Morgunblaðið - 07.11.1999, Blaðsíða 24

?24 B SUNNUDAGUR 7. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
er út hjá Hörpuútgáfunni bókin Lífsgleði - minningar og frásagnir. Þórir Guðbergsson
_________skráir þar frásagnir fímm íslendinga, sr. Árna Pálssonar, Herdísar Egilsdóttur, Margrétar _____
Hróbjartsdóttur, Rúriks Haraldssonar og Ævars Jóhannessonar. Hér er gripið niður 1 frásögn sr. Arna
Pálssonar, Góðar minningar gleðja hugann.
Samskiptin við Þórberg
Allt frá upphafí samvinnu þeirra
Þórbergs Þórðarsonar og Arna
prófasts Þórarinssonar við ævi-
söguritunina árið 1943 varð ég
kunnugur Þórbergi og Margréti
konu hans vegna þess hve oft ég
var beðinn um að fylgja afa mínum
heim til Þórbergs eða að ná í hann
að samræðum þeirra loknum. Ég
kveið jafnan fyrir því að mæta
^ Margréti því ég virtist aldrei geta
gert henni til hæfis. Ýmist kom ég
nokkrum mínútum of snemma eða
of seint sem var sýnu verra að mati
Margrétar og man ég að hún sagði
eitt sinn við mig:
„Loksins ertu kominn að sækja
karlinn. Hann er búinn að vera hér
óþolandi og er að gera allt vitlaust
vegna óstundvísi þinnar."
Væri slæmt veður til gangs
leyfði útgefandinn, Ragnar Jóns-
son í Smára, okkur að taka leigubíl.
Þá settist afi alltaf í framsætið hjá
bflstjóranum og spurði hann:
„Hvaðan ert þú nú ættaður,
væni minn?“ Ég undraðist þessar
spurningar vegna þess að ég hélt
* að hann væri búinn að tala nóg yfir
Þórbergi og þyrfti því frekar á
málhvfld að halda en að hefja um-
ræður um ættir manna. En slíkur
var nú áhugi hans á fólki. Varla
minnist ég þess að hann hafi ekki
kannast við ættir bflstjóranna eða
að minnsta kosti eitthvert náið
skyldmenni þeirra. Það kom þó
fyrir að slíkt gat brugðist. Bflstjóri
nokkur, sem var danskur og átti
heima í næstu götu við heimili mitt
í Norðurmýrinni, svaraði spurn-
' ingu afa um ættemi á bjagaðri ís-
lensku að hann væri frá Jótlandi.
Afi sneri sér þá umsvifalaust að
mér og sagði:
„Heyrðu, elskan mín. Þú hefur
látið mig setjast í vitlausan bfl.“
Meira var ekki talað saman á
leiðinni heim í þetta sinn.
Meðan Þórbergur vann að ævi-
sögunni þótti honum vænt um þeg-
ar honum var boðið til fjölskyld-
unnar á tyllidögum og virtist hann
þá njóta sín fjarska vel þótt oft
væri að honum sótt af eiginkonu
og börnum prófastsins sem fannst
að margt viðkvæmt atvikið sem
sögumaður hafði sagt frá mætti
ekki birtast opinberlega. En Þór-
^ bergur lagði sig fram um að sann-
færa fjölskylduna um nauðsyn
þess að sérkenni í frásagnarmáta
sögunnar yrði að fá að njóta sín
jafnvel þótt sumt efnið væri við-
kvæmt og kynni að styggja ein-
hvern um stund. Enda væri hér
um hreint óvenjulega ævisögu að
ræða sem lesin yrði af komandi
kynslóðum.
Fyrir kom að Þórbergur dvaldi
lengi í slíkum boðum og fór þá
manna síðastur ef umræður voru
uppbyggilegar og vín í glösum. Úr
einu slíku ók ég honum heim á Hr-
ingbraut 45. Þegar hann steig út úr
bflnum skotraði hann augunum
:j upp í uppljómaðan eldhúsgluggann
hjá Margréti, ók sér öllum og sagði
um leið og hann þakkaði fyrir sig:
„Nú verður erfiður dagur hjá
mér á morgun, væni minn.“
Ævisagan kom út í sex bindum á
árunum 1945-1950, eitt bindi á ári í
desembermánuði. Á jólaföstu árið
1951 talaði Þórbergur við mig dap-
ur í bragði og sagði:
„Jæja, nú er ævisögunni lokið og
engin jól hjá mér í ár.“ Hann bað
mig síðar að láta sig vita ef ég yrði
var við afa minn og ef ég gæti sagt
_ einhverjar fréttir af honum að
'handan. En við þeirri ósk hans gat
ég því miður aldrei orðið.
Svo liðu árin og Þórbergur varð
áttræður 12. mars árið 1968. Ég
hafði þá þjónað Miklaholtspresta-
kalli í tæp sjö ár þegar Þórbergur
hringdi í mig um vorið og bað mig
að finna sig því hann ætti við mig
brýnt erindi. Þegar ég mætti hjá
Árni Pálsson kynntist Þórbergi Þórðarsyni vel meðan hann skráði frásögn Árna prófasts. Hér er Þórbergur (lengst til vinstri) í góðum félagsskap í
Leith í Skotlandi 1930 því næst honum er Eggert Stefánsson, þá Sigurður Skagfíeld og loks Halldór Laxness, en þeir Þórbergur og Halldór voru þá
nýkomnir af rithöfundaþingi í Noregi.
Góðar minningar
gleðja hugann
honum sagðist hann hafa
lengi vitað að ég stæði fyrir
fræðslu- og bókmennta-
kvöldum í sóknum mínum
og að sér fyndist að röðin
væri komin að sér. Nú vildi
hann, sem áttræður maður,
hætta að koma fram opin-
berlega og þá lægi beinast
við að það yrði í sóknum
afa míns, því þangað vestur
hefði hann ekki komið frá
því að hann hóf að rita ævi-
söguna. Ég varð undrandi
að heyra að hann hafði ekki
heimsótt sögusviðið vestra,
svo nákvæmlega sem hann
lýsti þar öllum staðháttum,
samgönguleiðum og áttum
í ritverkinu, en hann sagð-
ist þá hafa stuðst við nákvæm
landabréf og áttavísa.
„En langaði þig ekki til þess að
koma vestur á Snæfellsnes á þess-
um tíma, skoða landsvæðið og hitta
fólkið þar?“ Hann svaraði:
„Jú, mikil ósköp. En ég einfald-
lega þorði það aldrei. Ég hélt að
sóknarbömin myndu drepa mig.“
En nú var kjarkur þessa áttræða
ritsnillings orðinn einbeittur og
löngunin því óbærileg að fá að hitta
og kynnast einhverju af því fólki
sem afi hafði fjallað um enda vissi
Þórbergur þá að flest sóknarbörn-
in voru orðin sæmilega ánægð með
ævisöguna og ekki síst þá athygli
sem hún hafði vakið á byggðum
SnæfeUsness.
Þórbergur bað mig því að gefa
sér tækifæri til þess að ávarpa
sóknarbörnin á næsta kirkju- og
bókmenntakvöldi vorið 1969 og var
það auðsótt mál af minni hálfu. Síð-
an hófst niðurröðun efnisskrár sem
var þessi:
Samkoman hæfist með guð-
fræðilegu erindi sóknarprestsins,
sr. Árna Pálssonar. Þá flytti skáld-
ið Matthías Johannessen ræðu um
heiðursgestinn Þórberg. Svo kæmi
upplestur frú Margrétar Jónsdótt-
ur úr bókinni „Sálmurinn um blóm-
ið“. Þá kæmi lestur sóknarprests-
ins á kaflanum um Tryggva Svörf-
Séra Árni
Pálsson.
Sr. Árni prófastur
Þórarinsson, afi
Árna Pálssonar.
uð úr „íslenskum aðli“ sem höf-
undur hafði sjálfur valið tfl flutn-
ings. Að lokum kæmi svo höfund-
urinn fram og segði frá ævoisögu-
rituninni og samskiptum sínum við
sr. Árna prófast Þórarinsson, og þá
vildi Þórbergur fá að vera laus við
ræðupúlt og hátalarakerfi og fá að
ganga frjáls um leiksviðið. Milli at-
riða skyldi kirkjukórinn syngja og
að auki yrði fjöldasöngur og að lok-
um veitingar og dans.
Svo rann upp hinn sögulegi og
eftirvæntingarfulli dagur bók-
menntasamkomunnar 20. aprfl árið
1969. Ég hafði auðvitað lagt til bfl-
stjóra og bfl með gestina góðu.
Lagt var af stað úr Reykjavík
snemma morguns með þau Matthí-
as ritstjóra og konu hans, Hönnu
Ingólfsdóttur, og hjónin Margréti
og Þórberg. Þeirri ferð hefur
Matthías reyndar lýst að nokkru í
endurbættri útgáfu samtalsbókar-
innar við Þórberg „í kompaníi við
Þórberg" útgefin 1989.
Gestirnir voru afslappaðir og
glaðir er þeir settust að hádegis-
verðinum á prestssetrinu í Söðuls-
holti. En fljótlega eftir máltíðina
fór að bera á óróa hjá Þórbergi
sem kvaðst kvíða fyrir kvöldinu.
Eftir að hafa gengið um gólf um
stund stansaði hann og bað mig að
ljá sér fyrsta bindið af ævisögunni
og með hana í hendi settist
hann við skrifborð og ritaði
eftirfarandi fremst í bókina
„Fagurt mannlíf ‘ og las síðan
upphátt:
„í heimsókn og miklu bílífi
hjá séra Árna Pálssyni.
Nú er önd mín dauf og domm
og dimmt í sálarstíu.
Eg vildi ég ætti nú ögn af romm
og yrði gæi að nýju.
20/4 1969. Kl. 1.31 e.h.
Þórbergur Þórðarson.“
Án þess ég vissi átti konan
mín rommflösku og spurði
hún því rithöfundinn af eðlis-
lægri kurteisi hvort ekki
mætti þá bjóða honum í staup
úr flöskunni sem hann þáði þakk-
samlega og taldi sig vera orðið
áhríniskáld.
Mér leist hins vegar ekki á blik-
una svo stuttur tími sem mér
fannst vera til samkomuhaldsins.
En kvíði minn var ástæðulaus því
eftir að Þórbergur hafði tæmt
staupið sagðist hann þurfa að fá
sér miðdegislúrinn sinn og því fóru
hjónin upp í gestaherbergi sér til
hvfldar. Áð lúrnum loknum bað
Þórbergur mig að tala við sig eins-
lega um áríðandi mál. Erindið var
þetta.
„Á samkomunni munt þú, prest-
ur minn, lesa úr Islenskum aðli
samtal okkar Tryggva Svörfuðar
og til þess að það verði nú virkilega
lifandi og áheyrilegt þyrftir þú að
hafa raddir okkar ólíkar. Nú hef ég
heyrt frá mörgum að þú hermir
feikivel eftir mér og því krefst ég
þess að þú gerir það við lesturinn í
kvöld."
Beiðni Þórbergs olli mér bæði
undrun og skömmustu og því sagði
ég honum með mikilli afsökun að
þótt ég hefði stöku sinnum reynt
að líkja eftir rödd hans og fasi þá
hafi það aðeins verið í þröngum
hópi vina og kunningja og því væri
það útilokað og ókurteisi í hæsta
máta af sóknarpresti að herma eft-
ir heiðursgestinum á fjölmennri
samkomu. Viðbrögð Þórbergs urðu
skjót og þau, að hann væri þá
hættur þátttöku og kæmi alls ekki
fram því sér væri allsendis ómögu-
legt vegna hæfileikaskorts að segja
blaðalaust frá nánum samskiptum
við þann „originala" Árna prófast,
án þess að ganga um gólf og herma
eftir töktum hans og rödd. En slíkt
gæti hann auðvitað ekki gert í fyrr-
verandi prestakalli hans nema að
dóttursonur hans væri áður búinn
að herma eftir sér.
Ég féllst á þessi rök Þórbergs ef
ég fengi leyfi hans til að útskýra
fyrir sóknarbörnum mínum að
óvenjuleg framkoma mín við upp-
lesturinn væri samkvæmt ein-
dregnum óskum ef ekki skipun
heiðursgestsins
Þegar ég var kominn á sviðið og
hafði gefið þessa útskýringu á
lestrinum var sjálfstraust mitt í
lágmarki. Ég færði mig að ræðu-
stólnum eilítið álútur, með vinstri
hönd í buxnavasanum og hreyfði
hana af og til upp undir beltisstað,
rak tunguna eilítið út í annað
munnvikið, ók mér lítið eitt og hóf
lesturinn með ímyndaðri rödd Þór-
bergs. „Tryggvi hafði til íbúðar
kennslustofu í norðurenda gagn-
fræðaskólans niðri. Það bar til eitt
kvöld...“
Þegar hér var komið lestrinum
hljómaði salurinn af hlátri og
margir risu úr sætum og horfðu í
áttina til Þórbergs þar sem hann
sat með frúnni sinni á fremsta
bekk með bros á vör og ók sér í
sætinu af ánægju. Sjálfur fór hann
á kostum þegar hann að lokum
gekk um gólf og sagði í löngu máli
frá samskiptum sínum við afa minn
og náinni vináttu þeirra.
Skemmst er frá því að segja að
ánægja var mildl meðal samkomu-
gesta með efnisskrána alla og þeg-
ar sest var að kaffiborðum flykktist
fólk að borði Þórbergs til að þakka
honum og lýsa ánægju yfir ævi-
sögurituninni. Rithöfundinum þótti
fjarska vænt um lofið því hann
sagðist ekki hafa búist við svo góð-
um viðtökum þar vestra.
Það var því glaður hópur sem
hélt heim í Söðulsholt um nóttina
og þegar þangað var komið klukk-
an að verða tvö var engin löngun til
svefns eða hvfldar heldur hófust
uppbyggilegar umræður yfir glös-
um, aðallega um ágæti Snæfell-
inga. Og áður en gengið var til
náða neri Þórbergur saman hönd-
um og lýsti yfir þeirri ósk sinni að
við Matthías segðum stöðum okkar
lausum og ferðuðumst með sér um
landið með þá bókmenntakynningu
sem við höfðum flutt um kvöldið!