Dagblaðið Vísir - DV - 21.05.1983, Síða 6

DV. LAUGARDAGUR 21. MAÍ 1983.
Um og eftir 1890 geröust þeir
undarlegu atburöir i Austur-Eyja-
f jailabreppi, sem hér á eftir verður
skýrt frá. Þá tók við starfl sýslu-
manns i Rangárvallasýslu maður að
nafni Páll Briem og átti bann eftir aö
ráðskast með örlög tuga sveita-
manna í breppnum næstu fimm árin
sem hann gegndi starfi sinu.
Skömmu eftir að Páll tók við embætti
fór hann að ríða um sveitir Austur-
Eyjafjaliahrepps með oddvitanum
Jóni Hjörleifssyni og yfirheyra ýmsa
saklausa sveitamenn um hvort þeir
hefðu stundað þjófnað eða brotið á
annan hátt af sér. Þrátt fyrir engar
sannanir kærði hann suma þessa
menn fyrir ýmis lagabrot og hafði þá
með sér að Þorvaldseyri tU Þorvalds
bónda Bjarnasonar, sem þar stjórn-
aði býli, og varpaði þeim í tugthús.
Þar máttu hinir saklausu dúsa við
illt viðurværi i lengri eða skemmri
tíma, eöa þangaö tU PáU hafði fundið.
upp sennUegar sektir á mennina tU
að dæma þá tU fangeisisvistar. Þess-
ari gegndarlausu valdniðslu hélt
sýsiumaðurinn áfram næstu fimm ár
og þurftu hreppsbúar að líða miklar
kvalir og óréttlæti fyrir þetta fram-
ferði vald' tnannsins. Erfitt er að
finna skýringu á þessum athöfnum
hans, aðra en þá að hann hafi verið
haidinn sérstakri mannfyrirlitningu,
eUegar undarlegri þörf fyrir að sýna
yfirmáttugt vald sitt með þessum
miður drengUega bætti.
Litið sem ekkert hefur verið skrif-
að um þessa valdníðslu sýslumanns-
ins í sagnfræðirit og má hún heita
næsta óþekktur hluti íslandssög-
unnar. Mun orsökin einkum vera sú,
að Austur-EyjafjaUahreppur var
fremur einangrað samfélag á þeim
tíma sem þessir atburðir gerðust.
Samtímamenn þekktu því ekki þess-
ar aðfarir sýslumanns, og þeir fáu
sem eitthvað heyrðu tU þeirra voru
alókunnugir öUum málavöxtum.
Hér á eftir verður birt frásögn frá
þessum undarlegu atburðum í
Austur-Eyjafjallahreppi, en hún er
fengin úr einstakri heimUd sem
varðveist hefur i áratugi og ekki
hefur birst áður opinberlega. Hana
skrifaði Sigurður HaUdórsson, bónd)
frá Skarðsblið i nefndum hreppi, en
hann var uppi á þeim árum þegar
PáU Briem gegndi sýslumanns-
embætti sínu í RangárvaUasýslu.
Siguröur varð beint vitni að aðförum
sýslumannsins að breppsbúum, og
varð s jáifur fyrir valdhroka hans.
Þessi merkUega sagnfræðiheimUd
er birt hér svo tii óbreytt eins og
Sigurður reit hana fyrir tæpri öld
síðan, en þó nokkuð stytt. Er still Sig-
urðar og setningaskipan iátin haida
sér óbreytt, sem vonandi ætti að auð-
velda lesendum að upplifa þann
aldarhátt og það andrúmsloft sem
rikti í Austur-EyjafjaUahreppi mttli
áranna 1890 og 1895 þegar eftirfar-
andi atburðir gerðust.
-SER.
Það var áriö 1890, aö Páll Briem fékk
Rangárvallasýslu og kom hann í hana í
september sama ár, en stuttu eftir vet-
urnætur fór aö sjást heldur en ekki
mannreið um héraðið (Austur-Eyja-
fjallahrepp). Menn fóru að veröa for-
vitnir, sem sáu þetta álengdar, en voru
ekki lengi í óvissu, því það fréttist
skjótt, hvað þetta var. Þaö var þá ný-
komni sýslumaðurinn og Jón Hjörleifs-
son í Eystri-Skógum, sem þá var
hreppstjóri, og voru þeir aö sækja
hvern mannahópinn á fætur öðrum og
fóru meö þá aö Þorvaldseyri. Þetta
áttu þá allt aö vera þjófar. Aö þessu
voru þeir, þar til stóra timburhúsið á
Þorvaldseyri var oröiö fullt, en þegar
þaö þraut, var fariö aö troöa fólkinu í
hesthús eöa aöra óþrifa kofa.
Mér og öðrum fór aö þykja þetta
nokkuð einkennilegt, allt haföi gengið
sinn vanagang og ekkert horfiö. Svo
dynur þetta yfir eins og skrugga úr
heiöskíru lofti. Nú fór aö heyrast hverj-
ar voru sakirnar, sem þeir voru ákærö-
ir fyrir, og var þaö þá helzt, hvaö þeir
heföu hirt af f jörum.
Nú ætla ég aö lýsa því hvernig fariö
var meö fólkið, mátti segja alsaklaust,
og ætla ég nú lítilsháttar aö skýra frá,
hvernig þaö gekk tU.
„Þaö var nokkru eftir aö þetta byrj-
aði aö hreppstjóri, Jón Hjörleifsson,
kallaöi menn saman úr sveitinni til
þess að moka útfall suður viö sjó og
Einstök frásögn ár Islandssögunni
sem ekki hefur
áður birst opinberlega:
Austur-
EyjafjaUu
málin
— eða gegndarlaus valdníðsla og hrokafullar
aðfarir sýslumannsins Páls Briem að
hreppsbiium uinlir Fjöllum sem hann ákærði
saklausa f yrir stuldi og haf ði í langan tima
saklausa i haldi á Þorvaldseyri við illan
og ömurlegan aðbánað

pjgfp!
Sóð heim að Þorvaldseyrí i Austur-Eyjafjallahreppi. Þangað voru saklausir sveitabændur leiddir i valdatíð
Páls sýslumanns Briem og settir i hald við illt viðurværi. Á þessum árum réð Þorvaldur Bjarnason rikjum á
Þorvaldseyri, en hann ku vera fyrirmynd Björns á Leirum sem er ein sögupersónan i bók Halldórs Laxness,
Paradisarheimt. DV-mynd: GVA.
var þar maður frá hverjum bæ, sem
ekki var búið að taka fasta. Var hrepp-
stjórinn þar yfirmaður. Þar fóru menn
aö spyrja hann tíðinda frá Þorvalds-
eyri, og varö nokkurt tal út af þessu.
Þá segi ég: „Ég er alveg hissa á því,
aö þú skulir sitja dag eftir dag yfir
þessu og vera bæði hreppstjóri og odd-
viti í hreppnum.” Þá sagöi hann:
„Sýslumaöur skipar mér þaö.” Þá segi
ég: „Getur verið, en trúaö gæti ég
því eins vel, aö þiö Þorvaldur séuö aö
segja sýslumanni einhverjar óhróöurs-
sögur um sveitunga ykkar og aö sýslu-
maður sé einhver ræfill, sem dansi eft-
ir ykkar pípu.” Þá sá ég, aö honum
mislíkaði, og hann sagöi: „Þú veröur
líklega látinn sanna þetta.” Þá sagöi
ég: „Sanna hvaö? Já, þaö aö ég
ímynda mér, að vinnubrögö ykkar
núna á Þorvaldseyri muni ekki vera öll
sem heiöarlegust, og ég ætla aö bæta
því viö, aö mér finnst þaö nokkuö und-
arlegt, aö sýslumaðurinn, sem engan
þekkir hér, og enginn þekkir, skuli
byrjaáþessu.”
Sýslumaður heldur
heim að Skarðshlíð
Nokkru eftir þetta var ég um kvöld
uppi í heygarði aö láta í meisana. Þá
kemur þangaö til mín Olafur nábúi
minn og segir mér, aö sýslumaöurinn
sé kominn og Jón hreppstjóri, og hafi
sýslumaöur beöiö sig um hús og aö
vera vott aö því, aö hann ætli aö yfir-
heyra Sigurö Halldórsson. Sagöist
hann hafa sagt, aö hann mætti fá hús,
en sagðist hafa beðið hann aö láta sig
vera lausan viö aö vera vott og hafi
hann þá sent austur aö Drangshlíö. Þá
sagöi ég: „Alltaf ert þú eins, Olafur
minn, en viö skulum vera rólegir hvaö
sem á dynur.” í því er kallaö á mig inn
og undir eins kemur inn Björn í
Drangshlíö og segir nokkuö alvarlega:
„Hvað á ég að vilja hingaö?” Þá segir
sýslumaður: „Eg ætla aö biöja þig aö
vera vott meðan ég yfirheyri hann Sig-
urö Halldórsson, því hann Olafur vildi
ekki vera vottur.” Þá segi ég: „Þess
var von af honum. Hann hefur kannske
hugsaö, að mér væri móögun í því, en
það er ekki tilfellið, því mér er alveg
sama hvor er, Björn eöa Olafur, og
helzt vildi ég að þeir yröu báöir vottar
ef ég er yfirheyrður, því ég vil mikið
heldur aö þaö séu vinir mínir en óvin-
ir.”
Nú fer sýslumaður aö tala og minn-
ast á þaö, sem ég heföi átt aö segja viö
útfallsgröftinn, og sagði, aö Jón Hjör-
leifsson heföi sagt sér aö ég hefði sagt,
að Þorvaldur á Þorvaldseyri og hann
væru aö bera í sig óhróðurssögur og
hann væri sá ræfill aö trúa því og
myndi dansa eftir þeirra pípu. Þá
sagöi ég: „Hefur þú, hreppstjóri góö-
ur, boriö sýslumanni svona sögur? Ég
veit aö þú manst hvað ég sagði,” og
haföi upp þau sömu orö og áður er
sagt. „Trúaö gæti ég o.s.frv., og ekki
veikir það mig í trúnni hér eftir, aö
vinnubrögð ykkar á Þorvaldseyri muni
ekki öll vera sem heiöarlegust, og þú
manst víst eftir því, Jón hreppstjóri,
þegar þú komst á heimili mitt og tveir
menn meö þér og sagðir aö ég heföi
fariö íram aö Krókvelli til þess aö
spana hana Steinvöru upp til þess aö
þræta. Ég veit þaö, aö ég átti ekki aö
spana hana upp til þess aö þræta og
líka ekki að ráðleggja henni aö meö-
ganga, en þó skal ég meðkennast þaö
aö ég er ekki alveg saklaus af því
síðarnefnda og fyrir þaö held ég hún
hafi meögengið.”
Þá sagöi sýslumaöur: „Þetta er satt,
hún er búin aö segja mér þaö.” Jón
hreppstjóri steinþagði og sagöi ekki
orö. Ekki veit ég hvort sýslumaöur
bókaöi nokkuð af þessu, ég held helzt
ekki. Svo fóru þeir burtu, og ekki hefur
þetta verið nefnt við mig síðan.
Þar var þá
ekkert til að éta
Ég ætla aö minnast meira á áöur-
nefnda Steinvöru. Hún bjó á Krókvelli
meö manni, sem hét Pétur. Hann fór út
á Eyrarbakka, en á heimleið var hann
tekinn og settur í gæzluvarðhald á Þor-
valdseyri. Þaö var fyrir mörgum ár-
um, að þau bjuggu í tómthúsi í svo-
nefndum Svaöbælismúla. Þaö var þar
sem sauöahúsin hans ÞorvaldS standa
nú. Pétur meögengur aö þegar þau
bjuggu í áöurnefndum Múla, þá hafi
hann tekið eina kind og skoriö hana,
því þar hafi þá ekkert verið aö éta, svo
var þétta nefnt viö Steinvöru, en hún
var nokkuð stíf og vildi ekki meöganga