Dagblaðið Vísir - DV - 14.09.1985, Blaðsíða 5

AÐ VERA MED FULLRI
UNDIRMEDVITUND
Rætt við Sjón um súrrealismann
Oh!
Þaö byrjar með zebrahryssu. Eg
horfi á hana. Ég er nýkominn heim. I
herberginu mínu. Z. Hún er stúlkan
mín. Ég er eins nálægt henni og ég get.
Svartar rendur fyrir báðum augum.
Linsurnar. Myrkur sem ekki er hægt
að skrifa nóg um. Hún hreyfir sig eitt
skref. F. Bjart yfir. Ég hendist aftur.
Sé hana alla. Tek hana. Leigubíll vek-
ur mig. Lítil rauð augun. Við hurðina.
Fjarlægist. Heyri það. Sker ofan af
egginu. Salt. Kirsuberjasaft. Helli sól-
blómaoiíu yfir gangbrautina. Skríð á
maganum yfir. Sofna á gangstéttinni.
Vakna. Sólbrúnn. Þar sem hún klóraði
mig eru hvít ör. Inn í sefiö.
Oh!
Sjón heitir höfundur þessara lína,
eða réttu nafni Sigurjón Sigurðsson og
er því alnafni lögreglustjórans í
Reykjavík. Hann er tuttugu og þriggja
ára gamall, upprunninn úr því hverfi
höfuðborgarinnar sem hvað minnst
hefur verið kennt viö ljóðlist: Breið-
holtið. Er hann fyrsta breiðhylska
skáldið? „Þaö er eflaust rétt,” segir
hann, þar sem viö látum fara vel um
okkur á Hressó, „en hins vegar var
Breiðholtið mjög ljóðrænt þegar ég var
krakki. Við lékum okkur þar innan um
grjót og grös þar sem steinsteypan tók
síöar völdin.”
Sjón vakti kornungur athygli fyrir
skáldskap. Ékki aöeins vegna þess aö
hann var vart kominn af gelgjuskeiði
þegar hann byrjaöi að gefa út, heldur
og að hann aðhylltist þá stefnu í skáld-
skap sem nefnd er SÚRREALISMI.
DV hélt á fund hans til að kynnast þess-
ari stefnu — agnarögn. Fá íslensk skáld
hafa gengist við sæmdar/skammar-
heitinu súrrealisti enda þótt áhrif hans
leynist víða. Kannski þurfti Breiðholt-
ið til. „Eg hef stundum velt því fyrir
mér hvort súrrealisminn hafi ekki ver-
ið einhvers konar viðbragð við þessu
hverfi.”
Enginn er eyland og Sjón ekki held-
ur. Hann og félagar hans i Medúsu
hafa verið mikilvirkir við listiðkun,
þar sem mörkin milli skáldskapar,
myndlistar, gjörninga og lífsstílsins
hafa verið óljós. Kannski eins óljós og
mögulegt er.
Ritvél
„Einhvern tímann byrjuðu þessi
ósköp. Veturinn ’77 tók ég þátt í gerð
skólablaösins ásamt Þór Eldon sem ég
kynntist þegar ég var í níunda bekk.
Um þetta leyti var ég byrjaður aö lesa
ljóð atómskáldanna af fullum krafti.
Ég settist við ritvél og fyrr en varði
var ég farinn að semja ljóð. Þetta varð
hrein ástríöa. ..”
— Eg man eftir því að skáldbróöir
þinn, Sigurður Pálsson, sagði mér ein-
hvern tímann að hann gæti ekki samið
neittaf vitiáritvél.
„Eg sem allt á ritvél, rytminn sem
skapast er ritvélin hristist á borðinu og
stafirnir skella á blaðiö skilar sér í
ljóðinu... Eg snerti varla penna nema
til að skrifa punkta.”
— Nú er varla hægt aö tala um
súrrealiska hefð á Islandi.
„Nei, ekki beint. En atómskáldin
voru vel lesin í þeirri ljóðlist sem var
efst á baugi á þeirra tíma. Þeir sóttu
mikiö til Frakka sem réðu feröinni og
voru margir súrrealistar eða undir
áhrifum frá þeim. Eg las til dæmis bók
sem heitir Erlend nútímaljóð aftur og
aftur í æsku, en hún er gefin út um þaö
leyti sem atómskáldin eru að koma
upp á yfirborðið. Þar kynntist ég Trist-
an Tzara, Eluard og tékkneska skáld-
inu Viteslav Nezval. Það lá kannski
beint við þegar ég fór að yrkja að ég
sækti eitthvað til þeirra.
Furðulegir hlutir
En ég hef alltaf gaman af furöuleg-
um hlutum, draumum og fantasíu. Ég
varð líka snemma hrifinn af Edvard
Munch, Dalí og Flóka. Eg teiknaði
töluvert þegar ég var yngri og ég sé á
því eins og fyrstu ljóöunum mínum að
ég var ekki langt frá súrrealismanum,
enda þótt ég gerði þaö ekki meðvitað
þá. Ég held að það sé ekki hægt að
yrkja án þess að notast við einhverjar
aðferðir súrrealismans. Flest skáld
fást einhvern tíman við ósjálfráða
skrift, frjálst spil hugans og tengingu
innri merkingar oröa.
I Fjölbraut var ég aftur viöloðandi
skólablaö og fyrr en varði vorum við
Olafur Engilbertsson, Matthías Magn-
ússon, Þór Eldon og Jóhanar farnir að
skrifa, þýða og vinna nútímaljóð. Ein-
hvern veginn var það óhjákvæmilegt
að útkoman varð súrrealismL
Hrekkjalómur og dreymandi
Viö fórum svo saman af stað með
Medúsu veturinn 1979—80. Jú, ég er
forfallinn súrrealisti en það þýðir ekki
að ég liti ekki við neinu öðru. Ég er
mjög hrifinn af expressjónisma bæði í
ljóðlist og myndlist. Og af dadaisman-
um, anarkisma, galdri. Yfirleitt öllu
sem krefst þess að ég fari mínar
persónulegu leiðir í að breyta lífinu.
Hjá okkur i Medúsu hefur það komiö
fyrir að dadaisminn og súrrealismi
hafa skarast. Svona líkt og þegar
hrekkjalómurinn og dreymandinn hitt-
ast.”
— Þið súrrealistarnir hljótið að
skandalísera.
„Við skandalíserum reglulega reglu-
lega.
Það fylgja þessu viss prinsíp.
Súrrealismi er afstaða til lífsins sem
kemur fram í tónlist, myndlist, músík,
eða hverju sem menn fást við. Það er
því ekki rétt að tala um súrrealiska
myndlist heldur frekar myndlist
súrrealista o.s.frv. Verkin endur-
spegla upplifun okkar á lífinu. Við höf-
um trú á að hægt sé að breyta heimin-
um með ljóðum. Að ljóð séu raunveru-
legt afl. Við vinnum með veruleikanum
og reynum að neyða fólk til að sjá hann
í nýju ljósi... Þetta er löngunarveru-
leiki sem birtist þegar öllum siögæðis-
höftum og fyrirframhugmyndum er
sleppt. Innri veruleiki mætir ytri. . ..
og ef lesandinn upplifir skörunina á
stefnumóti innri og ytri veruleika þá
gerist eitthvað álíka hjá honum.”
Frelsið
— En nú enduðu margir frönsku
súrrealistanna (Aragon, Eluard...) í
kommúnistaflokknum.
„Já, ég held aö það hafi verið per-
sónulegir veikleikar hjá sumum
þeirra. Aðrir sáu að sér mjög fljótt og
sneru baki við honum. Þeir yfirgáfu
hið sanna frelsi og takmörkuöu sig við
afmarkaðan veruleika. Aragon var i
rauninni mjög „skynsamur” og féll
þess vegna vel inn í lokaða hugmynda-
fræði kommúnista. Súrrealisminn er
eins opinn og hægt er. Hann er
frelsi.. .
ICommúnisminn bauð upp á byltingu
í hvelli. Sumir hættu að trúa á ljóðið,
ástina og drauminn sem byltingaröfl.
En Breton t.d. fór út úr kommúnista-
flokknum og það er víst að fyrir vikið
öölaðist hann ekki eins mikla frægð og
frama og Aragon sem var þar áfram.
En súrrealisminn er alveg jafnnauö-
synlegur nú og þá. Ef ekki meira nauð-
synlegur nú. Fólk er alveg jafnhrætt
við að lifa drauma sína. Og gervifrjáls-
lyndið sem veður uppi er ódýr blekk-
ing. ..”
Mörk draums og veruleika
— En hvað þarf maður að gera til að
vera sannur súrrealisti. Hlaupa um
berrassaður, éta blóm, ganga í skota-
pilsi?
„Nei, nei, hreint ekki. En þetta er
smekksatriöi. Það er ekki hægt að gefa
uppskrift að sönnum súrrealista. Þetta
fer eftir hverjum og einum. Það á að
brjóta markvisst niður mörkin milli
draums og veruleika. Og það eru
margir súrrealistar án þess að hafa
hátt um það eða vita ekki af þvi. I ljóö-
list og málaralist eru býsna margir
sem nota sömu aðferðir og súrrealist-
ar. Hverjir? Nei, ég held ég sé ekki að
telja upp. .. en menn geta líka þvert á
móti sagt að margir segist vera
súrrealistar og séu það alls ekki.
Og það eru fleiri en súrrealistar sem
hrífast áf ódýrum hryllingsmyndum,
klámmyndum og annarri lágmenn-
ingu.
Þeir sem gera slikar myndir eru oft
svo afslappaðir og óbældir að gullkom-
in streyma frá þeim. Nýjasta bókin
Oh! er undir sterkum áhrifum frá
mörgu slíku.
Það er ekkert eins hættulegt og að
taka sig alvarlega. Okkur í Medúsu
hefur tekist að vera tekið svona eins og
poppurum, ekki teknir alvarlega;
kannski verið viðurkenndir í besta lagi
sem fulltrúar hliðarmenningar.”
Ljóð eins og Terminator
— En nú hefur það komiö fyrir að þú
fáir góöa dóma. Það hlýtur að vera
áfall!
„Krítíkerarnir sem skrifa vel um
okkur eru nú bara fólk og hljóta að
vera yfir sig hrifnir af myndum eins og
Terminator eða Splash. Terminator
vel á minnst! Mig dreymir um að
skrifa ljóð eins og Terminator. Það er
spennan, maður, spennan.
Ást, ljóð, draumur, dauöi: þetta eru
tabú sem ekki má tala um og alls ekki
upplifa. Ástfanginn maður er vitfirrt-
ur, vís til alls og þess vegna er bannaö
að vera ástfanginn, raunverulega hold-
lega ástfanginn. öll ást er holdleg. Ást-
fanginn maður verður ofsafenginn,
missir ráð og rænu. Og ekkert fær
stöðvað hann frekar en góöan brand-
ara.”
Óbótamenn og morðingjar
— Nú voru súrrealistarnir í Frakk-
landi ákaflega hrifnir af ýmsum óbóta-
mönnum og dásömuðu jafnvel
morð... Helíogabalus, Neró og fleiri
voru hetjur þeirra.
„Á sama hátt og súrrealisminn tekur
mið af trylltri ást eða sjáendum sem
fylgja innri röddum, þá sækir hann til
þessara „glæpamanna” sem voru jú
ekkert nema venjulegt fólk þangaö til
á augnablikinu sem glæpurinn var
framinn. Þetta er ein leið til að breyta
samfélaginu á „ósiðferðilegan” hátt.
Og glæpurinn blundar í okkur öllum...
„Glæpamennirnir” túlka löngun okkar
til að breyta samfélaginu. ..”
Með fullri undirmeðvitund
— Súrrealistar hafa löngum átt lítt
upp á pallborðið hjá þeim sem sitja við
stjórnvöl þjóðfélagsins og kjötkatlana.
Sjón kvartar líkast til ekki. Sjón og fé-
lagar hans í Medúsu eru iðnir við kol-
ann sem fyrr. Nýverið gaf Sjón út bók-
ina Oh! (Isn’t it wild!), en sýnishom
úr henni birtist hér með viðtalinu í upp-
hafi og við hliðina á. Sjón las tvívegis
upp á tónleikum Megasar og Kukls í
Gamla bíói og svo á Norrænni ljóðahá-
tíð um síðustu helgi. Er þetta viðtal
birtist á prenti mun hann enn lesa upp
úr verkum sínum á dagskrá í tengslum
viö Norrænu hátiöina sem ber heitið
Ljóöskáldasallat: 13, ung og fersk.
„Það var auðveldara að vera
súrrealisti í framhaldsskóla. Það er
ekki fyrr en núna sem það fer að vera
erfitt. Það finnst engum sjálfsagt leng-
ur að maður hafi þessar skoðanir. Þær
eru meira ögrandi. Og það verður erf-
iðara og erfiðara næstu fimmtíu árin.
Staöa manns er sterkari en þá. Það er
erfitt að vera frjáls en ótrúlega
skemmtilegt um leið því persónur
f jölga sér eins og amaba og heimurinn
í kring fyllist af fallegum, undarlegum
hlutum. Stefnan er fram á við: Að vera
meðfullriundirmeðvitund.” ás