Morgunblaðið - 07.11.1999, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 7. NÓVEMBER 1999 B 19'
að undir öllum venjulegum kringumstæðum
hefði ég verið þar út minn embættistíma. En
því miður gat ég aðeins verið þarna til 1965.
Eins og ég hef sagt áður var móðir mín orðin
gömul kona. Heilsu hennar snarhrakaði og
fóstursonur okkar var enn hjá henni. Þessi
blessuðu prestslaun önnuðu ekki þeim kostn-
aði, sem af því hlaust að vera með heimili á
tveimur stöðum og sífellt þjótandi á milli, jafn-
vel í snarvitlausu veðri. Ég var á litlum Skóda-
bíl. A þessum árum líktust vegirnir helst
klettabeltum, enda var það svo, að þegar ég
fór á Skódanum milli Víkur og Reykjavíkur,
þá brotnaði alltaf eitthvað í honum. Það var
því af illri nauðsyn að ég flutti aftur í bæinn,
enda gat móðir mín ekki flutt austur sökum
heilsuleysis. Við höfðum að vísu reynt að hafa
heimilið okkar eingöngu þar, fyrsta veturinn
minn í Vík, og þá voru þau bæði hjá mér, hún
og drengurinn. En það gekk ekki, hún varð að
vera nær ákveðnum lækni, sem hafði með
hennar mál að gera.
- Fórstu þá aftur í kennslu?
Það varð nú ekki nema að litlu leyti. Ég
varð fyrst fulltrúi í stofnlánadeild Búnaðar-
bankans í dálítinn tíma. Síðai’ varð ég fulltrúi í
endurskoðun gömlu Loftleiða og loks fulltrúi í
Ríkisendurskoðun. Það var síðasta starfið,
sem ég gegndi áður en ég fór endanlega í
prestskap. Nú, svo var það þannig, að þegar
ég var hjá Loftleiðum, þá veiktist séra Þor-
steinn Björnsson Fríkirkjuprestur í Reykja-
vík. Safnaðarstjórnin bað mig þá að koma og
þjóna í eitt ár, meðan hann væri í veikindafríi.
Og það gerði ég.
Þetta var árið 1973. Þetta var gríðarlega
mikið starf, enda var söfnuðurinn þá stæm en
hann er núna. Þegar fólk hefur þjóðkii-kjuna í
sínu hverfí, þá er eins og það komi að sjálfu sér
að börnin fari þar inn með félögurn sínum.
Meðan ég þjónaði við Fríkirkjuna kynntist ég
konu minni, Eddu Carlsdóttur, sem fædd er
árið 1945. Hún vann þá í breska sendiráðinu
við Laufásveg. Annars er hún leikari að mennt,
frá Leiklistarskóla Þjóðleikhússins. Hún hefur
í nokkur ár verið starfandi með heimihsfólkinu
á Sólheimum í Grímsnesi. Við eigum einn son,
Njál, sem fæddur er árið 1976. Hann er að
ljúka námi í fjölbrautaskóla en starfar jafn-
framt sem lögreglumaður í Keflavík. Aður
starfaði hann í lögreglunni í Reykjavík og sem
slökkviliðsmaður og við sjúkraflutninga hjá
Slökkviliði Hafnarfjarðar. Þau Edda og Njáll
tóku virkan þátt í barnastarfi í kirkjunum í
Landeyjum og var það mér alveg ómetanlegt.
Prestþjónusta á Njáluslóð
- En hvenær var það, sem leið þín lá á þann
sögufræga stað Bergþórshvol?
Það var árið 1975. Þá var ég kosinn hér með
ágætri kosningu einn í kjöri. Svona gerðist
þetta stundum úti á landi, en þar vildi ég vera.
Hér þjónaði ég svo þar til ég varð sjötugur ár-
ið 1997. Hér var gamalt prestseturshús, en
orðið ónýtt, þannig að við fluttum aldrei í það.
Fyrst bjuggum við á Hólavangi 1 á Hellu. Síð-
an fluttum við í kennarabústað, sem byggður
var áfastur við félagsheimilið í Njálsbúð. Ég
var þá kennari í bamaskólanum þar, eða
gnmnskólanum, eins og sagt er nú orðið. En
mér leist ekkert á hnignun skólakerfisins og
hætti því kennslu. Það stóð á endum, að þá var
búið að reisa lítið prestsetur hér á Bergþórs-
hvoli og þangað fluttum við árið 1979. Hér á
sléttunni var hvergi skjól og ekki alltaf logn.
Við vildum reyna að bæta úr þessu með góðum
trjágarði. Allir sögðu að slíkt hefði svo sem
verið reynt, en væri bara alls ekki hægt,
„svona nálægt sjónurn", eins og margir orðuðu
það. En við töldum skjólleysið og þráláta aust-
anáttina verra en sjávarseltuna.
Mikill vöxtur trjánna síðustu árin styður
þessa skoðun. Við leituðum til heiðurskonunn-
ar Auðbjargar Guðlaugsdóttur í Ártúnum í
Rangárvallahreppi. Hún hafði komið upp mikl-
um og fögrum trjágarði og báðum við hana því
að leiðbeina okkur í þessum efnum og þá alveg
sérstaklega með tilliti til hinnar þrálátu aust-
anáttar. Hún gerði það með miklum ágætum
og fórum við í einu og öllu að ráðum hennar.
Og eftir tæpa tvo áratugi voru litlu trén okkar
farin að skarta sínu fegursta jafn hátt húsinu.
Húsið var kalt og illa einangrað, og það hvein
og söng í öllu þegar hvessti. En við höfðum
frábært útsýni; fjalla- og jöklahringinn í
norðri og sjálfar Vestmannaeyjar í suðri. Ein-
ar Benediktsson skáld var eitt sinn sýslumað-
ur hér í Rangárþingi. Hann kvað þetta um út-
sýnið til Vestmannaeyja:
„Sem safírar greyptir í silfurhring
um suðurátt hálfa ná Eyjarnar kring.“
Nú er þetta útsýni horfið á sumrin, en í
staðinn höfum við fagurt og skjólríkt skógar-
rjóður. Ríkið reyndi tvisvar að þétta húsið en
án árangurs. Hins vegar hefur trjágarðurinn
gert það að verkum að nú er orðið hlýtt og
notalegt í húsinu. Við fengum nýlega fallega
viðurkenningu fyrir trjágarðinn; innrammað
skjal með skrautrituðum texta og málverki af
hluta garðsins. Það var Skógræktarfélag
Rangæinga, sem veitti okkur þetta og hinn
kunni listamaður Jóndi, Jón Kristinsson í
Lambey, útbjó skjalið.
En nú skal haldið héðan, því þegar ég varð
sjötugur, lenti ég eins og aðrir í þessu fyrirbæri;
ríkisvaldið vill ekki hafa slíka menn í starfi. Ég
hef oft bent á að eftirlaunatíminn þurfi að vera
sveigjanlegur. Sumir vilja gjaman hætta sjötug-
ir, en aðm- era við það góða heilsu, að þeir bæði
gætu og vildu halda áfram eitthvað lengur.
Þama þyrfti náttúrulega að finna einhvem góð-
an milliveg. En ríkisvaldið spilar þama inn í eins
og fyrri daginn, þar sem þjóðkirkjan er.
- Nú er Bergþórshvoll enginn venjulegur
staður í hugum Islendinga; leitar Njála á hug-
ann?
Oneitanlega gerir hún það. Og hingað koma
mjög margir vegna Njálssögu, bæði Islending-
ar og útlendingar og eru margir þeirra síðar-
nefndu ótrúlega fróðir um Njálu. Oft hefur
þetta fólk leitað leiðsagnar hjá okkur hjónum
og höfum við notið margra ánægjustunda í því
sambandi. En hér þyrfti að gera mikið fyrir
ferðamenn, eins og ég benti á í grein í Morg-
unblaðinu 9. mars 1991.
- Þú hefur þjónað sem prestur í þorpi, borg
og sveit og nálægð þín við sóknarbörn væntan-
lega nokkuð misjöfn eftir því, hvar þú þjónað-
ir. Gildir sá mismunur í tráarlegum skilningi?
Það getur verið allur gangur á því. En hitt
er rétt að ég kynntist persónulega fæstu fólki,
þar sem sóknarbömin vora flest. En hér í
sveitinni, eins og í Víkinni og Mýrdalnum,
hafði ég húsvitjanir og heilsaði upp á fólkið.
Þar með komst náttúrulega á miklu nánara
samband heldur en gerist og gengur í fjöl-
mennu sóknunum í Reykjavík.
- Hvað voru mörg sóknarbörn hér í presta-
kallinu?
Ætli það hafi ekki verið samtals liðlega þrjú-
hundruð manns í báðum þeim sóknum, sem
undir prestakallið heyrðu, Akureyjarsókn og
Krosssókn. Svo þjónaði ég einnig í mjög fal-
legu og yndislegu guðshúsi í Austur-Landeyj-
um, þar sem er Voðmúlastaðakapella. Reyndar
vora það einstaklingar, sem komu henni upp
og hafa hlúð að henni að mikilli alúð.
- En nú hefur Bersþórshvolsprestakall verið
lagt niður?
Já, fólki hefur fækkað hér eins og víðar.
Sömu sögu er að segja úr Holtsprestakalli
undir Eyjafjöllum. Það varð því þrautalend-
ingin að sameina þessi tvö prestaköll. Prestur-
inn á Holti þjónar nú báðum þessum gömlu
prestaköllum.
Snúið til kaþólsku
- Þú gerðir gott betur en að afskrýðast hemp-
unni, þegar þú fórst á eftirlaun, því í framhaldi
af því gerðist þú kaþólskur, fyrstur íslenskra
presta frá siðaskiptum. Hvað kom til?
Grimm örlög héldu mér alltof lengi frá kaþ-
ólskunni. Ég ákvað því að úr þessu skyldi ég
bæta fyrir það heilaga ár 2000. Þetta gekk
eftir. Allar mínar frístundir í Landeyjum og í
allmörg ár um miðja öldina, meðan ég var enn
í Reykjavík, notaði ég til að eignast og lesa
mikið og gott safn um kaþólska guðfræði og
kirkjusögu. Þessi tvö tímabil ævi minnar mót-
uðust af miklu og víðtæku sjálfsnámi og við-
ræðum við presta og biskupa. En eins og ég
sagði í upphafi þessa samtals okkar, þá
kynntist ég kaþólsku fólki þegar í bernsku.
Allt var þetta úrvals fólk, sem mér líkaði
mjög vel við.
Síðar á lífsleiðinni kynntist ég ýmsum ágæt-
um kaþólskum prestum. Upp úr 1950 kynntist
ég t.d. séra Frans Ubaghs og séra Jósef Hack-
ing og skiptumst við oft á heimsóknum. Þetta
vora miklir heiðursmenn. Við Hacking höfðum
sérstaklega mikið saman að sælda og leystum
jafnvel mál í sameiningu. Hann fór oft að
messa á Keflavíkurflugvelli. Ég var þá á fyrsta
bílnum, sem ég eignaðist, nýjum Chevrolet, og
ók honum oft suður á Völl og eins vestur á
Stykkishólm, en hann þjónaði á báðum þessum
stöðum. Á Stykkishólmi kynntist ég nunnun-
um. Það voru þroskandi kynni.
- En var það þér, lútherskum presti, ekki nokk-
uð stórt skref að ganga í kaþólsku kirkjuna?
Nei, nei. Ég bendi enn á þau kynni mín af
kaþólikkum, sem ég hef þegar rakið. Nú, og
svo eins og ég sagði; þegar ég var sjötugur
taldi ríkið að þar með ætti mínu starfi að vera
lokið. Þar með var það búið að lýsa því yfir að
engin væri þörfin fyrir mig þeim megin. Það
þýddi hins vegar ekki að ég hefði ekki þörf fyr-
ir Guð og trána á hann. Ég leitaði þá til móður-
kirkjunnar, þeirrar sem Kristur stofnaði. Það
tókust t.d. ágæt kynni milli mín og Alfred Jol-
son þáverandi biskups kaþólsku kirkjunnar á
Islandi. Hann var mikill heimilisvinur hér og
kom hingað oft og flutti hér allnokkrar messur.
Og eins heimsóttum við hann. Hann var mikill
úrvals maður og mikil eftirsjá í honum þegar
hann lést. Bæði hann og ýmsir aðrir kaþólikk-
ar, sem ég kynntist, ræktu trá sína í verki. Þeir
vora sjálfum sér samkvæmir, predikuðu gjarn-
an að menn skyldu reyna að gera öðram gott.
Og þeir gáfu það yndislega fordæmi, að standa
við það sjálfir. Þetta hreif mig. Jolson biskup
var ágætur ræðumaður. Ég á þó nokkuð af
ræðum hans, sem hann sendi mér.
- Hvenær gerðist þú formlega kaþólskur?
Það var skömmu eftir að ég varð sjötugur,
nánar tiltekið 14. desember 1997. Þann dag
gengum við öll, fjölskylda mín og ég í kaþólsku
kirkjuna í messu hér á Bergþórshvoli. Sá dag-
ur er minningardagur heilags Jóhannesar af
Krossi, en hann var prestur og fræðari kirkj-
unnar. Einnig er á þeim degi stórhátíð í Kar-
melreglunni.
- Hver er munur þessara tveggja kirkju-
deilda; þeirra kaþólsku og hinnar lúthersku?
Hann er auðvitað margvíslegur. Stundum
era menn þannig stemmdir að þeir leggja
áherslu á það sem er sameiginlegt. En svo má
sjá það oftar í sögunni, að menn eru að kján-
ast við það að leggja ofuráherslu á það, sem
skilur að. Þá hafa þeir náttúralega miklað
muninn mjög fyrir sér. En aðalmunurinn er
auðvitað heilagt altarissakramenti. Sam-
kvæmt kaþólskri trá er Kristur raunveralega
viðstaddur altarissakramentið í mynd brauðs
og víns. Aftur á móti segja þeir lúthersku að
hann sé þarna viðstaddur á sérstakan andleg-
an hátt.
En hvað mitt tráarh'f varðar, þá hefur það
fyrst og fremst mótast af því sem heilagt er og
mikilli þörf fyrir að rækta þetta. Tilbeiðslan
hefur hjá mér haldist í hendur við lifandi trá,
reglubundið og traust bænalíf. Þó ekki væri
annað en þetta, þá sýnir það vel, hversu sjálf
heimskirkjan hefur alltaf átt miklu betur við
mig. Og einmitt í þessum efnum hafa kynslóð-
irnar oft fengið að sjá yfirburði kaþólsku kirkj-
unnar. Hitt er svo annað mál að hviki kirkjan
frá höfundi sínum, er spillingin komin. En svo
áhugavert sem það getur verið að bera saman
kirkjudeildir, þá skilar það tæpast árangri í
blaðaviðtali. Þó vil ég geta þess, að hinn
ákveðni og afdráttarlausi boðskapur núverandi
páfa fellur mér afar vel í geð og harma ég það,
ef kaþólskir kunna ekki að tileinka sér hann
það vel, að þeir vinni eftir honum. Einnig vona
ég að kaþólska kirkjan, - og þá ekki síst á ís-
landi, láti ætíð hinn undurfagra gregoríanska
messusöng skipa þann sess, sem honum ber.
Þá hef ég oft undrast það metnaðarleysi
hinnar ríkisreknu þjóðkirkju, að hafa ekki
sjálfa kenninguna nógu klára og hreina. I stað
þess að fara eftir leiðbeiningum séra Hall-
gríms Péturssonar, er alls konar furðustefnum
og tráaróram hrært saman við sjálfa kenning-
una, eins og ég hef áður vikið að.
- Kvaddir þú lúthersku kirkjuna með trega?
Nei, það gerði ég ekki, og það er fjölmargt,
sem veldur því. En þó svo að ég sé nú kaþólsk-
ur, þá á ég enn fjölmarga vini innan þjóðkirkj-
unnar. í mínum huga væri fráleitt, að breyta
því, enda þótt ég hafi flutt mig um set í kirkju-
málum.
Telur þú að þjóðkirkjan, eða ættum við held-
ur að segja ríkiskirkjan, eigi framtíð fyrir sér á
íslandi?
Ég reikna nú alveg með því. En hitt er
annað mál að það hlýtur að verða meiri skiln-
aður milli ríkis og kirkju, enda mælir eigin-
lega allt með þvi. Ég hef alltaf verið ákaflega
andvígur því að það sé verið með ríkisrekstur
á kristinni trú. Það er ákaflega ólíkt því sem
Kristur kenndi og því, hvernig hann starfaði,
eins og ritningin greinir frá. Mér er ekki
nokkur leið að sjá Krist fyrir mér, sem ríkis-
rekinn tráarleiðtoga. Og þessi ríkisrekstur
býður líka upp á svo mikið óréttlæti. Ef ríkis-
valdið tekur að sér að vernda eina tiltekna
kirkjudeild, ja, þá bara bitnar það á öllum
hinum. Hér á landi starfa ýmsar kirkjudeild-
ir og trúflokkar. Og mér finnst það alls ekki
við hæfi að kirkjan sé nánast notuð til þess
að gera upp á milli fólks.
Þegar menn eru farnir að rífast um það,
hvort hér á landi sé þjóðkirkja eða ríkiskirkja,
þá eru þeir farnir út í heldur ómerkilegan hár-
togunarleik. Auðvitað er hér þjóðkirkja í þeim ’
skilningi að flestir landsmenn era þar skráðir.
Hitt er svo jafn rétt að hér er ríkiskirkja. Ein-
hverjar minni háttar tilfærslur breyta þai-
engu um, þar sem staðreyndin er sú að við höf-
um ríkisrekna þjóðkirkju. Þetta mundu hinir
ýmsu prelátar vafalaust viðurkenna ef ríkið
hætti, svo sem í einn mánuð, að greiða þeim
kaup. Þessi ríkisafskipti hafa aldrei hrifið mig.
Jesús var aldrei á kaupi hjá ríkisvaldinu, enda
tókst því ekki að drepa hugsjónir hans og starf
niður. Þeir sem hafa sannan áhuga á kirkju og
kristindómi líta á það sem skyldu sína að
borga prestum kaup.
En ég vil nota þetta tækifæri til að þakka
þjóðinni fyrir að hafa leyft ríkinu að greiða
mér laun fyrir prestsstörfin. En það breytir
ekki því að jöfnuður verður að ríkja milli
kirkjudeilda og tráarhópa. I störfum mínum,
bæði sem kennari og prestur lagði ég ofurá-
herslu á það, að gera ekki upp á milli manna,
heldur leitast við að koma eins fram gagnvart
öllum. Það kom ekki fram áðan, en meðan ég
vann hjá Loftleiðum, kenndi ég í nokkra vetur
sögu við Menntaskólann í Reykjavík. Og mér
þótti afar vænt um það, þegar ég fékk þau um-
mæli frá nemendum mínum þar, að ég gerði
aldrei upp á milli þeirra. Eins var það í prest-
skapnum. Ég fann stundum inn á það að sumir
ætluðust til þess, að ég væri einskonar hirð-
prestur fyrir Iítinn hóp. En ég ansaði aldrei
neinu í þá átt. Ég var prestur jafnt fyrir alla -
þá, sem vildu þiggja mína þjónustu.
Umbrot í trúmálum
- Nú hafa mikil umbrot átt sér stað í trúarlífi
þjóðarinnar á síðustu árum og má í því sam-
bandi benda á s.k. „kvennaguðfræði". Hvernig
líst þér á?
Já, þetta er nú einfaldlega orðið þannig, að
innan ríkisreknu þjóðkirkjunnar er farið að
hræra allskonar stefnum og sjónarmiðum,
jafnvel ókirkjulegum, svo mjög saman, að
gamla góða fagnaðarerindið lendir inni í eins
konar reykskýi. Mörgum finnst þetta vera
svona. Og þar er komin ein ástæðan fyiár því
að ég snérist til kaþólsku. Ég vil bara hafa
þessa biblíulegu kaþólsku kristni, eins og hún
er og hefur verið. En ég gef ekkert fyrir þenn-
an máttlausa og jafnvel óskiljanlega hræri-
graut, sem farið er að hampa mikið innan þjóð-
kirkjunnar.
Ég verð t.d. greinilega var við að einhver
kynóraguðfræði og nornatal hefur ýtt mörgu
sanntráuðu og einlægu fólki frá þjóðkirkjunni.
Því er greinilega misboðið með alls konar
kjánaskap, sem reynt er í örvæntingu að setja
fram með guðfræðilegu ívafi. Það hefur aldrei
hvarflað að mér, að Guð kynni að vera í ein-
hverjum vandræðum með það, hvort hann sé
karl eða kona. Þar, sem í öllu öðra, treysti ég
honum algerlega. Og vitanlega bitnar það á
kenningunni, þegar farið er að eyða tíma og
fyrirhöfn í að særa tráarvitund fólks. Mér var
á sínum tíma falið að boða allt annað og þýð-
ingarmeira. Það kom heldur aldrei fyrir, að ég
þyrfti að halda uppi einhverri kynfræðslu fyrir
Guð. Og það er alveg fráleitt, að ég telji að
senda þurfi Guð í kynskipti, svona rétt fyrir
hið heilaga ái- 2000.
- Nú hefur kaþólskan breiðst ört út á íslandi
á síðari árum, auðvitað í og með vegna flutn-
ings fólks frá kaþólskum löndum, s.s. Filipps-
eyjum og Póllandi, en einnig hefur innfæddum
íslendingum í kaþólsku kirkjunni fjölgað vera-
lega. Heldurðu að þessi þróun eigi eftir að
halda áfram?
Það vill nú svo einkennilega til, að það hafa
fleiri spurt mig um þetta. Ég tel mig því hafa
alveg óyggjandi svar við þessari spurningu.
En ég læt það bíða betri tíma. En mig langar
til að slá botninn í þetta samtal okkar með litlu
ljóði eftir Ólaf Jóhann Sigurðsson, en með því
kvaddi ég söfnuð minn í síðustu guðsþjónustu
minni sem var í Krosskirkju 25. maí 1997:
,Áf flestu því hef ég fátt eitt gert,
sem fólki hér þykir mest um vert,
en ef til vill sáð í einhvern barm
orði, sem mildar kvöl og harrn."
Þetta er það, sem máli skiptir, hvað sem öll-
um kirkjudeildum og -deilum líður, segir séra'-
Páll Pálsson í lokin.
Páll og konu hans tókst að koma upp miklum trjágarði að Bergþórshvoli til skjóls
fyrir austanáttinni og ekki heldur þar eru kaþólsk tákn langt undan.