Bókasafnið - 01.04.1995, Síða 10

Áslaug Agnarsdóttir bókasafnsfræðingur, Landsbókasafni íslands — Háskólabókasafni
„Hún var bókasafnsfræðingur
en hann vefariu
Bókasöfn og bókaverðir í bókmenntum
Skömmu fyrir jól þegar flutningar úr Háskólabókasafni
stóðu sem hæst var ég að taka til í lagerherbergi safnsins
og rakst þá á stafla af nýútkomnum þýddum reyfurum. Ég
rak augun í nokkuð nýstárlegan titil: Bókasafnslöggan (The
Library Policeman). Bókin er eftir frægan metsöluhöfund,
Stephen King. Ég las á kápuna:
Þegar Sam Peebles tekur að halda ræðu á klúbbfundi í heimabæ sínum
grunar hann síst hvaða atburðarás það hrindir af stað. Til þess að skreyta
ræðu sína fer hann á bókasafnið og fær iéðar bækur með frægum tilvitn-
unum en þegar hann týnir bókunum og BÓKASAFNSLÖGGAN fer á
stúfana breytist grá og hversdagsleg tilvera í þungamiðju atburða þar sem
teflt er upp á líf og dauða. (1994)
Ekki er þetta hefðbundin lýsing á bókaverði, hugsaði ég
og greip bókina með mér, enda með þessa grein í smíðum.
Reyfarahöfundurinn Steph-
en King lætur hrollvekju
sína gerast að miklu leyti á
bókasafni, safni sem er væg-
ast sagt óhugnanlegur staður
þar sem hrollurinn byrjar
um leið og söguhetjan stígur
inn fyrir dyrnar. Venjulegar
umgengnisreglur bókasafna
eru látnar hljóma sem ógn-
vekjandi skipanir: Þögn!
Skilið öllum tímaritum á
sinn stað! Nýjar bækur að-
eins lánaðar út í sjö daga í
senn! (Bókasafnslöggan, s.
14-15). Bókasafnslöggan
sjálf er skuggaleg persóna sem sækir söguhetjuna heim og
ógnar henni með hnífi (Bókasafnslöggan, s. 84-88) og bóka-
vörðurinn reynist vera dulbúin ófreskja.
Fyrir mörgum árum rakst ég á grein í tímariti, að mig
minnir amerísku, þar sem fjallað var um bókasöfn og bóka-
verði í verkum þarlendra skáldsagnahöfunda. Ég man að mér
þótti greinin skemmtileg. Efni hennar er þó að mestu gleymt.
Samt hefur í öll þessi ár blundað með mér sú hugmynd að
kanna hvernig íslenskir höfundar fjalla um bókasöfn og
starfsfólk þeirra, ekki síst þar sem áhugi á bókum er sagður ó-
venjumikill hérlendis, þjóðin beinlínis kennd við bækur og
hér eru reyndar gefnar út fleiri bækur miðað við íbúatölu en
í flestum öðrum löndum.
Islendingar hafa áhuga á bókum. Enginn efast um það.
Þeir lesa mikið, sér í iagi kringum jólin þegar bóksala er í há-
marki. Utlánatölur almenningsbókasafna sýna þó að drjúgt
er lesið allan ársins hring. Sem sagt, þjóðin bæði kaupir bæk-
ur og fær þær lánaðar. Auk þess hafa óvenjumargir íslenskir
rithöfundar, og ekki síst ljóðskáld, gegnt bókavarðarstörfum.
Þeirra á meðal eru Davíð Stefánsson, Magnús Asgeirsson,
Stefán Júlíusson, Guðmundur Böðvarsson, Guðmundur
Guðmundsson skólaskáld, Hannes Sigfússon, Þorsteinn frá
Hamri, Jónas E. Svafár, Jón Björnsson, Jón úr Vör, Snorri
Hjartarson, Fríða Á. Sigurðardóttir, Vilborg Dagbjartsdóttir
og Agnar Þórðarson, svo aðeins fáeinir af eldri kynslóðinni
séu nefndir. En hvernig endurspeglast veröld bókasafnanna í
bókmenntum okkar? Hvernig manneskja er bókavörðurinn
í hugum íslenskra rithöfunda? Hvernig er honum lýst í ís-
lenskum bókmenntum?
Um skeið hef ég reynt að skrifa hjá mér það sem ég hef rek-
ist á um bókasöfn í íslenskum bókum, samstarfsmenn mínir á
Háskólabókasafni, vinir og kunningjar, fjölskyldan og jafnvel
nemendur í bókasafnsfræði voru virkjaðir í þessa leit. En þrátt
fyrir það að ýmsir voru að gauka að mér köflum og málsgrein-
um þar sem minnst er á bókasöfn var afraksturinn lengi vel
heldur rýr og á minnisblöðum mínum voru mun fleiri þýdd-
ar bækur en bækur eftir íslenska höfunda. Eldri rithöfundar
segja endrum og eins frá lestrarfélögum og bókasöfnum í end-
urminningum sínum en ég varð að horfast í augu við það að
söguhetjur íslenskra skáldsagna fara ekki ýkja mildð á bóka-
söfn. Undanfarin tíu til fimmtán ár hafa þó komið út nokkr-
ar skáldsögur þar sem bókasöfn koma við sögu.
Ef til vill á þetta sér sínar eðlilegu skýringar. Saga bókasafna
á Islandi er oftast talin hefjast með stofnun Hins íslenska
bókasafns- og Iestrarfélags á Suðurlandi árið 1790 (Ásgerður,
1982) I kjölfarið voru stofnuð fleiri lestrarfélög um allt land á
19. öld. En árgjaldið var yfirleitt hátt og bækurnar flestar á er-
lendum málum og því voru þau fyrst og fremst notuð af máls-
metandi mönnum í sveitinni. I bókafélaginu Ófeigur á Skörð-
um, sem Benedikt á Auðnum stofnaði ásamt fleirum árið
1889, voru t.d. samtals 48 menn félagar meðan það var og
hét, og skiptust þeir svo eftir starfsstéttum: bændur 35, emb-
ættismenn 11 og verslunarmenn 2 (Sveinn Skorri, 1993, s.
461-462). Svipaða sögu má segja um fyrstu notendur Lands-
bókasafns Islands, sem stofnað var árið 1818, og amtsbóka-
safnanna fjögurra, sem voru stofnuð seinna á öldinni. í Flatey
var stofnað bókasafn ætlað almenningi árið 1833 og þar kost-
aði ekkert að fá lánaðar bækur. Þetta safn varð síðan fyrir-
myndin að endurgjaldslausum útlánum hjá fleiri lestrarfélög-
um og gat alþýðufólk nú nýtt sér bókakostinn, sérstaklega eft-
ir að íslenskum bókum fjölgaði í söfnunum. í byrjun þessarar
aldar voru síðan stofnuð sýslubókasöfn í flestum sýslum lands-
ins, Lestrarfélag kvenna Reykjavíkur opnaði lessal árið 1911
og Aiþýðubókasafn Reykjavíkur (nú Borgarbókasafn) tók til
starfa árið 1923. Lestrarfélög eða útlánabókasöfn voru því
þekkt fyrirbæri hérlendis, ekki aðeins á þessari öld heldur
einnig mestalla 19. öldina. Samt var notendahópurinn ekki
10 Bókasafnið 19. árg. 1995