Dagur - 04.12.1999, Blaðsíða 17

'Da^mr
LAUGARDAGUR 4. DESEMBER 1999 - 33 j
1/JD 1 LAjJDJjJU j
„Kæru félagar - íslenskir
sósíalistar og Sovétríkin
1920-1960“ eftir Jón
Ólafsson er nýkomin út
og birtum við hér úr kafl-
anum „Fjárstuðningur
við sósíalista“ með góð-
fúslegu leyfi höfundar og
Máls og menningar. Hér
er fjallað um elju Einars
Olgeirssonar við að leita
eftir styrkjum frá Sovét-
ríkjunum, óþekktarang-
ann Þjóðviljann, fréttarit-
arastöðu Áma Berg-
manns og vantrú Sovét-
manna á viðskiptaviti ís-
lenskra sósíalista...
Algengasta form styrkja fólst í j>ví
að flokkurinn eða Mezhdúnar-
odnaja Kníga styrktu tiltekin
verkefni. hað þótti til dæmis sjálf-
sagt að Sovétmenn styrktu útgáfu
á rússneskum og sovéskum bók-
menntum í íslenskri þýðingu.
Einnig voru styrktar bækur sem
fjölluðu um Sovétríkin, ekki síst
verk sem Islendingar er ferðast
böfðu um Sovétríkin settu sam-
an. Eftir að MIR var stofnað lá
raunar beinar við að slík rit væru
gefin út á vegum félagsins. Ágætt
dæmi um jx'tta er bók Áskels
Snorrasonar I Iandi Iífsgleðinnar
sem MÍR gaf út 1952, en þetta
voru ferðaþættir lónskáldsins úr
ferð hans til Sovétríkjanna.
Sendiráðið greiddi útgáfukostnað
en bókin seldist töluvert svo að
ágóðinn rann þá óskiptur í sjóði
MÍR.
Sama leik ætlaði Einar Olgeirs-
son sér að leika tveimur árum
seinna, en þá lýsti bann vandaðri
Islandsbókarútgáfu sem hann
vildi að flokkurinn aðstoðaði við
jrannig að bún gæti skilað fé, að
þessu sinni í sjóði bjóðviljans. Því
sendi hann miðstjórn eftirfarandi
beiðni:
Kæru félagar! Flokkurinn ætlar
að að gefa tít tny'ndabók um Is-
land, laudið, þjóðina og menn-
ingu hennar. Halldór Kiljan Lax-
ness skrífar inngang. A liverri síðu
verður mynd og stuttur texti, 2-3
línur. Opinber tilgangur hókar-
innar er að kynna Islatid og þó
einkum menningu þess og baráttu
fyrir frelsi og sjálfstæði. En höfuð-
tilgangur okkar er að aflajjár með
þessum hætti. [. . .] Við treystum á
sluðning ykkur og á sölu bókarinn-
ar t sósíaltskum löndum. Við
mundutn að sjálfsögðu hafa fullt
samráð við ykkur fyrirfram um
texta bókarinnar og gerum ráð fyr-
ir að sá hluti upplagsins sem færi
til Sovétríkjanna )rði á níssnesku.
Við höfum hugsað okkur að verð
bókarinnar verði um 100 krónur
(2 sterlingspund) ogfyrsta upplag-
ið 10 þúsund eintök. Stðar mætti
prenta meira . . .
Það hvarflaði aldrei að Einari
og Kristni að velgengni fyrirtækis-
ins og sterk fjárhagsleg staða ættu
að fara saman. Á meðan |>eir
kvörtuðu hástöfum yfir því hve
erfið fjárhagsstaðan væri fullyrtu
þeir að Mál og menning hefði
náð geysi góðum árangri með
starfsemi sinni, raunar má jafnvel
skilja j>á svo að fjárhagserfiðleik-
arnir stafi beinlínis af því hve vel
Mál og menning hafi staðið sig.
Þjóðviljaritstjórarnir Sigfús Sigurhjartarson og Einar Olgeirsson ásamt blaðamanninum
Sigurði Guðmundssyni.
Sovét aagnrýndi
Þjóðviljann
[...] Þjóðviljinn olli oft vandkvæð-
um í samskiptum sósíalista við
sendiráðsmenn og í miðstjórninni
í Moskvu. Forsvarsmenn hlaðsins
þóttu, eins og fyrr segir, tregir til
að segja jafn ftarlega frá sovésk-
um stjórnvaldsákvörðunum, um-
ræðum þinga og æðsturáða og
„framkvæmd kommúnismans" og
talið var samræmast Moskvu-
hollu dagblaði.
Það er óneitanlega broslegt að
hugsa til þess að á meðan and-
stæðingar sósíalista, að ekki sé
talað um þá fulltrúa Bandaríkja-
stjórnar sem hér störfuðu, töldu
Þjóðviljann uppfullan af sovésk-
um áróðri, skuli fulltrúar Sovét-
ríkjanna hafa gagnrýnt blaðið fyr-
ir að ganga ekki nógu langt og
fýrrir að þegja um þau efni sem
þeim fannst að greina skyldi frá í
smáatriðum.
Þjóðviljinn kaus í flestum til-
fellum fremur að fjalla um Sovét-
rikin frá sjónarhóli menningar og
daglegs lífs hcldur en hugmynda-
fræði kommúnistaflokksins. Það
mat sósíalista að slík skrif væru
að öllu leyti heppilegri og lfkiegri
til að halda við samúð með Sovét-
ríkjunum heldur en langlokur um
ályktanir flokksþinga virðist raun-
sæislegra en tilmæli sendiráðsins.
Blaðamennskan á þessum
árum og umræðan í landinu ein-
kenndist af stöðugum og heiftúð-
ugum samanhurði austurs og
vesturs. Þegar félagar í Æskulýðs-
fylkingunni tóku j>átt í heimsmót-
um æskunnar sem haldin voru í
Bcrlín, BúLarest og Moskvu
fylgdist Þjóðviljinn með eins og
þetta væru heimssögulegir við-
burðir. Fréttir voru lluttar næst-
um daglega af „Búkarestförum",
„Berlínarförurri' og „Moskvuför-
um“, sagt var frá því hvað hópur-
inn aðhefðist og hvar hann væri
staddur á ferðalagi sínu. [...] And-
stæðingarnir reyndu svo ýmist að
gera lítið úr þeim sem Þjóðviljinn
ræddi við eða |>eir hirtu sín eigin
viðtöl við ferðalanga úr hópnum
sem höfðu allt annað að scgja en
j>eir sem rætt höfðu við Þjóðvilj-
ann. Stundum voru svikarar í
hópnum sem hirtu níðgreinar eða
jafnvel bældinga um herlegheitin
þegar heim var komið.
Það var ekki von að sovéskir
fulltrúar hefðu mikinn skilning á
jressum sérkennum ísiensks
blaðáneims enda metingur af
þéssu tagi sennilega einsdæmi.
lilmæli jreirra til forustumanna
sósíalista voru jafnan á j)á leið að
betra væri að blaðið drægi sig út
úr karpi af þessu tagi en héldi
þcss í stað uppi einræðum um
ágæti Sovétríkjanna. Slík gagn-
rýni kom jTÓ^ckkWiæg^ýrir að
blaðinu væri hjálpað þegar nauð-
syn krafði. Snemma á sjötta ára-
tugnum hafði sovéski kommún-
istaflokkurinn til dæmis milli-
göngu um að Þjóðviljinn fengi 80
tonn af dagblaðapappír sem flutt-
ur var til landsins frá Póllandi.
Ámi Bergmann
Sömuleiðis var beiðni Einars Ol-
geirssonar um að Árni Bergmann
fengi að starfa um hríð sem
fréttaritari Þjóðviljans í Sovétríkj-
unum eftir að hann lyki námi
lögð fyrir nefnd í miðstjórn sov-
éska kommúnistaflokksins.
Ákveðið var að Árni fengi hús-
næði á vegum borgarráðs Moskvu
en dagblaðið Pravda greiddi götu
hans og yrði skrifað fýrir launum
hans. Einar Olgeirsson hældi
Árna mjög við Alexandrov sendi-
herra og sagði að flokkurinn
vænti mikils af honum í framtíð-
inni. Einar sagði að líldega rnundi
flokkurinn reyna að „nota“ Árna
til að þýða verk Marx og Engels
auk rússneskra bókmennta úr
frummálinu. Árni væri jafnvígur á
íslensku og rússnesku eftir nám
sitt, þótt tæplcga hafi hann nú
húist við að Árni jrýddi verk upp-
hafsmanna kommúnismans úr
rússnesku. „Þið haldið honum
uppi, en hann vinnur fyrir okkur.“
Þannig orðaði Einar það við Alex-
androv. Það voru orð að sönnu
|)ví Árni starfaði töluvert fyrir
Þjóðviljann þau ár sem hann átti
eftir að dveija í Moskvu og var |>ví
í öllu komið til móts við þessa ósk
Sósíalistaflokksins.
Fyrírtæki sósíalista
[...] Uppúr 1950 voru stofnuð
nokkur lyrirtæki á vegum Sósí-
alistaflokksins til að stunda út-
flutnings- og innflutningsviðski])ti
við sósíalísku ríkin í Evrópu.
Upphaflega var ætlunin að Sósí-
alistaflokkurinn fengi mestan eða
allan hagnað af þeim og því var
gert ráð fýrir að þau ættu stuðn-
ing miðstjórnarinnar í Moskvu
vísan þcgar á þyrfti að halda.
Þessi stuðningur var óbeinn og
fólst ekki í j>ví að Sósíalistaflokk-
urinn veitti fé til fýrirtækjanna og
aðeins eitt dæmi er um að skuldir
íslensks viðsldptaiýrirtækis hafi
verið afskrifaðar. Hinsvegar lá í
hlutarins eðli að beiðni eða
ábending frá miðstjórn kommún-
istaflokks Sovétríkjanna hefði lyk-
iláhrif, ekki aðeins í sovéskum
viðskiptastofnunum heldur alls-
staðar i Auslur-Evrópu. Miðstjói-n
sovéska kommúnistaflokksins gat
opnað allar dyr upp á gátt ef
henni sýndist svö, en lokað J>eim
eða haldið þcim hálflokuðum
)>egar það hentáði betur.
Kristinn E. Andrésson leyndi
jpví ekld þegar hann tjáði sig um.
!t il il 'I il
starfsemi Sósíalistafiokksins
í Moskvu vorið 1951 að
flokksfýrirtækin væru farin
að skipta starfsemi llokks-
ins verulegu málúíslensku
fyrirtækjunum Borgarfelli og
Baltic setn eni undir stjóm
Sósíalistaflokksins hefur tek-
ist að gera hagstæðan samn-
ing við nokkrar viðskipta-
stofnanir í Ungverjalandi,
Tékkóslóvaktu og Póllandi.
Það er þessu að þakka að
um þessar mundir getafyrir-
tækin séð flokknum fyrir
nauðsynlegu Jjárntagni til
starfsemi sinnar.
Kristinn sagði rildsstjórn-
ina stöðugt vera að reyna að
svipta fjárhagslegum grund-
velli undan starfsemi Sósí-
alistaflokksins. Liður í því
væru tilraunir til þess að
eyðileggja sambönd fýrirtækja
sósíalista í Austur-Evrópu.
[•••]
Kristinn vildi að sendiráðið
kæmi boðum til miðstjórnar
kommúnistaflokksins og að hún
fýrir sitt leyti sæi til þess að engir
verulegir samningar yrðu gerðir,
að minnsta kosti ekkert sem strítt
gæti gegn fjárhagslegum hags-
munum Sósíalistaflokksins.
Þannig má segja að flokksfýrir-
tækin hafi gert samninga sína
austantjalds samkvæmt venjuleg-
um viðskiptakjörum. En bakhjarl-
Jón Úlafsson, höfundur bókarinnar.
slaklega í því skyni að flytja inn
bíla frá Sovétríkjunum. Einari lík-
aði þetta stórilla og leyndi því
ekki:
Fyrirtæki var stofnað með virkri
þátltöku vitut og róttækra verslun-
og bauð hún
armantta
inn var kommúnistaflokkurinn.
Því þróuðust málin þannig að við-
skiptasambönd fýrirtækjanna
urðu ekki síður mikilvæg flokkn-
um en styrkir og Ijárhagsleg
nauðsyn að sovéski kommúnista-
flokkurinn gæti Idppt í spotta við
viss tækifæri.
Það varð smám saman viður-
kennd aðferð að beita fýrirtækj-
unum til að fjármagna flokkstarf-
ið og tvímælalaust það fýiirkomu-
lag sem hentaði báðum aðilum
best. Þó var ekki þar með sagt að
Sovétmenn treystu Sósíalista-
floldcnum fýrir mildlvægum við-
skiptum.
Kapitalistar
hrepptu umboðið
Sárindi Einars Olgeirssonar voru
mildl þegar flokkurinn hunsaði
sérstaka beiðni hans um að sósí-
alistar og fýrirtæki J>óknanleg
þeim yrðu látin annast innflutn-
ing bifreiða frá Sovétríkjunum.
Vorið 1954 hafði sovéska ríkis-
stofnunin Technoimport birt aug-
lýsingu í íslenskum blöðum þar
sem óskað var eftir íslenskum
samstarfsaðilum um innflutning
bíla og véla frá Sovétríkjunum.
Sósíalistar töldu víst að þeir
mundu hreppa hnossið en þegar
komið var fram í maí varð ljóst að
annað fýrirtæki hefði orðið fýrir
valinu, Bifreiðar og landbúnaðar-
vélar, sein hafði verið stofnað:sér- um.
„Technoimport“ þjónustu stna. En
þelta fyrirtæki hefur enn ekki
fengið neitt svar. Niðurstaðan hef-
ur hinsvegar orðið sú að f)rirtæki,
sem aðilar vinveittir Bandaríkja-
mönnutn og tengdir einokunar-
veldi þeirra stofnuðu, var látið
Itafa utttboð til að flytja inn btla
frá Sovétríkjunum. Þessir aðtlar
hafa alls engan álmga á þróun
sovésk-islettskra viðskipla. Einar
fékk engin svör við þessum kvört-
unum sínum en hann lét það
ekki aftra sér frá að vekja máls á
þessu við miðstjórnina beint þá
um sumarið er hann dvaldist í
dvalarheimili miðstjómar sovéska
kommúnistaflokksins í Abkhazíu
á norðvesturströnd Svartahafsins.
Vantrú á
viðskiptaviti sósíalista
[...] Sovéskir floldisfulltrúar létu
oft í Ijós talsverða vantrú á við-
skiptahæfileikum sósfalista og
möguleikum )>eirra á að byggja
upp alvarleg viðskipti. Fyrirtæld
þeirra voru öll fremur smá í snið-
um og starfsemi þeirra gat verið
býsna óregluleg. Sovétmönnum
þótti fýrirtæki sósíalista nýta illa
j>á möguleiki sem þau hefðu á
viðskiptum þó að Einar Olgeirs-
son verði þau af hörku og hefði
oft mikif áform um fjölbreyttan
innflutning frá Sovétríkjunum og
Austur-Evrópu, en hann taldi
engan vafa leika á því að fram-
leiðslugæði væru mildu meiri
austantjalds en vestan.
Viðskiptahugmyndir Einars
voru stundum með nokkrum ólík-
indum. Hann Icit jafnan svo á að
pólitísk j)ýðing viðskipta skipti
Iangmestu máli. Hitt, hvort þau
væru markaðslega skynsamleg
eða hagkvæm, var stundum
hreinl aukaatriði. Gott dæmi um
j>etta er sú uppástunga Einars að
Sovétríkin l<cy])tu húsgögn af ís-
lenskum framleiðendum. Þessa
tillögu bar hann fram við sendi-
herrann í óformlegu spjalli þeirra
um leiðir til að auka viðskipti
landanna.
Olgeirsson . . . lagði fram áætl-
un setn fyrirtækið „Mars Trading
Company" Itafði gert utn útfluln-
ing til Sovélríkjanna og bað um að
flokkurinn léti fara yfir hatta.
Hann sagði að nteðal attnars væri
gert ráðjjrir að húsgögn yrðufluii
út, ef okkar stofnanir fallast á það.
Eg lét f Ijós efasemdir utn að við
gætum farið út ísltk kaup og benti
á að við framleiddum ttóg af hús-
gögttum sjálfir og ef tnð flyttum
inn húsgögn þá beindum við sjón-
um okkar að næstu nágrönnum.
Flutningsliostnaður frá íslandi yrði
gífurlegur. Olgeirsson sagði að þeir
hefðu setl þessa vörutegund á list-
atttt vegna þess að þeir teldu að
utn þessar muttdir stæði yfir svo
hröð aukning á íbúðarhúsnæði í
Sovétríkjunum að mikil þötf hlyti
að vera fyrir húsgögn. En hann
sagði einnig að húsgagnaframleið-
ettdur á Islattdi ættu í tniklum
vandræðtitn tneð að selja fratn-
leiðslu sína og hefðu því komið að
máli við Mars Trading Compatty
og beðið um að þessi möguleiki
væri kannaður. Hann sagði að ís-
lensk húsgögn væru nútímaleg
gæðavara, ekki sfðri en dönsk hús-
gögn og lagði til að sovéskar stofn-
anir gerðu tilraunapöntun.
Ekki varð úr þessum viðskipt-

J