Dagblaðið Vísir - DV - 19.02.1983, Síða 5

DV. LAUGARDAGUR19. FEBRUAR1983.
5
Ein af minjum hvaiveiöa Norðmanna við isiand ar ráðherrabústaðurinn við Tjarnargötu. Það hús átti Hans
Eiiefsen hvalfangari sem rak fyrirtæki sitt við Önundarfjörð um siðustu aldamót. Hann var mætur vinur
Hannesar Hafsteins, þáverandi sýslumanns í ísafjarðarsýsiu. Þegar Ellefsen hætti hvalveiðirekstri sínum
að Sólbakka i önundarfirði ánafnaði hann isienska ríkinu húsið. Það var flutt i einingum tii Reykjavikur
og sett upp sem fyrr segir við Tjarnargötu — og fyrsti ibúi þess var jafnframt fyrsti ráðherra íslands,
Hannes Hafstein.
I megindráttum var verkefni hinnar
níu manna áhafnar að leita uppi hvali,
skjóta þá, dæla því næst lofti inn í þá og
draga aö landi. Utbúnaður byssanna
sem notaöur voru, var í stuttu máli
þessi; fyrst var sett í þær sterk púöur-
tegund (jafnan kallað kanónupúður),
þá var byssan forhlaöin, það er fyrir
framan púðriö var troðið tógverki eða
ööru álíka, síðan kom hvalskutullinn.
Á fremri enda hans voru svonefndir
flangar sem réttust þegar í hvalinn
kom. Sprengikúlan var skrúfuö fram á
skutulinn. Var hún full af púðri og
,ýmiskonar jámarusli. Þegar vo
skutullinn kom í hval, sprakk þessi
járnkúla og tvístraði járnaruslinu
víðsvegar um hvalinn. Þegar búið var
að leita hval uppi og skjóta hann og
dauðastríði hans var lokið var loftinu
dælt inn í hann. Með því var tryggt að
hann sykki ekki þótt hann slitnaði frá í
vondum veðrum. Að þessu loknu lá
ekki annað fyrir bátsverjum en aö
binda hvalinn við síðuna og leita þann
næsta uppi.
Aðgætum þá starfann í landi. Á
Sólbakka þurfti Ellefsen að sjálfsögðu
að reisa mikil og merkileg mannvirki á
þess tíma mælikvarða. Stærsta húsið
var verksmiðjan þar sem mjölið og
lýsið var unnið úr hvalnum. Þar voru
ýmsar vélar, flestar mjög fullkomnar
og gengu þær allar fyrir gufuafli.
Þegar komið var með hval að landi
var hann dreginn aö sérstakri braut
eða rennu sem lá framan úr flæðar-
málinu og upp á plan mikið þar fyrir
ofan. Síöan var hvalurinn dreginn með
gufuafli eftir brautinni og upp á planiö.
Þar var hann skorinn eða flensaður
eins og það starf var kallaö. Þegar
spikræmurnar voru orðnar lausar á
hvalnum tók annað gufuspil við og dró
þær upp á svonefnt spikplan. Þar voru
þær settar í sérstaka rennu en við enda
hennar var allstórt hjól sem snerist í
sífellu. Við hjól þetta voru festir tveir
voldugir hnífar, ekki ósvipaðir heljar-
stórum hefiltönnum í laginu. Brytjuðu
þeir spikið niður í örþunnar smáflisar.
Kjötið var soðið í stórum gufukötlum
og síðan þurrkað eftir að allt lýsi hafði
verið unnið úr því. Þegar búið var að
sjóða kjötið og það hafði verið tekið úr
kötlunum var því mokaö upp í stóra og
volduga kvörn sem geröi úr því fíngert
mjöl. Eftir að allt kjötið haföi verið
skorið utan af beinunum voru þau
dregin þangað sem beinahnífurinn
stóð. Þar voru þau höggvin og soðin á
líkan hátt og kjötið. Siöan voru þau
möluð og mjölið sett í poka.
Beinamjölið var alltaf haft sér, enda
eingöngu notað sem áburður, en
kjötmjölið þótti einnig hið besta
skepnufóður.
Á meðan Eilefsen rak fyrirtæki sitt
á Sólakka í önundarfirði hafði hann
venjulega um fjörutíu tU fimmtíu
Islendinga í vinnu hjá sér og var því
einn af mestu atvinnuveitendum lands-
manna. Mikið var sótt í hvalvinnsluna
og var hún vinsæl þrátt fyrir mörg
óþrifaleg störf er henni fylgdu. Þar réð
mestu að Ellefsen, svo og flestir aðrir
norskir hvalfangarar við Island,
borguðu hátt kaup og aUt var greitt í
beinhörðum peningum.
Hömiuiaus ofveiði
tugs hvalveiðibáta.
Svo þráðurinn sé aö nýju tekinn upp í
hvalveiðisögunni viö Island þá bættist
þeim hvalföngurum Amlie og Ellefsen
brátt samkeppni frá heimalandi
þeirra. Árið 1890 kom næsta
hvalveiðifélag tU Islands. Þaö var
Lauritz Berg og félag hans Viktor. Það
tók sér bólfestu við norðurströnd Dýra-
fjarðar þar sem nú heitir að Höfða.
Fyrirtæki Lauritz blómgaðist vel, rétt
eins og hin tvö norsku fyrirtækin sem
fyrir voru.
Og þar með var skriðan oltin af
stað. Hvert félagiö af ööru sótti um
leyfi tU hvalveiða við Island. Arið 1892
var stofnað hlutafélagið Tálkni. Þaö
tók sér bólfestu í Tálknafiröi og var í
eigu Jakob nokkurs Odland.
Árin 1895 til 1900 bættust allmörg
hvalveiðifélög í hóp þeirra, sem fyrir
voru hér á landi. Enn um sinn stefndu
hugir manna tU Vestfjarða og þar voru
stöövarnar settar niður.
Árið 1895 var stofnað í Kristjaníu
hlutafélagið „Harpunen”. Fram-
kvæmdastjóri var ráðinn Carl F.
Herlofsen. Félag þetta tók sér bólfestu
íÁlftafirðivestra.
Um sama leyti hóf Marcus Bull
hvalveiðar frá Hesteyri, undir félags-
nafninu „Brödrene BuU”.
Þessi árin stofnuðu útgerðarmenn í
Tönsberg „Dansk hvalfangst- og
fiskeriaktieselskabet”, sem kom sér
upp h valveiðistöð í VeiðUeysufirði.
Loks er að geta þess hvalveiða-
félagsins, sem var íslenskt að mestu
eða öUu leyti. Það var hvalveiðaútgerö
Ásgeirs G. Ásgeirssonar kaupmanns á
Isafirði. Hann valdi hvalveiðistöð sinni
stað í Seyðisfirði í Isaf jarðardjúpi.
Eins og nokkuð má sjá af þvi sem nú
hefur verið sagt, var það enginn smá-
ræðis hvalveiðifloti sem hér hafði
bækistöðvar sinar er Uða tók að
aldarlokum. Árið 1900 veiddu tuttugu
og þrír hvalveiðibátar samtals átta
hundruð tuttugu og þrjá hvali. Það
kom enda brátt í ljós að veiðisvæðiö út
af Vestfjörðum þoldi engan veginn
þennan mikla flota. Urðu hvalbátarnir
því brátt að sækja norður og austur
meö landi, aUt tU Langaness og eins
suður fyrir Reykjanes, jafnvel austur
að Vestmannaeyjum. Smám saman
fóru að heyrast raddir um það að hag-
kvæmast væri að flytja stöðvarnar tU
Austfjarða til þess að losna við þennan
langa og erfiða flutning á hvalnum.
Hans EUefsen á Sólbakka varð
fyrstur til að framkvæma hugmyndina
um hvalveiðistöð á Austfjörðum. Hann
flutti með stöð sína að Asknesi við
Mjóafjörð. Aðrir fylgdu fordæmi hans
og ekki leið á löngu þar tU alUr þeir
hvalfangarar er áður höfðu rekið
stöðvar sínar á Vestfjörðum voru
sestir að á Austf jörðum.
Árið 1910 var hvalveiðiflotinn oröinn
stærri en nokkru sinni áður eða síðar,
samtals þrjátíu og tvö skip. Það var
því ekki að ástæðulausu að veiðinni
tók að hraka. Vegna hömlulausr-
ar ofveiöi var hvalurinn að ganga tU
þurrðar við Island. Sagan frá Noregi
þremur áratugum fyrr var að endur-
taka sig. Meö hverju ári sem leið
minnkaði nú veiðin svo þar kom að
aUar hvalveiðistöðvarnar sex sem um
þetta leyti voru starfræktar við Island
voru reknar með tapi. Ævintýrið var
úti. Veiðarnar hlutu að leggjast niður.
Það var því heldur seint í rassinn
gripið af Alþingis hálfu, er það
samþykkti lög árið 1913 um algera
friðun hvala og bann við því að
hvalveiðimenn hefðu bækistöðvar
sínar á Islandi. Skyldu lög þessi öðlast
gUdi fyrsta október 1915. Þá voru
nokkur ár liðin frá því hvalveiðar við
Island höfðu lagst niður af sjálfu sér.
Endaiok hvalveiða
við ísland
Þegar hvalf riðunarlögin höfðu staðið
í allmörg ár, fór árangur friðunarinnar
smám saman að koma í ljós. Arið 1928
var lögunum breytt á þann veg að
stjómvöld máttu veita einstökum
mönnum og félögum sérleyfi til
hvalveiða um tíma. Fór svo að
hvalveiðar hófust að nýju hér við land
en það var árið 1935. Var hvalstöðin
staðsett í Tálknafirði. Eigendur voru
íslenskir. Veiðarnar stunduðu tveir til
þrír bátar og var þeim haldið áfram til
ársins 1939 er þær lögöust niður vegna
heimsstyrjaldarinnar. Að undanteknu
fyrsta árinu, þar sem ef til vill var um
einhverja byr junarörðugleika að ræða,
var ársveiðin bærileg, þetta fjörutíu til
fimmtíu hvalir á bát og var greinilegt
að stofninn hafði rétt allmikið við á
þeim tuttugu árum sem hann hafði
verið friðaðuraflslendinga hálfu.
Sem fyrr greinir lögðust hvalveiðar
hér viö land niður á stríðsárunum. Þær
hófust að nýju árið 1948 er fyrirtækiö
Hvalur hf. hóf starfsemi sína. Hvalstöð
þessersemkunnugterstaösett íHval-
firði. Þau þrjátíu og fimm ár sem
stöðin hefur starfað hafa að jafnaði
fjórir hvalveiðibátar verið gerðir út
frá henni og hefur hver þeirra veitt
um hundrað hvaii á vertíð. Mestur
hluti af þeim afla hefur verið lang-
reyðar. Fastráðnir starfsmenn Hvals
hf. hafa hin síðari ár veriö um fimmtíu
en allt að tvö hundruð og fimmtíu yfir
háannatimann á sumrin.
En nú sér fyrir endann á starfsemi
Hvals hf., sem og allra annarra
hvalveiöa viö Island svo sem
hrefnuveiöa sem um árabil hafa verið
stundaðar af sjómönnum víðs vegar
um landið. Eins og öllum er kunnugt á-
kvað Alþingi með eins atkvæðis mun
að mótmæla ekki hvalveiðibanni því er
Alþjóðahvalveiðiráðið samþykkti á
síðastliðnu sumri að taka skyldi gildi
að fjórum árum liðnum. Þykir því sýnt
að margbrotinni hvalveiöisögu
Islendinga og annarra þjóöa við landið
ljúki frá og með árini 1986. Síðasta vígi
hvalveiða á Islandi — hvalstöðin í
Hvalfirði — mun þar með leggja upp
laupana. Skip hennar seld í brotajárn
og verksmiðjuhúsin látin drabbast
niður ellegar rifin að grunni. Þar
verður að sjá, að nokkrum árum
liðnum, síðustu minjar þess að hvalur
hafi verið skorinn í landinu.
-SER tók saman úr dagblöðum,
timaritum, Öldinni sem leið og öldinni
okkar og ýmsum ritum Gils Guð-
mundssonar.
Slgmundur Ernir Rúnarsson tók sainan
nilANO
UTBORGUN 20%,
EFTIRSTÖÐVAR
Á 10 MÁNUÐUM
KOMIÐ OG SKOÐIÐ
HÚSGAGNAVERSLUN
GUÐMUNDAR
SMIÐJUVEGI 2 — KÓPAVOGI
SÍMI 45100