Morgunblaðið - 05.11.2000, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 5. NÓVEMBER 2000 B 7
þessum slóðum frá því hann vann við gerð
Vatnsfellsveitu árið 1971 og segir Vatnsfell erf-
itt veðrasvæði. „Maður hefur svosem lent í
brjáluðu veðri í byggð, en þar er maður svo vel
varinn. Eg held ég hafi ekki upplifað verra veð-
ur en það sem ég lenti í hér í Vatnsfelli 1971.
Nema ef vera skyldi fellibylurinn sem ég lenti í
á brúnni á milli St. Petersburgh og Tampa í
Flórída um árið.“
Jóhann segir að það sé mikil mildi að ekki
urðu slys í veðrahamnum í fyrravetur. Það sé
ekki að ástæðulausu að haft er innangengt á
milli meginhluta vinnubúðanna og mötuneytis.
„Það má ekkert útaf bera. Hér verður alveg
gjörsamlega blint,“ segir Jóhann. Því til sönn-
unar sýnir hann okkur mynd á vegg. Við fyrstu
sýn virðist þetta vera autt blað, en Jóhann segir
að myndin sýni skafrenning í Vatnsfelli!
Þegar veðrið var verst í fyrra fór vindhraðinn
í 43 metra á sekúndu með fannkomu. Jóhann
segir að sér hafi ekki liðið vel, þótt hann hafi
verið innandyra, að standa við gíuggann í búð-
unum, rýnandi út í sortann og bíða eftir strák-
unum sem tíndust í hús einn af öðrum.
Veðrabrigði eru snögg og tíð. Jóhann dregur
upp ljósmynd frá 3. október sl. þar sem jörð er
alhvít. Ekki er búið að setja þakið á stöðvarhús-
ið og menn teknir að örvænta. Önnur mynd er
tekin viku síðar, 10. október, og þá er auð jörð
og sólin skín í heiði.
Vinnuvélarnar svipaðar
Þeir félagar voru spurðir að því hvort margt
hefði ekki breyst frá því þeir stóðu í virkjana-
gerð í byrjun 9. áratugarins.
Þeir sögðu að flest hefði breyst, nema vinnu-
vélamar, sem væru í stórum dráttum svipaðar
og þá voru notaðar. I Hrauneyj afossvirkj un og
Sigöldu voru notaðir stórir trukkar til
efnisflutninga, þar voru jarðýtur,
hjólaskóflur, steypubílar, kranar og
skurðgröíúr líkt og nú. Tækin hafa
stækkað, afköstin aukist og tölvu-
tæknin haft sín áhrif, en vélamar
moka líkt og áður. Helsta byltingin í
jarðvinnuvélum em endurbætur bor-
vagnsins. Áður var bomn bæði erfitt
og kalsamt verk og bormenn þurftu
að dúða sig vel. Nú sitja þeir inni í
upphituðu húsi borvagnsins og
stjóma tækinu líkt og hverri annarri
vinnuvél.
Fjarskiptabyltingin
Nýja tölvu- og fjarskiptatæknin
hefur ef til vill valdið áþreifanlegustu
breytingunum.
„Þegar við vomm að byrja í
Hrauneyjum var bara komið telex,
ekki einu sinni fax, hvað þá farsími.
Einhvem tímann seint á tímabilinu í
Hrauneyjarfossi var maður kominn
með handvirkan bílsíma," segir Jó-
hann.
Þegar vinna hófst í Vatnsfellsvirkj-
un var þar einungis NMT-símasamband og ekki
nema 5 línur í boði. Síðan setti Landsíminn upp
GSM-stöð og skyndilega vom 100 símar lifandi
á svæðinu. Jóhann segir að það hafi skipt sköp-
um, ekki síst fyrir starfsmennina, að gera verið í
stöðugu sambandi við fjölskyldur sínar. Stjóm-
endur og starfsmenn nota mikið litlar handtal-
stöðvar sem koma að góðum notum, að sögn Jó-
hanns.
Búið er að leggja ljósleiðara í Vatnsfells-
virkjun svo tölvusamskipti ganga mjög greið-
lega. Þeir Aðalsteinn og Jóhann segja að tölvu-
pósturinn sé mikið notaður og hafi hreinlega
valdið byltingu. Það munar ekki minnst um að
geta sent vinnuteikningar í tölvupósti. Þeir
nefna til dæmis smíði krana sem settir hafa ver-
ið upp í stöðvarhúsinu. Teikningar vora sendar
með tölvupósti á milli byggingarstaðarins,
hönnuðarins í Reykjavík og kranasmiðanna í
Hollandi eftir því sem hönnun krananna og
hússins miðaði. Það sparaði mikinn tíma og fjár-
muni miðað við það vinnulag sem tíðkaðist áður.
Þá vora vinnuteikningar sendar með pósti og
athugasemdir og breytingar teiknaðar og skrif-
aðar á blöðin áður en þau vom send tilbaka með
pósti.
Við hliðina á verkstjóraskrifstofunni er tölvu-
ver þar sem starfsmenn hafa aðgang að net-
tengdum tölvum. Þeir geta því sent tölvupóst og
vafrað um Netið. Það er enda ein helsta dægra-
styttingin í Vatnsfelli.
Bundið slitlag alla leið
„Vegasambandið er líka gjörbylting," segir
Jóhann. „Þegar við vomm í Hrauneyjum þurft-
um við að skakast á hálfónýtum vegum, þar til
átti að leggja hornsteininn. Þá vomm við settir í
það að laga veginn niður að Búrfelli, sem tók á
aðra viku. Það var til þess að forsetinn og aðrir
gestir kæmust þægilega á staðinn. En starfs-
menn og allir aðflutningar þurftu að búa við
ónýtan veg.
Nú fengum við því framgengt, í samvinnu við
Landsvirkjun, að það var strax lagður vegur
með varanlegu bundnu slitlagi alla leið á virkj-
unarstaðinn. Það kemur því starfsfólkinu og að-
flutningum til góða allan tímann. Það er geysi-
leg bylting að geta ekið hingað á bundnu
slitlagi.“
Jóhann nefnir einnig að gert var sérstakt
bílastæði fyrir bíla starfsmanna, því margir
velja þann kost að koma á eigin bfl, þrátt fyrir
að boðið sé upp á ferðir til og frá virkjunarstað
með hópferðabflum.
Á ámm áður biðu menn nánast í röð eftir þvi
að komast í virkjanavinnu, enda oft um uppgrip
að ræða. Þar hefur orðið breyting á.
„Spennan á vinnumarkaði hefur mikil áhrif
og erfitt að fá starfsmenn. Við höfum þurft að
yfirborga þá, en það er ekki hægt að byggja
virkjun nema að hafa fólk. Það er ekki hægt að
nota vélmenni í þetta,“ segir Jóhann. Hann tel-
ur einnig hafa áhrif að kjör sumra starfshópa
við virkjanagerð, t.d. vélamanna, hafi rýrnað í
samanburði við aðra. Þess vegna sé ekki eftir
jafn miklu að slægjast og áður.
Aðalsteinn segir að þá hafi „blóðvantað"
smiði, enda samkeppnin hörð frá höfuðborgar-
svæðinu. „Við höfum flutt inn smiði frá Svíþjóð
og emm með eina fimmtán núna.“
Þeir félagar segja að nú verði þeir varir við
eitthvað við mannaráðningar, sem var óþekkt
fyrir 20 árum. „Tæknimenn og aðrir hafa ráðið
sig hér til vinnu, en síðan sagst ekki geta komið
vegna heimilisaðstæðna," segir Jóhann. „Fjöl-
skyldumynstrið hefur breyst og makinn sættir
sig ekki við að hinn fari á fjöll.“ Jóhann telur að
þama endurspeglist ef til vfll aukið jafnræði í
verkaskiptingu á heimilum, sem raskist ef ann-
ar makinn dvelur langdvölum að heiman.
Aðalsteinn rifjar það upp að við byggingu
Búrfellsvirkjunar vom settar upp fjölskyldu-
búðir fyrir yfirmenn. Þar bjuggu þeir með kon-
ur og böm. í Sigöldu vom einnig settar upp fjöl-
skyldubúðir, þótt þær væm ekki mikið notaðar
sem slíkar. Menn hafi ekki reynt þetta í Hraun-
eyjum. Nú fáist heilar fjölskyldur einfaldlega
ekki lengur á fjöll.
Ný ákvæði um vinnutíma og hvfldartíma, sem
komu vegna EES-samningsins, ollu mikilli
breytingu frá því vinnufyrirkomulagi sem gilti i
Hrauneyjum forðum. Það hefur þó ekki breyst
að virkjanavinna er enn erfið og krefjandi.
Fram í endaðan ágúst var unnið í Vatnsfells-
virkjun á vöktum alla daga. Menn tóku sex daga
tamir og síðan þriggja daga frí. Unnið var allan
sólarhringinn við jarðvinnuna. Nú er unnið tólf
tíma á dag fimm daga í viku. Það verður tekið
jólafrí 15. desember nk. og byrjað aftur um 10.
janúar.
Kjarasamningur gerir ráð fyrir að unnið sé
frá 7 til 19. Ef unnið er eftir kvöldmat fá menn
greiddan kvöldmatartímann, venjulega er tek-
inn hálftími í mat og hinn hálftíminn greiddur.
Þegar búið er að vinna til kl. 20 lifa ekki nema 11
tímar af sólarhringnum og þá er kominn frí-
tökuréttur. Hver klukkutími í viðbót skilar ein-
um og hálfum tíma í frítökurétt. I raun fær
maður því 3,3 tíma fyrir hvern einn sem unnin
er eftir kl. 20 á kvöldin.
„Menn em að fara í vinnutörn, em aðallega á
staðnum til að vinna. Líkt og menn fóm í sfld
hér á ámm áður,“ segir Jóhann. „Nú em menn
skikkaðir til að vera í fríi stóran hluta hér á fjöll-
um. Með þessu verður vandamál að eyða frítím-
anum. I gamla daga var það billiard, borðtennis
og gufubaðið. Nú emm við með vel búna líkams-
ræktastöð, gufubað og billiardstofu. Það er
sjónvarp í öllum setustofum og hægt að velja
um sex innlendar og útlendar rásir, þvi hér er
gervihnattadiskur. Hér er líka bókasafn og
tölvuverið, svo það er ýmislegt gert í afþreying-
armálum."
Allur aðbúnaður breyttur
Allur aðbúnaður starfsmanna hefur breyst
mikið í áranna rás og á eftir að breytast enn. Jó-
hann nefnir vinnubúðimar. Þegar þeir Aðal-
steinn vom að byrja verktakastarfsemi gátu
tveir verið í herbergi og jafnvel fjórir. Ekki
vom mjög ströng ákvæði um snyrtingar og set-
ustofur. Hinn 1. janúar síðastliðinn tóku gildi
reglur sem munu gilda hér eftir. Samkvæmt
þeim á hver starfsmaðui- að fá einkaherbergi
með snyrtingu. Nú má reikna með að það séu
fimm herbergi um hverja snyrtingu og sturtu.
Jóhann segir að starfsmenn geti mætt í spari-
fötunum á vinnustað. Þarna fái þeir frítt fæði,
húsnæði og allan vinnufatnað, öryggiskó, vettl-
inga, hjálma og galla. Það er mjög strangt eftir-
lit með því að menn noti öryggisfatnaðinn.
Eins fá menn sængur og sængurföt. Þeir
þurfa þó að setja sjálfir utan um sængumar.
„Það sneri einn við og fór aftur í bæinn. Sagði
ekki koma til greina að hann setti sjálfur utan
um sængina," segir Aðalsteinn og hlær.
Jóhann segir að miklu meiri kröfur séu gerð-
ar til öryggismála en áður var. Nú er gerð sund-
urliðuð áætlun um heilbrigði, öryggi og um-
hverfi á vinnustaðnum. Þar er m.a. kveðið á um
hvemig eigi að bregðast við slysum og ganga
um umhverfið.
„Hér er björgunarsveit með sjúkrabfl,
slökkvilið og hjúkrunarfræðingur ávallt á vakt.
Ef verður slys þá er hringt í 112, slysið tilkynnt
til lögreglunnar á Hvolsvelli, hringt í lækninn í
Laugarási og hringt til Landhelgisgæslunnar.
Fyrir nokkrum dögum slasaðist hér maður og
viðbrögðin urðu skjót. Sjúkrabfllinn okkar og
hjúkranarfræðingurinn fóra strax á vettvang,
síðan kom þyrla úr Reykjavík, sjúkrabíll frá
Selfossi, lögreglan frá Hvolsvelli og læknirinn
úr Laugarási. Það fer allt kerfið í gang um leið
og eitthvað gerist, frekar gert of mikið en of lít-
ið.“
Gjörbreytt rekstrarumhverfi
Rekstraramhverfi verktaka hefur breyst
mikið frá því þeir Aðalsteinn og Jóhann ráku
Hagvirki. Þeir nefna til dæmis kaup og sölu
vinnuvéla „Ef tækið kostaði eina milljón í út-
löndum þá kostaði það 2,5 til 2,7 milljónir þegar
búið var að bæta við tollum, vömgjaldi, flutn-
ingskostnaði og söluskatti. Þessi gjöld fengust
ekki til baka þótt tækið væri selt úr landi. Nú
era þessi tæki án tolla og vömgjalda, auk þess
sem virðisaukaskatturinn kemur sem innskatt-
ur í reksturinn og dregst þar frá. Þess vegna
geta menn nú selt þessi tæki aftur úr landi þeg-
ar búið er að nota þau. Það er því gmndvöllur
fyrir því nú að kaupa tæki til sérstakra verk-
efna, án þess að horfa upp á stórvægilegt tap
vegna óafturkræfra opinberra gjalda,“ segir Jó-
hann.
Annað sem heíúr breyst varðar þungaskatt
af vinnuvélum á borð við Catepillar-
grjótflutningatmkkana, sem m.a. em notaðir í
Vatnsfelli. „Þeir vega 34 tonn tómir, en mesta
þyngd á vegum miðast við 26 tonn. Þunga-
skattsákvæðin miðuðust því hæst við 26 tonn.
Þetta heitir veggjald og á að bæta fyrir slit á
vegunum. Við í Hagvirki voram rakkaðir um
þungaskatt fyrir 34 tonn á hvern tmkk og álög-
urnar því hækkaðar umfram hámarkið. Þessir
bílar fóra auk þess aldrei út á þjóðvegina og
máttu það ekld. Meira að segja bannað að aka
þvert yfir þjóðvegi. Sumir verktakar borguðu
skatt eftir tilboðinu, aðrir áætluðu eitthvað og
sum útlend fyrirtæki borguðu ekki neitt. Svo
var verið að hundelta okkur með Catepillar-
tmkkana á meðan aðrir vom með sambærileg
tæki í rekstri og sluppu," segir Jóhann.
Þeir segja að þetta sé úr sögunni, því þessar
vinnuvélar séu nú flokkaðar sem námutæki og
beri engan þungaskatt, enda nær aldrei ekið um
þjóðvegi landsins.
Þeir nefna einnig að áður fyrr lentu þeir í
vandræðum vegna þess að hið opinbera hafði
ekki mótað reglur og starfshætti um atriði sem
snem að alþjóðlegri verktakastarfsemi. „Við
unnum með útlendum fyrirækjum, t.d. norska
Fumholmen og fleiram, að tilboðsgerð í jarð-
göng og fleira. Við reyndum að útvega þeim
upplýsingar um kostnað, tolla og skatta. Þetta
var bara ekki á hreinu,“ segir Aðalsteinn.
„Það era því mörg atriði í rekstrarlegu um-
hverfi sem hafa breyst á heilbrigðan hátt,“ segir
Jóhann.
Áttuð þið ekki einhvem þátt í þeim breyting-
um?
„Það er ekki spuming. Eg var ekki ótíður
festur hjá opinbemm aðilum að hamra á þessu.
Ig bar saman þessi þungaskattsákvæði við það
sem tíðkaðist hjá öðmm þjóðum og eins það
sem þær vora að gera í tollamálum. Þessi tæki
vom hreyfanleg á milli landa, nema hjá okkur.
Við vomm langt á eftir öðmm. Sem betur fer er
þetta mjög breytt umhverfi og kemur þjóðfé-
laginu til góða,“ segir Jóhann.
Er ekki mikill munur á að vera í hlutverki
verktakans og því að starfa hjá öðmm við stað-
arstjóm. - Vera laus við áhyggjur af sjálfum
rekstrinum?
„Það em þín orð! Vissulega er munur á því að
bera ábyrgð sem verktaki og að aðrir geri það.
En þegar maður tekur að sér verkefni á borð
við þetta þá leggur maður sig allan í það,“ segir
Jóhann. Hann bætir því við að eftirlitsmennim-
ir hafi stundum gagnrýnt Aðalstein fyrir að
segja: „Ég ætla að gera þetta!“ „Þetta bara lýs-
ir því að þegar menn taka svona að sér þá era
þeir heilshugar í því. Eini munurinn sem ég finn
er að í gamla daga þurfti ég alltaf að passa að til
væri fyrir útborgun. Það em aðrir sem sjá um
það í dag. Hins vegar þarf ég að reyna að
tryggja að verkið standi undir sér. Ég skrifa
upp á hvem einasta reikning og færi í mitt prív-
at bókhald. Þannig veit ég hvemig verkið stend-
ur. En ég veðset ekki lengur einkabflana, húsið
og eiginkonuna!"
Óbyggðirnar horfnar
Þeir Aðalsteinn og Jóhann vom spurðir hvað
þeim fyndist um þau sjónarmið að fremur beri
að nýta hálendið í óbreyttri mynd fyrir ferða-
mennsku en að reisa þar virkjanir.
„Það er mótsögn í sjálfu sér að nýta óbyggðir
fyrir ferðamennsku," segir Aðalsteinn.
Hvers vegna?
„Því þegar komin er skipulögð ferða-
mennska, þá em þetta ekki lengur óbyggðir.
Virkjun er mjög staðbundin, nema helst raflín-
urnar. Þær geta verið svolítið pirrandi. En
virkjunin sem slík er ekki stór og sumar að
mestu neðanjarðar, stífla og lón á
bakvið. Öræfakyrrðin er þama
áfram, þó það komi virkjun. Ég held
að það sé miklu meiri eyðilegging á
óbyggðunum og landinu að beina
þangað miklum fjölda ferðamanna.
Það hefur mikið breyst frá því ég
dvaldi í viku á Sprengisandi fyrir 35
ámm og sá ekki neinn allan tímann. f
einu hreysinu fann ég þó dollu með
gestabók þar sem var skráð að þar
hefði Siguijón Rist verið á ferð með
þriggja mánaða dóttur! Nú fer maður
þessa sömu leið og mætir 40 bflum!"
Þeir í Vatnsfelli verða mikið varir
við aukna umferð um hálendið. Á
surnrin er stöðugur straumur ferða-
fólks, akandi, gangandi, hjólandi og
ríðandi. Um leið og kemur snjór em
mættir vélsleðamenn og jeppamenn
á sérbúnum bílum.
Þeir Jóhann og Aðalsteinn minna á
að stór svæði hafi verið grædd upp
vegna virkjana og einnig vegna lands
sem hefur farið undir lón, eins og í
Blöndu. Þeir benda á uppgræðslu við
Búrfell og sandana ofan við Sultar-
tanga, sem hafi dregið úr sandfoki í byggð. Jó-
hann nefnir einnig að vegagerð í tengslum við
virkjanir hafi auðveldað aðgengi að mörgum
stöðum á hálendinu, til dæmis Eyjabökkum,
sem hann segir að þeir Aðalsteinn séu reyndar
algjörlega ósammála um. Jóhanni þykir ekki
mikið til þeirra koma, en Aðalsteinn segir að sér
yrði eftirsjá að þeim.
„Ég kom að hönnun Fljótsdalsvirkjunar og
gekk um allt svæðið,“ segir Aðalsteinn. „Ég er í
sjálfu sér mjög hrifinn af þessu svæði, en ég get
fullyrt að það þolir ekki umgang ferðamanna.
Þá fer það í rúst um leið. Eyjabakkar era eins
og þeir em vegna þess að þangað fer næstum
enginn." Aðalsteinn segir að von sé um að Eyja-
bakkar varðveitist vegna þess hve erfitt sé að
komast þangað. Öðm máli gegni um ýmsa aðra
hálendisstaði. „Ég var í Herðubreiðarlindum
fyrir 1966. Hvað er þar nú? Maður getur varla
notið náttúmnnar fyrir landvörðum sem vaða
þama um allt!“
Sameiginleg barnabörn
Svo skemmtilega vill til að þeir Jóhann og Að-
alsteinn eiga saman bamaböm. Bergþór, sonur
Jóhanns, og Ásdís, dóttir Aðalsteins, kynntust
böm að aldri í Hrauneyjum árið 1980. Þau urðu
síðan par og em nú gift og eiga tvær dætur,
Kristínu Björgu og Jóhönnu Guðrúnu. Mynd af
þeim skipar heiðurssess í svefnskála þeirra fé-
laga í Vatnsfellsvirkjun.
Aðalsteinn segist vera mikill fjölskyldumað-
ur og þykir fjölskyldan verða dýrmætari eftir
því sem árin líða. Jóhann segir að sér þyki fjar-
veran frá bamabömunum einn helsti ókostur-
inn við að vinna á fjöllum. Nú endurlifi hann það
sem gerðist í gamla daga. Þegar hann kemur
heim í frí henda bömin sér á hann og bjóða vel-
kominn, en það era ekki lengur hans eigin böm
heldur bamabömin.
Þeir félagar segja að vinnan á fjöllum sé lýj-
andi. Þeir vilja þó ekkert spá um hvað þeir end-
ist lengi til að standa í þessu. Jóhann nefnir einn
starfsmann í Vatnsfelli sem er 66 ára, eða tíu ár-
um eldri en hann.
Aðalsteini þykir ólíklegt að hann nenni þessu
svo lengi. Fjallavinnunni fylgi mikil streita og
oft sé stutt milli stríða. „I raun er það helst fyrir
unga stráka að standa í þessu - en þeir fá ekki
lengur að fara á fjöll.“
Ljósmynd/Guómundur Hólmsteinsson
í haust slasaðist maður í Vatnsfellsvirkjun og þá reyndi á áætlun um öryggi á vinnustaðnum. Fremst er lögreglubill frá Hvols-
velli, þar fyrir aftan bfll læknisins í Laugarási, þyria Landhelgisgæslunnar er að hefja sig til flugs með sjúklinginn. Fyrir neð-
an hana er sjúkrabfll björgunarsveitarinnar í Vatnsfellsvirkjun og lengst til hægri er sjúkrabfll frá Selfossi.