr. Hyde og margar hroll-
vekjur hafa endurtekið síðan - allt
til unglingahrollvekja síðustu ára.
Frankenstein fjallar um ógnina að
utan - afleiðingar í senn ófullkom-
leika og fullkomnunarþrár manns-
ins, löngunar hans til að verða guð,
almáttugur skapari með vísindalegt
vald yfir lífi og dauða og náttúru-
legu umhverfi; ótal hrollvekjur, m.a.
í anda vísindaskáldskapar, byggja á
þessum grunni - myndir um mann-
gerð skrímsli, eyðandi náttúru sem
mannanna verk vekja af blundi,
jafnvel innrásir utan úr geimnum.
Hvergi lifa kristin tákn, andstæður
hins góða og hins illa, fegurðar og
ljótleika, betra lífi en í hrollvekju-
hefðinni.
Það voru ekki Bandaríkjamenn
eða Bretar heldur Þjóðverjar sem
renndu stoðum undir þessa hefð á
fyrstu áratugum aldarinnar. Þýskir
leikstjórar á borð við Wegener með
Der Golem, sem daðraði við
Frankenstein-minnið, og Mumau
með Nosferatu, magnaða útgáfu á
Dracula, skutu þar Hollywood ref
fyrir rass, að ógleymdum Dananum
Carl Dreyer með Vampyr. Á fjórða
Heather Donahue komin á ystu nöf í The Blair
Witch Project.