Dagblaðið Vísir - DV - 28.03.1987, Blaðsíða 14

60
LAUGARDAGUR 28. MARS 1987.
Móðurmálin
og himnaríkismálið
Nýlega (2. mars) er genginn í gildi
samningur milli norrænu ríkjanna
um rétt okkar til þess að nota móður-
málið í samskiptum við yfirvöld hvar
sem er á Norðurlöndum. Samningur-
inn hefur verið lagður fyrir Alþingi
til fullgildingar en hin norrænu ríkin
fjögur hafa þegar gengið frá málinu.
Þessi samningur er fagnaðarefni og
til marks um að það miðar nokkuð
á leið í norrænu samstarfi.
Þetta er að vísu ennþá pappírsgagn
einbert en til þess er ætlast að fram-
vegis geti norrænir ríkisborgarar, í
svo ríkum mæli sem kostur er, notað
eigin tungu þegar þeir eiga eitthvað
vantalað við yfirvöld og opinberar
stofnanir. Það er ekki ónýtt að eiga
heimtingu á því, ef maður lendir í
útistöðum eða í slysi í Finnlandi eða
á Fjóni, þar sem enginn skilur prent-
smiðjudönsku, að nota íslensku á
lögguna eða lækninn. Viðkomandi
aðilum er skylt að útvega túlk eða
þýðanda, svo framarlega sem því
verður við komið, svo að við getum
sagt það sem við vildum sagt hafa á
kjarnyrtri íslensku, í stað þess að
stama upp því sem við getum komið
orðum að á skandinavísku.
Miðstöðvar fyrir þýðingar
og túlkun
Hins vegar þýðir ekkert að vitna
til norræna málasamningsins í síma-
þvaðri við yfirvöld, því að yfir það
samskiptatæki nær hann ekki. í
dómsmálum ber að útvega túlk eða
þýðanda, eftir því sem tök eru á, og
í sakamálum er það skylt án undan-
tekninga. Samningurinn gerir svip-
aðar kröfur á hendur heilbrigðis-,
félagsmála- og barnaverndaryfir-
valda, svo og vinnumarkaðs-, skatta-,
lögreglu- og skólayfirvalda. Hið op-
inbera stendur straum af kostnaðin-
um, nema menn gerist óþarflega
langorðir eða skjöl þyki með ein-
dæmum merkingarlaus fyrir fram-
vindu máls. Þá er hægt að
endurkrefja útlagðan kostnað hjá
málsaðilum.
Félagsleg mannúðarsjónarmið
gegnsýra þennan samning. í fjórðu
grein segir m.a. að þeim sem dvelur
á hæli eða stofnun skuli, eftir því sem
aðstæður leyfa, gefinn kostur á að
umgangast fólk sem hefur vald á því
tungumáli sem viðkomandi er tam-
ast. I fimmtu grein er rætt um að
komið skuli upp opinberri túlkunar-
og þýðingaraðstoð á stöðum þar sem
nokkur hópur ríkisborgara annars
samningsríkis dvelur og ekki skilur
tungumál dvalarlandsins.
Eigi þessi samningur að verða ann-
að og meira en pappírsgagn hlýtur
að vera nauðsynlegt að skipuleggja
miðstöðvar fyrir þýðingar og túlkun.
Þær gætu einnig komið að notum í
tengslum við funda- og ráðstefnu-
hald. Ég er t.a.m. ekki í nokkrum
vafa um að það væri góð fjárfesting
fyrir íslenska rikið að hlutast til um
að í helstu borgum á Norðurlöndum
væru löggiltir skjalaþýðendur og
dómtúlkar á föstum launum fyrir að
vera tiltaekir til íslenskustarfa.
Að nota móðurmálið
Norræni málasamningurinn á að
styrkja það grundvallarsjónarmið að
norrænar þjóðir geti notað móður-
mál sitt í innbyrðis samskiptum. En
eins og flest góð markmið er þetta
að sjálfsögðu langt frá raunveruleik-
anum. Það heitir svo að 75%
Norðurlandabúa skilji hverjir aðra,
Norræn útsýn
Einar Karl Haraldsson
það er að segja Danir, Norðmenn,
Svíar og Finnlandssvíar. í reynd
skilst danskan illa og Danir eiga oft
i erfiðleikum með að skilja vissar
mállýskur í Noregi og Svíþjóð.
Fjórðungur Norðurlandabúa,
finnskumælandi Finnar, íslendingar,
Færeyingar, Grænlendingar og Sam-
ar, getur ekki notað móðurmál sitt í
bréfaskriftum eða samtölum manna
á meðal á Norðurlöndum.
Á Norðurlandaráðsþinginu í Hels-
ingfors sauð uppúr þegar Finnar
hótuðu með því að tala finnsku á
fundum ef Danir töluðu ekki hægar
og skýrar. Og í sannleika sagt er það
ekki heiglum hent, jafnvel ekki ís-
lenskum dönskustúdent, að skilja
dönsku þingmennina þegar þeir tala
eins og þeir væru í ræðustólnum
heima hjá sér í Christiansborg með
samhljóðana svo langt niðri í maga
að ekkert heyrist nema sérhljóða-
blástur í mismunandi tónhæðum.
Eins og danska getur verið fallegt
mál. En í Helsingfors kom það enn
í ljós að Danir eru drengir góðir og
þeir tóku að kveða fastar að.
í bæklingi Norrænu málnefndar-
innar, „Að skilja hverjir aðra á
Norðurlöndum," eru gefin ýmis ráð
um það hvernig hægt sé að bæta
hlustunarskilyrðin í norrænu mála-
fjölskyldunni: Tala hægt, kveða fast
að, forðast smá- og tengiorð, tísku-
orð, læra að forðast ákveðnar gryfjur
sem menn eru alltaf að detta í o.s.
frv. Þessi bæklingur er tilvalinn sem
lestrarefni í flugvélinni á leið á nor-
rænan fund.
I þessu riti er einnig skotin niður
sú kenning, sem stundum hefur sig
til flugs, að réttast væri að tala ensku
á norrænum vettvangi. Þar segir
náttúrlega að norræna málafjöl-
skyldan hafi mikla og táknræna
þýðingu fyrir Norðurlandabúa, auk
þess sem norræn mál tjái best okkar
eigið umhverfi og viðfangsefni.
Veigamestu rökin gegn enskunni eru
þó einfaldlega þau að við erum upp
til hópa ekki nógu góð í ensku til
þess að geta talað hana okkur til
gagns. Það er annað að snúast í
kringum túrista heldur en að segja
hug sinn á ensku. Þá er fyrirhafhar-
minna að nota eigið mál eða skylt í
norrænum samskiptum vegna þess
að það er auðveldara að aðlaga eða
læra.
Finnar og Islendingar
Af þeim fjórðungi Norðurlandabúa
sem ekki geta notað móðurmál sitt
í almennum norrænum samskiptum
erum við íslendingar og Finnar, sem
hafa finnsku að móðurmáli, mjög á
sama róli. Færeyingar og Grænlend-
ingar munu nota dönskuna vegna
þess að hún er ennþá þeirra stjórn-
keríísmál að nokkru leyti. Samar
nota norsku, dönsku eða fmnsku eft-
ir því hvar þeir hafa höfuðaðsetur.
Fyrir nokkrum árum gerðist það að
norrænir þingmenn gengu út úr Há-
skóla íslands þegar háskólamenn
fóru að skýra út fyrir þeim viðfangs-
efni sín á ensku. Og alltaf þykir mér
það jafnkauðalegt þegar verið er að
tala við Islendinga á ensku í norræn-
um fjölmiðlum. Jafnnöturlegt er til
þess að vita að ekki er hægt að ganga
að því vísu að þú komist milli staða
í Helsingfors þó að þar séu öll götu-
nöfn bæði á sænslu og finnsku.
Leigubílstjórar og vegfarendur
kunna ekki stakt orð í öðru máli en
finnsku. Og hlutfall Finna sem hafa
sænsku að móðurmáli fer lækkandi
(er nú 6%). Finnar gerast hvað málið
snertir æ innhverfari og það er
áhyggjuefni vegna þess að maður
hefði haldið að norræn samskipti
væru þeim mikilvægari en flestum
öðrum.
Að mínum dómi er ástæðan fyrir
vandræðum íslendinga og Finna af
svipuðum toga. Af sjálfstæðis- og
þjóðernisástæðum hafa þau mál sem
beinast hefur legið við að læra á Is-
landi og í Finnlandi orðið hornrekur
í skólakerfinu, illa kennd og auka-
geta hjá kennurum sem hafa sér-
menntað sig á öðrum sviðum. I okkar
tilfelli er danskan þessutan erfitt mál
í munni. Finnar hafa tilhneigingu til
þess að vantreysta Finnlandssænsk-
unni sem norrænu samskiptamáli -
með röngu - á svipaðan hátt og við
vantreystum dönskunni - með réttu.
Margareta Westman, formaður
sænsku málnefndarinnar, hvetur
Finna til þess að læra Finnlands-
sænsku í stað ríkissænsku. „Hún er
tært og áheyrilegt mál sem tekið er
gott og gilt um mestan hluta Svíþjóð-
ar.“ Jo Benkov, forseti norska
stórþingsins, hefur látið hafa eftir sér
að hann vilji gera Finnlandssænsku
að ráðstefhumáli norrænu. Njörður
P. Njarðvík hefur í ágætri Þjóðvilja-
grein (11. jan. 1987) lagt til að Islend-
ingar tækju að læra Finnlands-
sænsku og fært gild rök að skoðun
sinni. Tryggvi Gíslason, sem nú
gegnir störfum ráðuneytisstjóra hjá
ráðherranefndinni í Kaupmanna-
höfn, hefur í fjórtán ár barist fyrir
því að hafin yrði kennsla í norsku
og sænsku á Islandi. Til þessa hefur
verið vitnað í blaðaumræðum um
norræna málnotkun að undanförnu.
Nú er þess að geta, svo allrar sann-
girni sé gætt, að dönskukennsla
hefur verið bætt á íslandi og sænsku-
kennsla aukin í Finnlandi. En allt
kemur fyrir ekki, enskan er tamari
skólafólkinu, þegar það lýkur námi,
heldur en norræna málið. Markmið-
ið hlýtur að vera að fólk sé samtals-
hæft og sendibréfsfært á öðru
norrænu máli en sínu eigin þegar það
kemur úr skóla. Og þarna gæti Finn-
landssænskan hjálpað bæði Finnum
og íslendingum ef hún væri hafin til
vegs og virðingar. Eiður Guðnason
segir gjarnan þá sögu í Finnlandi við
miklar vinsældir að Sigurður heitinn
Þórarinsson jarðfræðingur hafi í ein-
hvern tíma fullyrt að Finnlands-
sænska væri áreiðanlega töluð í
himaríki vegna þess að hún hljómaði
fegurst þeirra tungumála sem töluð
eru á jörðinni. Eins trúhneigðir og
við erum Islendingar hljótum við að
taka því fegins hendi að fá að læra
sjálft himnaríkismálið.
Stokkhólmi, 12. mars
Einar Karl.
Jafnvel á þingum Norðurlandaráðs eiga stjórnmálamenn, vanir norrænum samskiptum, í erfiðleikum með að skilja hverjir aðra.