Bókasafnið - 01.04.1995, Síða 78

tobibliography), og lýsing kortanna skal fullnægja öllum
þörfum notenda hvar og hvenær sem er (Nichols, 1982).
Upphafsmaður „kortafræði“ (cartobibliography) er Bret-
inn Sir Henry George Fordham. Arið 1896 hóf hann að gera
skrá um kort af Hertfordshire. Hann vann einn, hafði ekkert
til að styðjast við og varð að þreifa sig áfram. Árangur starfs
hans, fyrsta breska kortaskráin, byrjaði að koma út í október
1901. Sex árum síðar, 1907, var verkinu lokið og það gefið út
í bók: Hertfordshire maps: a descriptive catalogue ofthe maps of
the county 1579-1900. Viðbædr kom 1914. Þetta er braut-
ryðjendaverk. Auk upplýsinga um kortin sjálf er þarna að
fmna dýrmæta vitneskju um kortagerðarmennina og staða-
nöfn í héraðinu. Fordham hélt áfram og þróaði aðferðir sínar
og gaf síðar út skrá um kort af Cambridgeshire frá sama tíma-
bili. Fordham lagði með þessum verkum sínum grunn að
kortafræði; aðrir, sem á eftir komu, nutu góðs af. 1 kortaskrá
á að mega finna allar upplýsingar um kortin: höfund, hönn-
uð, myndskurðarmann (engraver), tíma, tilvísun í atlas,
kortasafn eða staðfræðiverk sem kort tilheyrir, og staðfestingu
á sögulegri stöðu og kortafræðilegu gildi. Ef um endurprent-
un er að ræða á að mega rekja feril korts aftur til fyrstu prent-
unar, og síðan ferilinn áfram með hjálp skrárinnar (Hyde,
1972).
Sérstakar kröfúr þarf að gera til skráningar fágætra korta,
en þeim þætti hefur ekki verið sinnt nægilega vel. Handbók
um skráningu korta samkvæmt AACR2 (1978) kom út
1982, en þar skortir þó enn leiðbeiningar um skráningu fá-
gætra korta (Vick og Romero, 1990).
Hér skulu nefndar nokkrar leiðir sem fara má við val höf-
uðs í kortaskráningu:
Svæði. Algengast er að menn leiti að ákveðnu svæði (e. area)
þegar leita skal að korti í skrá. Svæði getur t. d. verið heiti
lands eða heimsálfu. Mörg vandamál koma hins vegar
upp þegar velja skal: land hefur fengið nýtt nafn eða kort-
ið nær yfir tvö lönd eða fleiri. Ekki verður gerð tilraun
hér til að rekja hvernig leyst er úr slíkum vanda, það er
of umfangsmikið. Könnun hefur leitt í ljós að 72% bóka-
safna gera ráð fyrir að oftast sé leitað að korti undir
„svæði“.
Efni. Oft er stór hluti korta í safni staðfræði- eða jarðfræði-
kort. Þá má segja að tiltekið svæði sé efni korts. Á mörgum
kortum er svæðið aðeins grunnur, sem önnur atriði eru
færð inn á, s. s. meðalúrkoma á ýmsum stöðum, mann-
fjöldi eða hvar verðmæt efni er að finna í jörðu. Þetta er þá
efni kortsins og má skrá undir því.
Höfundur. Þar sem kortasafn er hluti annars kann skrásetjari
að vilja skrá kort undir nafni höfundar til samræmis við
önnur safngögn. Skráning undir höfundi hefur þó miklu
minna gildi hér en t. d. í skráningu bóka. Reyndar kann
að vera að notandi Ieiti að korti tiltekins kortagerðar-
manns eða útgefanda og er þá unnt að finna það, ef skráð
er þannig. Oft er þó skrásetjara vandi á höndum er til-
greina þarf höfund, því hver er höfundur korts? Ýmist er
lagt til að allir, sem komið hafa nálægt gerð kortsins, séu
taldir höfundar, eða einungis þeir sem bera endanlega á-
byrgð á gerð þess. Sé nafn „höfundar“ korts notað sem
höfuð skal ávallt taka fram hvert hlutverk hans var, s. s.
kortagerðarmaður, útgefandi o. s. frv.
Greinandi skráning. Eigi að fullnægja kröfum notenda skal
skrá öll kort í safni, ekki aðeins kortblöð, heldur kort í
bókum og tímaritum, samanbrotin í vasa á bókarspjaldi,
útgefin sem veggspjöld o. fl. Kort í bókum og tímaritum
geyma oft miklar og merkar upplýsingar, geta t. d. verið
fyrsta kort af nýkönnuðu eða nýfundnu landsvæði, eða
verið í nánum tengslum við efni bókar. Slík kort ber að
skrá þannig að auðfundin séu (Nichols, 1982).
Meðal safna, sem lagt hafa áherslu á skráningu korta úr
bókum og tímaritum, er bókasafn steina- og jarðfræðisafnsins
í Dresden. í grein um bókasafnið kemur fram að skráning
korta úr tímaritum hófst 1964, og þegar greinin er skrifuð
(1987) hafa 18 þúsund slík kort verið skráð á spjöld. Skrán-
ingin hefur verið víkkuð út og nær bæði til bóka og sérprenta.
Úr þeim eru skráðar 4 þúsund færslur, þannig að alls eru
skráð 22 þúsund kort úr tímaritum, bókum og sérprentum.
Aðalleitarorð er staðarheiti, en líka eru tekin með efnisorð,
land- eða jarðfræðileg. Lögð er áhersla á að skrá þannig að
aðkomuleiðir séu sem flestar. Titill greinar, sem kortið fylgir,
kemur einnig fram í skráningu, og verður kortaskráin því um
leið eins konar ritaskrá. Kortin hafa oft gildi í samhengi við
texta, auk þess sem þau sjálf geyma miklar og merkar upp-
lýsingar. Fram kemur að þessi skráning veitir jarðfræðisafn-
inu og öðrum stofnunum oft bókfræðilegan stuðning, t. d.
við undirbúning rannsóknarleiðangra, fyrirlestra og útgáfu
(Hebig, 1987).
Eins og fram hefur komið vekur furðu hve lengi hefur
dregist í söfnum að koma kortaskráningu í gott horf. Sem
dæmi má nefna að í vísindabókasafni háskólans í Louvain-la-
Neuve í Belgíu hófst hún 1986, sbr. greinargerð um korta-
vörslu í Belgíu 1984-1986 (Danckaert, 1987).
Þegar skráning korta í MARC-sniði hófst í Library of
Congress 1968 var lítil reynsla fyrir hendi í kortaskráningu,
ekki aðeins þar heldur í hinum ensk-ameríska heimi yfirleitt.
Söfn höfðu skráð mismikið, og þau, sem lengst voru komin,
notuðu gjarnan heimatilbúin kerfi. í landafræði- og korta-
deild Library of Congress (Geography and Map Division)
höfðu menn litla reynslu í slíkum störfum. Áður en MARC-
skráning hófst var einn maður í fullu starfi við skráningu og
naut einhverrar aðstoðar frá öðrum. Hann skráði um 600
kort á ári, sem var tæplega 1 % af aðföngum safnsins. Ótil-
greindur fjöldi korta var skráður að auki ófullkominni skrán-
ingu, aðeins á eins konar hillulista. Upp úr þessu hófst vinna
við að koma kortaskráningu í betra horf og þá stuðst við
hjálpargögn: Anglo-American Cataloging Rides og fleira. En
þrátt fyrir góðan kost hjálpartækja var mörgum spurningum
ósvarað; atriði voru ekki nefnd í handbókum eða umfjöllun
óljós. Janet Swan Hill, forstöðumaður skráningar í landa-
fræði- og kortadeild Library of Congress lýsir þessu starfi í
grein 1977, en of langt mál er að rekja það nánar hér. Þegar
grein Hill birtist eru betri tímar í vændum: Von er á nýjum
skráningarreglum, handbók um kortaskráningu frá Library
of Congress og fleiri ritum (Hill, 1977). Skráningarreglur
Map cataloging manual unnar af landafræði- og kortadeild
Library of Congress voru gefnar út í lausblaðamöppu árið
1991 og viðbætur berast reglulega.
Nokkur erlend kortasöfn
Hér verður lítillega sagt frá fáeinum söfnum og fyrst litið
inn í Konunglega bókasafnið í Kaupmannahöfn. Kortadeild-
in þar var stofnuð árið 1902 og lagt til hennar það kortaefni
sem safnið átti, kort og atlasar. Nú eru í safninu um 250 þús-
und kortblöð, 7 þúsund atlasar og 27 hnattlíkön. Um 100
þúsund kortblöð eru erlend, fengin í ritaskiptum fyrir dönsk
kort. Kjarni kortasafnsins er gjöf frá dönsku landmælingun-
um (Geodætisk Institut) 1976. Þau kort eru geymd í 185 m2
geymslu spölkorn frá bókasafninu. Þar sem kortin eru ekki
óbætanleg og safnið hefur ekki varðveisluskyldu eru kortin
78 Bókasafnið 19. árg. 1995