Morgunblaðið - 29.10.2000, Blaðsíða 14

14 B SUNNUDAGUR 29. OKTÓBER 2000
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Samkeppnin hefur spillt
fyrir samheldninni
Kapphlaup Eystrasalts-
ríkjanna þriggja, Eist-
lands, Lettlands og
Litháens, um að verða
fyrst til að fá inngöngu í
Evrópusambandið og
NATQ hefur spillt fyrir
samheldni þeirra. Auð-
unn Arnórsson ræddi
þetta við nokkra fulltrúa
*
þessara vinalanda Is-
lands á ráðstefnu um
samstarf við Eystrasalt.
NÚ ÞEGAR nær áratugur er liðinn
frá því að Eystrasaltsríkin þrjú -
Eistland, Lettland og Litháen - losn-
uðu úr viðjum Sovétríkjanna og end-
urreistu sjálfstæði sitt stefna þau öll
ákveðnum skrefum að inngöngu í
helztu samstarfsstofnanir ríkjanna
vestar í álfunni, Evrópusambandið
(ESB) og Atlantshafsbandalagið,
NATO.
Stefnan inn í ESB og NATO er
hornsteinar utanríkisstefnu allra
Eystrasaltslandanna. En þrátt fyrir
að umheimurinn h'ti gjarnan á
Eystrasaltslöndin sem eina heild er
margt sem skilur þau að og hefur
samkeppnin milh þeirra um að verða
fyrst til að fá inngöngu í ESB og
NATO ýtt undir þá þróun, að hvert
þeirra fari sinn eigin veg. Samheldn-
in, sem ætla mætti að væri sterk
vegna hinnar að svo mörgu leyti sam-
eiginlegu (og byrðaþungu) sögu þjóð-
anna þriggja, hefur liðið fyrir þessa
samkeppni.
Á ráðstefnu sem þýzka rannsókna-
stofnunin „Institut fiir Auslands-
beziehungen" skipulagði fyrir hönd
upplýsingaþjónustu þýzku ríkis-
stjómarinnar á Eystrasaltseynni
Riigen fyrir skömmu komu saman
fræðimenn, embættismenn og blaða-
menn frá öllum aðildarríkjum
Eystrasaltsráðsins, en ísland er
meðal þeirra í gegnum Norðurlanda-
samstarfið.
Meðal erinda sem þar voru haldin
voru hugleiðingar litháíska heim-
spekingsins Grazinu Minoitaite um
valkosti Eystrasaltslandanna í ör-
yggismálum, en í fyrirlestrinum
reyndi hún að tengja hugmyndir um
sjálfsímynd þjóðanna við stefnumót-
un þeirra í öryggismálum.
Þrír valkostir
Minoitaite sagði, að eftir að ríkin
þrjú höfðu endurheimt sjálfstæðið
upp úr 1990 hefðu þrír valkostir verið
ræddir hvað varðar öryggismála-
stefnu hinna nýfijálsu ríkja: Hlut-
leysi, einhvers konar svæðisbundið
vamarsamstarf, eða innganga í ör-
yggiskerfi Vesturlanda.
Fyrsti valkosturinn, hlutleysi,
hefði verið í umræðunni fram til 1994,
en fáir aðrir en rússneskir íbúar
Eystrasaltslandanna aðhylltust
hann. Ofan á varð sú afstaða, að hlut-
leysisstefna væri hreinlega hættuleg.
Á fyrstu árum tíunda áratugarins
var hvatt til þess að Eystrasaltslönd-
in tækju upp náið samstarf sín í milli
um öryggis- og vamarmál. Meðal
stjórnmálamanna í þessum löndum
gætti þó fljótlega áhugaleysis um
þennan valkost. Þess í stað beindust'
sjónir í vestur, til öflugustu sam-
starfsstofnana Vestur-Evrópu.
„Eistneskir, lettneskir og litháískir
stjórnmálamenn risu gegn þeirri til-
hneigingu umheimsins að skella
þjóðunum þremur í einn pott,“ sagði
Minoitaite. Vytautas Landsbergis,
fyrrverandi forseti litháíska þings-
ins, lét svo ummælt um miðjan ára-
tuginn að tímabært væri fyrir Litháa
Reuters
Frá fundi varnarmálaráðherra Bandaríkjanna með starfsbræðrum hans (og staðgenglum þeirra) frá Eystra-
salts- og Norðurlöndunum í Vilnius í sumar, þar sem öryggismál þessara ianda voru til umræðu.
Ljósmynd/Au.A.
Atis Lejins, forstöðumaður utan-
rfldsmálastofnunar Lettlands.
FINNLAND
NOREGUR
° Tallin
’ EISTLAND
V
Riga
LETTLAND
|JB
LITHAEN
MÖRK
Vilniusa
PÓLLAND
HVÍTA
RÚSSLAND
að „slíta sig lausa úr hinu baltneska
gettói“; Litháen bæri að skilgreina
sem mið-evrópskt land. Og Toomas
Hendrik Ilves, utanríkisráðherra
Eistlands, lýsti því yfir um svipað
leyti að Eistland væri norrænt land
og ætti bezta samleið með Norður-
löndunum.
Undir þessum kringumstæðum
voru allar hugmyndir um formlegt
vamarbandalag Eystrasaltsríkj-
anna, sem ætti að koma í staðinn fyr-
ir aðild þeirra að öryggismálabanda-
lögum Vesturlanda, andvana fæddar.
Öll ríkin þrjú tóku því stefnuna á
inngöngu í NATO og ESB. Var
markið sett á að fá aðild að báðum
stofnunum í seinasta lagi árið 2002.
Hvað varðar sjálfsímynd og þjóð-
arvitund Eystrasaltsþjóðanna segir
Minoitaite að umskiptin sem fólust í
hinni ákveðnu stefnu að vilja nálgast
Vesturlönd sem mest og hraðast hafi
í raun, enn sem komið er að minnsta
kosti, falist að meira leyti í því að skil-
greina sig frá austrinu en að aðlagast
véstrihuíraun.
Undir þetta taka aðrir fulltrúar
Eystrasaltslandanna sem Morgun-
blaðið hitti að máli. Einn þeirra,
eistneskur stjórnarerindreki, lýsti
því reyndar yfir að Eystrasaltsríkin
þrjú hefðu enga þörf fyrir sameigin-
lega vitund. Þau hefðu skilgreint sína
þjóðarhagsmuni hvert á sínum for-
sendum, og fylgdu hvert sinni utan-
ríkisstefnu í samræmi við það. Vissu-
lega féllu hagsmunimir að miklu
leyti saman, og samvinna ríkjanna í
milli væri líka náin á mörgum svið-
um.
Að mörgu leyti ættu Eistland og
Lettland betri samleið en þessi tvö
ríki með Litháen, og fyrir því væm
sögulegar ástæður. Samstarf Lithá-
ens og Póllands væri mjög mikil-
vægt, og hinum Eystrasaltsríkjunum
væri einnig hagur í því.
Er Evrópusambandið hóf árið
1998 aðildarviðræður við valinn hóp
umsóknarríkja í Mið- og Austur-
Evrópu, sem talin vora komin lengst
á leið með aðildarandirbúning, varð
Eistland eina ríkið sem komst í þenn-
an hóp. Þetta mislíkaði mörgum
stjómmálamönnum í Lettlandi en
einkum þó í Litháen. Kapphlaupið
var hafið.
Eina skynsemin að öll löndin fái
samtímis inngöngu í NATO
Reyndar leyfir Atis Lejins, for-
stöðumaður utanríkismálastofnunar
Lettlands, sér að slá því fram, að „de
facto“ sé Lettland nú þegar í NATO.
Það sem hann á aðallega við með
þessari fullyrðingu er, að Lettland,
ásamt hinum tveimur Eystrasalts-
löndunum, sé nú þegar orðið viður-
kenndur meðlimur vestrænu ríkja-
fjölskyldunnar. Eina vandamálið sé
Rússland.
Þegar hann er spurður um sam-
keppnina milli Eystrasaltslandanna
um inngönguna í NATO og ESB seg-
ir Lejins: „Litháum mislíkaði að
Eistum skyldi einum vera boðið í
„fyrstu-lotu-hópinn“ inn í Evrópu-
sambandið, svo að þeir ákváðu að
verða fyrstir til að fá inngöngu í
NATO.“ Þessa hugmynd segir hann
vera fáránlega, því fátt sé skaðlegra
hagsmunum Eystrasaltsríkjanna en
að reyna að koma einu þeirra fyrr en
öðram inn í NATO. „Þetta er eitt
svæði í öryggismálapólitísku tilliti,"
segir hann. Fengi eitt ríkjanna
þriggja aðild að NATO myndu Rúss-
ar láta hin tvö kenna á því. Eina
skynsamlega stefnan sé því að öll
löndin þijú fái samtímis inngöngu í
Atlantshafsbandalagið.
Þessu er eistneski stjómarerind-
rekinn sammála, en varðandi ESB-
stefnuna segir hann eðlilegt að hvert
umsóknarríki sé metið á eigin for-
sendum. Skilyrðin fyrir ESB-inn-
göngu séu skýr og rétt að hvert það
ríki sem sækist eftir inngöngu sé
metið eftir því hvemig því gengur að
uppíylla þau. Hann segist sannarlega
ekkert hafa á móti því að öll Eystra-
saltsríkin fái inngöngu í ESB sam-
tímis, en sé Eistland tilbúið til þess
fyrr vill hann ekki að aðild þess seinki
vegna þess að hin þurfi að leggja
meira á sig.
Lejins segir ESB hafa haft hæpn-
ar ástæður til að gera upp á milli
landanna þriggja eins og það gerði.
Staða rússneskumælandi minnihlut-
ans og samskiptin við Rússland höfðu
mikið að segja um þetta á sínum
tíma, en nú, eftir að Lettland er búið
að eiga í aðildarviðræðum frá því í
byijun þessa árs (sem og Litháen),
segir hann allt vera á réttri braut.
Viðræðumar gangi hratt og vel og
lettneska stjórnin vonast til að þeim
geti verið lokið fyrir lok næsta árs og
Lettland geti því fengið aðild jafn-
fljótt og Eistland og hin „fyrstu-lotu-
ríkin“.
En NATO-stefnu Litháa lýsir Lej-
ins svo: „Þeir ákváðu að verja miklu
fé til varnarmála, miklu meira en
Lettar eða Eistar, og settu mikið
púður í lobbýisma í Bandaríkjunum,
en Ameríku-Litháar era margir. Til
skamms tíma þótti NATO-ríkjunum
mikið til tilburða þeirra koma. Og
það er reyndar rétt, þeir era komnir
lengra en við [Lettar] í því sem þarf
að gera til að uppfylla aðildarkröfur
NATO,“ segir Lejins.
Litháar geti hins vegar augljós-
lega ekki haldið áfram að verja svo
miklu til varnarmála, þróun efna-
hagslífsins leyfi það einfaldlega ekki.
„Það talar enginn lengur um að Lit-
háen verði fyrst [landanna þriggja]
inn í NATO. Við eyðum minna, en við
stöndum við skuldbindingar okkar.“
Þá þótti mörgum Eistum og Lett-
um það líka súrt í broti, að Litháar
skyldu leynt og Ijóst beita þeim rök-
um í viðræðum við fulltrúa NATO, að
Litháen væri vænlegra til að hljóta
aðild fljótt vegna þess að það væri
laust við þau vandamál sem fylgdu
hinum stóra minnihlutahópum Rússa
í hinum löndunum tveimur.
Lejins segir að talsmenn NATO
hafi ítrekað sagt að það mikilvægasta
í þessu sambandi sé að unnið sé
markvisst í samræmi við aðildarand-
irbúningsáætlunina (MAP = Memb-
ership Action Plan). „Trúverðugleiki
er lykilatriði," segir hann. Og ákvörð-
unin um það hvort eitthvert ríki fái
inngöngu verður alltaf pólitísk; öll
aðildarríki NATO þurfa að sam- |
þykkja inngöngubeiðnina. Ljóst er
að mest veltur á samþykki Banda- -
ríkjamanna, sem ráða yfir kjam-
orlmvopnunum sem fælingarmáttur
NATO-aðildarinnar byggist á.
„Bandaríkin era einfaldlega of
stórt land til að hafa áhuga á að lítið
land eins og Slóvenía fái inngöngu í
NATO, sem Rússar myndu þó ekki
kippa sér upp við. Það sem þarf að
gera er að öll umsóknarríkin, allt frá
Eistlandi til Rúmeníu, sameinist um ^
að vekja athygli bandaríska þingsins.
Öðra vísi vinnst þetta ekki.“
í júní í sumar átti William Cohen, p
vamarmálaráðherra Bandaríkjanna,
fund í Vilnius með starfsbræðram
sínum (og staðgenglum þeirra) frá
Eystrasalts- og Norðurlöndunum.
Cohen sagði þar að landfræðileg lega
lands (les: nálægð við Rússland) ætti
ekki að standa í vegi fyrir inngöngu
þess í NATO, en þessi orð hans juku
mönnum í Eystrasaltslöndunum .
bjartsýni á að þau ættu einn góðan
veðurdag eftir að fá inngöngu í j
NATO. Þá hefur bandaríska utanrík- p
isráðuneytið ennfremur sett upp
nokkuð sem það nefnir „Norðaustur-
evrópsku áætlunina“ (NEI = North-
east-European Initiative), sem geng-
ur út á að styðja við svæðisbundið
samstarf við austanvert Eystrasalt,
þar sem Rússar era hafðir með í ráð-
um. Lejins hafnar því, að NEI sé eitt-
hvað sem sé hugsað til að láta
Eystrasaltsríkjunum finnast Banda-
ríkin vera að gera eitthvað í þágu ör-
yggis þeirra, þótt þeim verði ekki |f
veitt innganga í NATO. „Þessi áætl-
un er hrein viðbót við annað sem gert
er til að halda Rússunum góðum,“
segir Lejins, og telur að hún sé þar
með frekar til þess fallin að auka lík-
urnar á NATO-aðild Eystrasaltsríkj-
anna en hitt.
Árið 2002 reynir á „stefnu
hinna opnu dyra“
Þegar ákveðið var að bjóða Pól-
landi, Tékklandi og Ungveijalandi
inngöngu var jafnframt kveðið á um
að árið 2002 yrði það aftur skoðað
hvort fleiri umsóknarríkjum Austur-
Evrópu skyldi boðin aðild. „Það veit
náttúralega enginn hvað þá verður
ákveðið, en að minnsta kosti geta
þeir ekki annað en sagt eitthvað sem
lætur „stefnu hinna opnu dyra“
áfram hljóma trúverðuga." '
Aðspurður viðurkennir Lejins að
satt að segja sjái hann tæpast fyrir
sér að NATO-ríkin 19 geti árið 2002
komizt að samkomulagi um að bjóða
Eystrasaltsríkjunum aðild. „Senni-
lega verður Eystrasaltsríkjunum
ekki boðið nema „stóra sprenging-
ar“-stefnan verði ofan á og öllum um-
sóknarríkjunum boðin innganga,“
segir hann. „En óvæntir hlutir gerast
oft,“ bætir hann við til að slá á aðeins
bjartsýnni strengi.
Hann segir það hins vegar alveg
Ijóst, að verði Eystrasaltsríkjunum B
ekki boðin aðild árið 2002 sé það I
minnsta sem NATO geti gert að gefa ”
þeim eitthvað meira en þau höfðu,
þ.e. einhvers konar aukna aðildar-
undirbúningsáætlun (,,MAP+“).
„NATO-ríkin geta ekki látið líta svo
út að þau hafi fyrir þrýsting frá Rúss-
um ákveðið að veita Eystrasaltsríkj-
unum ekki inngöngu - það jafnaðist á
við að Rússar hefðu neitunarvald í
þessu máli, en slíkt væri augljóslega
andstætt eigin hagsmunum NATO B
og Bandaríkjanna,“ sagði Lejins að I
lokum.
’mmmr....................... msyay