Dagblaðið Vísir - DV - 24.06.1983, Blaðsíða 12

DV.FÖSTUDAGUR24. JUNI1983.
DAGBLAÐJÐ-VÍSIR
Útgáfufélag: FRJÁLS FJÖLMIÐLUN HF.
Stibmarformaður og útgáfustiúri: SVEINN R. EYJÓLFSSON.
Framkvæmdastjóriogútgáfustjóri: HÖRDUR EINARSSON.
Ritstjórar: JÓNAS KRISTJÁNSSON og ELLERT B. SCHRAM.
AöstoOarrilstjóri: HAUKUR HELGASON.
Fréttastiórar: JÓNAS HARALDSSON og ÓSKAR MAGNÚSSON.
Auglýsingastjórar: PÁLL STEFÁNSSON og INGÓLFUR P.STEINSSON.
Ritstjóm: SÍÐUMÚLA 12—14. SÍMI Bóóll. Auglýsingar: SÍÐUMÚLA33. SÍMI 27022.
Afgreiösla,áskriftir,smáauglýsingar,skrifstofa: ÞVERHOLTI lf.SÍMI27022.
Sími rilstjómar: 86611.
Setning, umbrot, mynda-og plötugerö: HILMIR HF., SÍÐUMÚLA12. Prentun:
ÁRVAKUR HF„ SKEIFUNNI1».
Áskriftarverð á mánuði 230 kr. Verð í lausasölu 20 kr.
Helgarblað22 kr.
Mesta hættan
Mesta hættan viö núverandi stjórnarsamstarf er, aö í
því myndist bandalag fyrirgreiöslumanna.
Landsmenn munu fæstir hafa gert sér fulla grein fyrir
hættum fyrirgreiöslupólitíkurinnar. Kannski finnst mörg-
um lítið merkilegt, þótt einhver kjósandinn fái fyrir-
greiðslu af almannafé til eins eða annars. En hér er býsna
stórt mál á ferö. Þegar saman safnast allt það fjármagn,
sem fyrir tilstilli stjórnmálamanna hefur farið fram hjá
markaðskerfinu til slíks, er um að ræða þungan bagga á
þjóðina í heild. Þetta f jármagn rennur til einstaklinga og
fyrirtækja án nauðsynlegs tillits til arösemi. Öarðbær at-
vinnurekstur er styrklur í stað þess að féð gangi til arð-
bærs rekstrar, sem bætir lífskjör okkar. Við sitjum uppi
með reikningana.
Þannig hefur fyrirgreiðslustefnan veriö einhver helzti
skekkjuvaldurinn í atvinnurekstri landsmanna.
Þessi stefna hefur ríkt um langt árabil, hverjir sem set-
iö hafa í ríkisstjórnum. Henni hefur verið andmælt og
mótmælin farið vaxandi. En jafnan hafa þeir ráðið ferö,
sem vildu halda stefnunni. Sérhver ,,gæðingur” í flokki
eða kjördæmi var landsföðurnum mikilvægur. Menn
slepptu því aö gera upp reikningana í heild sinni og viður-
kenna kostnaðinn fyrir landsmenn.
Fyrirgreiðslupólitíkin hefur ráðið í landbúnaðarmál-
um, eins og allir þekkja. Hún hefur lengi ríkt í sjávarút-
vegsmálum með afleiðingum, sem nú hafa orðið æ ljósari
í of stórum fiskiskipaflota og hallarekstri. Fyrirgreiðslu-
póltíkin hefur sett svip sinn á stefnu í iðnaðarmálum,
þar sem dundaö hefur verið við gæluverkefni í stað
alhliða uppbyggingar. Hvarvetna má finna gæðinga
landsfeðranna, sem hafa hreiðrað um sig í skjóli fyrir-
greiðslunnar.
Þeir, sem hafa opin augu fyrir þessum vanda, munu
gera sér vonir um, að núverandi ríkisstjórn hverfi af
þessari braut.
En stórtækir fyrirgreiðslumenn eru enn víða viö kjöt-
katla.
Framsóknarflokkurinn hefur verið í fararbroddi viö
mótun ríkjandi stefnu. Ött og títt hefur verið að staðið, og
kemur ekki á óvart, þótt ráðherrar hafi gleymt svosem
þremur skipum, sem lofað hefur verið í öllum látunum.
Nú reynir á nýja ráðherra Framsóknar, hver töggur
verður í þeim að sveigja frá þessari stefnu. Athyglin mun
mjög beinast að Halldóri Ásgrímssyni sjávarútvegsráð-
herra. Hann hefur fyrrum virzt hafa skilning á hættun--
um.
Sjálfstæðisflokkurinn er enn sem fyrr skiptur í marga
hluta. Flokkurinn er eins konar bandalag manna með
margvíslega stefnu. Allir vita, að í rööum forystumanna
Sjálfstæðisflokksins eru öflugir fyrirgreiöslupostular
fyrri ára. I flokksforystunni eru einnig aðrir, sem vilja
stefnubreytingu í þessum efnum.
Ymislegt, sem frá ráðherrum hefur komið frá stjórnar-
mynduninni, lofar góðu. Þar sjást þess merki, að reynt
verði að draga stjórnmálamenn að einhverju út úr fyrir-
greiðslukerfinu og vinda ofan af ríkisbákninu.
Margt af slíku er þó enn óreynt. Illa færi, ef útkoman
yrði bandalag fyrirgreiðsluforingja beggja flokkanna.
Við höfum sízt efni á slíkri eyðslu nú, þegar að hefur
kreppt. Það fjármagn, sem til er, verður að fá farveg til
arðbærs rekstrar, sem bætir kjör þjóöarinnar.
Haukur Helgason.
glasabömum
Á mánudagskvöldið í fyrri viku
sýndi sjónvarpið ástralska mynd um
tæknifrjóvganir á konum. Mörgu af
því efni, sem þar var f jallað um, hef-
ur áður verið frá sagt í blöðum. Sams
konar tækni hefur verið iðkuð á kúm
og sauðfé með góðum árangri
nokkra áratugi, og minnist ég þess,
að erlend dýraverndunarsamtök
hafa mótmælt tæknifrjóvgun. Ekki
hefur þó verið tekið mark á slíkri
gagnrýni.
Fyrir nokkru síðan bárust fréttir
af því, að hér á landi, hefðu konur
fengið þunga úr svonefndum sæöis-
bönkum, og vakti þaö nokkurt umtal.
Hin ástralska mynd hlýtur enn að
vekja til umhugsunar, hvort leyfá
eigi tæknif rjóvganir á konum.
Hverjir eru
foreldrarnir?
Nú er það svo i íslenskum lögum,
og raunar held ég í lögum flestra
þjóða heims, að skorður eru settar
við því, að náin skyldmenni eigi böm
saman. Ráða þar bæði siðfræðilegar
og erfðafræðilegar forsendur. Þessi
lög hafa það í för með sér, að nauð-
synlegt er f}rir menn að vita eitt-
hvað um uppruna sinn, a.m.k. er
nauðsynlegt, að setja reglur um, að
menn ljúgi ekki vísvitandi um ætt og
uppruna. Vandamál þessu tengd
hafa komið upp tengd ættleiöingum.
Er frægt mál úr Svíþjóð, að systkin
voru alin upp sitt á hvorum staðnum,
og vissi hvorugt af hinu. Þau hittast
síðan ókunnar manneskjur og fella
hugi saman. Þau eignast saman
bam, og ætla að giftast, en þá kemur
hið sanna í ljós. Voru þau dæmd fyrir
blóðskömm. Þótti mörgum það
haröir kostir, en öllu alvarlegra þótti
þó, að láta bömin ekki vita af því, að
þau ættu systkini.
Neitaði faðerni
Ef mig brestur ekki minni, mun
það einnig hafa komið fyrir á
Norðurlöndum, að eiginmaður háfi
• „Væri gaman að vita, hvort íslenska
kirkjan hefur mótað afstöðu um þessi
mál, og þá jafnframt, hvort hún hefur gert til-
lögur umlöggjöf.”
Grein þessi er skrifuð í kjölfar
skrifa Jónasar Bjamasonar efna-
verkfræðings í DV miðvikudaginn 15.
júní. Hann fjallar þar um stóriðju-
mál og bendir á þekkingarleysi
kvennalistanna í þeim efnum. Jónasi
virðast skrif kvennalistanna gegn
stóriðju vera undir áhrifum frá villu-
kenningum kommúnista eins og
hann orðar það. Stóriðjumál eru
mikilvæg. Þess vegna er rétt að reifa
þauörlítið.
Hvað er stóriðja?
Þegar talað er um stóriðju, er þá
átt við rekstarformið, þ.e. stórt í
sniðum, stórt fyrirtæki eða vísar
stóriðja til hvers eðlis iðjan er, þ.e.
hvað er framleitt og hvernig þaö er
gert? Höfuðmáli skiptir hvor skil-
greiningin er notuð þegar ræða á um
kosti og galla stóriðju. Ef átt er við
hið fyrmefnda (stóra iðju) þegar
talað er um stóriðju þá er ljóst að
hugtakið stór í þessu sambandi er af-
stætt. Það sem er stórfyrirtæki á Is-
landi er ef til vill smáfyrirtæki
eriendis. Stærð fyrirtækis er ekki
höfuðatriði þegar rætt er um stóriðju
heldur snýst spumingin fremur um
hvers eðlis iðjan er.
Hvers konar iðja
er stóriðja?
Orkufrek, fjármagnsfrek, tækni-
frek, umfangsmikil og frek á um-
hverfi. Orkufrek vegna þess að stór-
iðja snýst um efnaiðnað sem krefst
mikillar orku. Unnin eru ákveðin
efnasambönd úr náttúrunni. Þessi
efnasambönd finnast ekki í hreinu og
einangruðu formi í náttúrunni
sjálfri. Dæmi um þetta er t.d. ál-
vinnsla. Alið sem slíkt finnst ekki í
náttúrinni heldur er það unnið úr súr-
áli. Umbreyting báxits í súrál og ál
erorkufrektferli.
F jármagnsfrek vegna þess að stór-
iðja byggir á flóknum umbúnaöi og
tækjakosti. Bæði mannvirki, tæki og
starfsfólk krefst mjög sérhæfðrar
og tæknilegrar þekkingar. Stærð
stóriðju skiptir talsverðu máli.
Stærðin skiptir aðallega máli í
tengslum við ýmsa aöra þætti svo
sem mikla orkunotkun og gífurlega
fjárfestingu. Stóriðja þarf að vera
stór: I fyrsta lagi til þess að koma
fyrir þeim búnaöi sem starfsemi
hennarbyggirá.
I öðru lagi til þess aö geta framleitt
nægilegt magn svo hún geti staöið
undir tilkostnaði. Það borgar sig
ekki að byggja upp stóriöjuver ef
framleiða á lítið magn af einhverri
vöru. Tilkostnaðurinn er alltof
mikill. Það er því stóriðjunni lífs-
nauðsynlegt að vera sem stærst og
framleiða sem mest til þess aö
standa undir sjálfri sér, að ekki sé
talað um ef iðjan á auk þess að skUa
arði. Jónas segir í grein sinni að stór-
iðja notfæri sér stærðarhagkvæmni.
Stór iðja er ekki endUega hag-
kvæmari en smáiöja. Það fer algjör-
lega eftir því hvað framleitt er hvort
hagkvæmara er að hafa fyrirtæki
Guðrún Einarsdóttir
stór eða smá í sniðum. Orkufrekur
iðnaður krefst þess að iðjan sé stór
vegna þess hvers eðlis hún er.
Stóriðja er þess eðlis að hún byggir
á miðstýrðum framleiðsluháttum.
Vegna mikU tUkostnaðar og sér-
hæfingar er stóriöja mjög ósveigjan-
legt fyrirbæri. Hún er sett upp meö
framleiðslu einhvers ákveðins efnis í
huga. Ekki er auðvelt að breyta
verksmiöjunni þannig að framleiða
megi eitthvað annað í staðinn sem
meiri þörf er á. Linurnar eru lagðar í
byrjun í smáatriðum og ekki er
auðvelt að bregða út af. Má líkja
stóriðjuverum við miðstýrt skrif-
stofuveldi þar sem flókið kerfi, tU-
kostnaður og sérhæfing kemur í veg
fyrir sveigjanleika og breytanleika.
Mestur hluti orkunnar fer i að halda
þessu dýra og flókna kerfi gangandi.
Hvernig kerfið kemur svo að notum
við hinar margvíslegustu aðstæður
sem skapast er svo annað mál. Hvað
á t.d. að gera við dýrt álver þegar
eftirspurn eftir áli minnkar eða er
þegar fuUnægt? — Hvenær verður
það? — Þegar umhverfisröskunin er
orðin óþolandi? — Þegar eitthvert
annað efni en ál feUur betur að lífs-
stU okkar? — Hvenær verður það? —
Hvers konar áhættu erum við að
taka með hinni eða þessari stóriðj-
unni?
Stóriðja er „frek á umhverfið”,
það að leggja undir sig stórt
landsvæði vegna umfangs stóriðju-
versins er aukaatriði á móts viö hitt
að hún mengar. Stóriðja mengar
ekki vegna þess hve hún er stór
heldur fremur vegna þess hvað hún
framleiðir.
Ef fjárhagsleg sjónarmið eru ein-
göngu látin ráða og menn vUja setja
upp orkufrekan iðnað vegna þess að
hann selst þá er ljóst að koma verður
á fót stórum stóriðjuverum tU þess
að arðurinn verði umtalsveröur.
Eins er því farið með iönaö sem ekki
er orkufrekur ef gróðasjónarmiðin
eru aUsráðandi. Þá skiptir lika öUu
máU að hafa fyrirtækin sem stærst
og framleiða sem mest. Gróöi er í
sjálfu sér þó ekki af hinu iUa. Máli
skiptir hvemig hann er fenginn og
hverjum hann kemur tU nota.
Hugsanlegur fjármagnsgróöi af stór-
iöju er dýrkeyptari en annar gróði
vegna þess hverjar afleiðingar stór-
iðju eru.
Afleiðingar stóriðju
Stóriðja er áhættumikU hvað
snertir fjárhag, orku og síðast en
ekki síst umhverfi. Mengun, byggða-
röskun, atvinnuuppbygging og
heilsufar eru allt þættir sem skipta
máU varðandi stóriðju.
Mengun umhverfis er
óhjákvæmileg þegar um efnaiðnað
er að ræða. Hvaða langtímaáhrif hef-
ur hún? Er gætt nægUega að slíkum
þáttum þegar stórið juver eru byggð?
Stóriðjan hefur oft í för með sér
byggðaröskun, hún mótar atvinnu-
uppbyggingu og stýrir orkunotkun.
Vegna þess hve mikU orka og fjár-
magn fara í uppbyggingu stóriðju þá
kemur það í veg fyrir að hægt sé að
byggja upp á öðrum stööum samtím-
is og ekki síst að hægt sé að byggja
upp aðra þætti atvinnulífs á sama
stað. Hér komum við aftur aö
ósveigjanleikanum sem verður óhjá-
kvæmilega afleiðingin þegar við er-
um með svo dýrt og sérhæft fyrir-
bæri í höndunum sem stóriðja er.
Stóriðja veitir ekki atvinnu í sam-
ræmi við tilkostnaö. Vert er að íhuga
tegund atvinnu og framleiðslu sem