Dagur - 04.12.1999, Blaðsíða 8

^LÍPiD 1 LAjJÐJUU j
LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1999

Ég held að efSigmund Freud hefði
komist í Píslarsögu sr. Jóns á sínum
tfma þá hefðu hans kenningar litið
pínulítið öðruvísi út.
MATTHÍAS: Talandi um Freud þá er
eins gott að hann komst ekki i Písl-
arsöguna því sr. Jón missti móður
sína mjög ungur að árum og ólst
upp á meðal ókunnugra - en sem
betur fer kann Hrafn ekkert í Freud.

Eftir að hafa gengið
með Píslarsögu síra
Jóns Magnússonar í
kollinum síðan í
menntaskóla kom Hrafn
Gunnlaugsson þessari
mögnuðu sögu prests-
ins í Skutulsfirði, sem
ofsóttur var af djöflin-
um, á hvíta tjaldið um
síðustu helgi. Við feng-
um einn helsta sérfræð-
ing landsins í galdraöld-
inni, Matthías Viðar Sæ-
mundsson, til að setjast
niður með kvikmynda-
leikstjóranum og
skeggræddu þeir um
galdratrúna, píslarsög-
una, djöfulganginn og
galdrabrennurnar á 17.
öldinni og sr. Jón þuml-
ung. Var presturinn á
Eyri geðveikur, kynóður
eða einfægur trúmaður
- nú eða ailt í senn...
Píslarsaga sr. jóns Magnússonar
er nánast einstæð heimild um
upplifun manns af galdraof-
sóknum á tímum galdrabrenn-
anna sem áttu sér stað víða um
Evrópu frá því undir lok I 5. ald-
ar og fram á þá 18. A Islandi var
fyrsta brennan á 14. öld en hin
eiginiega galdraöld hófst ekki
fyrr en á 17. öld þegar á þriðja
tug Islendinga voru brenndir
lyrir galdra á árunum 1625-
1685. Sr. Jón varð prestur á Eyri
í Skutulsfirðþ þar sem nú er I.sa-
jnnrtmóiHliíin' JW; llbiil itwv nrniK»>
Ijarðarkaupstaður, árið
1643. Tólf árum síðar
veikist presturinn heiftar-
lega af ásóknum djöfuls-
ins og telur feðga á
Kirkjubóli, þá Jóna Jóns-
syni, vera valda að djöful-
ganginum en þeir höfðu
verið kenndir við kuld.
Með hjálp Þorleifs Korts-
sonar sýslumanns fékk sr.
Jón feðgana brennda á
báli árið 1656. En ásókn-
unum, sem ullu því að
hann taldi sig „dauðum
maðki líkari en lifandi
manneskju", linnti eldd
þótt feðgarnir væru
tryggilega brunnir upp til
ösku. Datt honum þá
helst í hug að heimasæt-
an á Kirkjubóli, Þuríður
Jónsdóttir, hefði haldið
uppi merkjum föður sfns
og bróður. Hann reyndi
að koma henní á bálið en
Þuríður var vel liðin kona
og almenningur tók að
snúast gegnum prestin-
um. Píslarsögu sína skrif-
aði séra Jón þumlungur
því sem varnar- og ákæru-
skjal eftir að almenningsálitið
tók að snúast gegn honum vet-
urinn 1658-9.
Þetta er sagan sem kvikmynd
Hrafns, Myrkrahöfðinginn,
byggir á. Sagan er jafnframt ein
merkasta heimild um galdraöld-
ina sem Matthías Viðar, dósent
við Háskólann, hefur rannsakað
árum saman og höfðu rannsókn-
ir og skrif Matthíasar mildl áhrif
á Hrafn við undirbúning mynd-
arinnar. F’essir tveir galdra-
áhugamenn hittustá Borginni í
vikunni og þegar þeir höfðu sest
niður við hornborð í jólaskreytt-
um matsalnum lá beint \ið að
spyrja í fyrstu hvaðan galdra-
áhuginn væri eiginlega sprott-
inn. Myrkrahöfðingaleikstjórinn
og galdrafræðingurinn stein-
þögnuðu og litu galtómir á
blaðamann - líkt og engin
spurning væri fráleitari, að
Teikning úr galdraritinu sem sr. Jón fær kraft úr í myndinni. „Píslarsagan breytist í hvert skipti
sem maður les hana. I fyrsta skiptið les maður hana eins og þarna sé snarbrjálaður maður að
æla úr sér viðbjóðnum. Næst ferðu að sjá að þarna er einhver réttlæting á ferðinni, maður að
verja sig fyrir skelfilegum hlutum. íþriðja skiptið séröu að þetta er saga um hagsmunaátök. í
fjórða skiptið sérðu að undir þessu öllu hlýtur að liggja einhver ægilega flókin og skrýtin kyn-
ferðisleg átök," segir Hrafn.
hverjum manni hlyti að vera eðl-
islægur áhugi á galdri.
Eftír nokkra þögn fengu þeir
þó málið á ný og Hrafn var hclst
á því að áhuginn hefði vaknað
þegar hann um þriggja ára ald-
urinn dansaði í kringum jólatréð
og heyrði í fyrst sinn Þyrnirósar-
lagið „Og kom þá galdrakerling-
in, kerlingin...'1. Matthías telur
sig hafa verið orðinn eilítið
eldri. „Hafa eleki öll börn áhuga
á galdri og öðruvísi veruleika?
Eg held að þetta sé hluti af
þroska hvers harns. En sumir
eldast verr en aðrir...“
Galdratrúin í tísku
- Menn hufa verið ósammdla um
hversu megn galdratrúin var hér
ú 17. öldinni, hvað teljið fnð?
MATTHÍAS: Það er ekki rétt
að nota hugtak eins og „megn“,
galdur var hluti af veruleika-
Mtssái it\6re»f \rrrav. m\^i\\ws?\ twws íK\hu\kji \Stra6\ .sgtfy
skynjun fólks. Hér var eldd um
sjúkleika, óeðli eða afkimabar-
dús að ræða heldur óumræði-
lega staðreynd. Engum kom til
hugar að draga mátt galdurs í
efa þótt deilt væri um krafta ein-
stakra galdramanna.
HRAFN: Þetta er hara eins og
með kommúnismann - það þyk-
ist enginn hafa verið kommún-
isti í dag. Þegar húið var að af-
hjúpa Stalín urðu hörðustu
kommúnistar heilagir sósíal-
demókratar. Eg held að þessi
galdratrú hafi aldrei verið mcgn
en ég held að hún hafí alltaf
verið til staðar. Ekkert síður hjá
víkingum en á 17. öldinni en
Jtað var eitthvað sem kynti undir
henni þá - þessi hugmynd komst
í tisku.
MATTHÍAS: Það hefur dálítið
verið rætt um hvort Jónarnir á
Kirkjubóli [sem heita Pálar Páls-
___ 6lli UuIjíiK ngS .ÍÍrBH3ím’a^?5
synir í Myrkrahöfðingjan-
um] hafi trúað á galdur
eður ei. Ættfræðin hefur
leitt líkum að því að Jón-
arnir hafi verið skyldir
Galdra-Leifa, Þorleifi
Þórðarsyni, sem var uppi í
byrjun 1 7. aldar þegar sær-
ingar þóttu tiltölulega eðli-
legar og valdsmenn köll-
uðu til galdramenn ef ein-
hver órói skapaðist í sam-
félaginu. Margt bendir til
þess að galdraþekkingin
hafi varðveist í Kirkju-
hólsættinni.
HRAFN: ...En var þetta
ekki oft í bland? Það að
lækna sjúkdóm gat alvcg
eins verið að kveða niður
galdur? Ég held að annar
hver maður hafi verið að
fást við galdur. Eg hugsa
að enginn Ameríkani hafi
viljað kannast við „blow-
job“ í einkalífinu fyrr en
Bill Clinton varð uppvís af
því að hafa gert það í ávala
herberginu. Þá fóru allir
Ameríkanar að tala um
blow-job eins og það væri
mjög eðlilegt...
MATTHÍAS: Einmitt, og það
gerist þarna á 17. öldinni að á
mjög skömmum tíma verður
það sem þótti mjög eðlilegt - að
kveða niður djöfla, læluia Ias-
leika í kúm og veikindi í mann-
skepnunni - að tabúi.
I IRAFN: En er það ekki bara
akademískri þekkingu að
kenna? Alþýðan hefur senni-
lega verið að kukla frá land-
námsöld en svo koma mennt-
aðir menn að utan, eins og
Þorleifur Kortsson og fleiri, og
fara að halda því fram að þetta
fikt sé stórhættulegt.
MATTHÍAS: Já, ja, ekki aðal-
lega. Svartigaldur var náttúru-
lega dauðasök allar miðaldir.
I^að breyttist ekki en hins vegar
er rétt hjá Hrafni að akademísk
djöflafræði hreytir opinberum
viðhorfum í samfélaginu til
Saltl,lrs' . i;no/;-
níiwmi! nmsiwraKÍl & ttwojfdf icrjj 113