Dagblaðið Vísir - DV - 28.03.1987, Blaðsíða 24

MILLI LÍNA
Gunnar Gunnarsson
„Staðreyndir" birtast með ýmsu móti.
blað en bók. Þeir eru ekkert nema
fyrirsagnirnar, óp blaðasalans:
segja manni mikil tíðindi, að eigin
dómi, segja þau jafnvel með and-
köfum og bægslagangi, en fljótlega
kemur í ljós að fréttirnar voru svo
sem engar fréttir, maður hafði
heyrt þær áður, viðkomandi mann-
eskja hafði sjálf misskilið það sem
hún hamaðist við að segja með
hávaða og eftir andartak er úr
henni allt loft, hún situr i stólnum
eins og bók sem maður fleygir frá
sér vegna þess að höfundur hafði
ekkert að segja nema kannski í
byrjun. En þanki hans náði
skammt, var óbrotnaður, illa
grundaður, gamaldags, ofnotaður
og útjaskaður - að minnsta kosti
ekki þess virði að maður eyddi á
hann tíma.
Sumir sitja
hljóðir og sokknir í eigin hugar-
heim eins og torlesnar bókmenntir
eða framandi vísindi. Þegar maður
fer að spjalla við viðkomandi botn-
ar maður ekki neitt í neinu, segir
kannski: sá er laglega bilaður,
þessi. En inn á milli orða og setn-
inga kannast maður við einhver
hugsanaslitur og hafi maður tíma
og nennu getur maður raðað við-
komandi saman eins og púsluspili,
kannað hvað það er sem hann eða
hún hefur fram að færa. Við byrjum
á þvi að koma manneskjunni á sinn
stað í tímatali og landafræði, for-
vitnumst um bakgrunn, menntun,
reynslu og fyrri störf. Svo er að
komast að því hvort viðkomandi
hafi kímnigáfu, hvort hún sé kald-
lynd ellegar hlý, orðheppin eða
sljó: á endanum þekkjum við þann
durt eins og guðspjöllin og erum
kannski upp með okkur af.
Pólski rithöfundurinn
Stanislav Lem segir einhvers
staðar að sá sem skrifar saman bók
eru
tómarúm
nefnist þessi bók Lems um bækur
sem enginn hefur skrifað. Á pólsku
nefnist hún „Doskonala prózenia"
og eiginlega finnst mér þessi bók
minna mig um margt á suma vini
mína sem starfa við blaðamennsku.
Sumir blaðamenn eru ákaflega
skemmtilegir að eiga við orð. Hug-
ur þeirra er oft fullur af gagnslitl-
um upplýsingum um einskisverð
mál. Það er þeirra starf að henda
reiður á „því sem er að gerast“ og
þótt þeim sé ekki annað uppálagt
en skrifa „frétt“ þar sem ekkert
stendur annað en lýsing á „því sem
gerðist" þá semja þeir um leið í
huganum sína eigin fréttaskýr-
ingu. Hitti maður á blaðamann sem
er nýsloppinn úr „góðu máli“ og
getur um stund setið einn að hans
persónulegu fréttaskýringu, getur
maður talið sjálfan sig heppinn.
Það er svona eins og að lesa einn
ritdóm eftir Stanislav Lem um
bækur sem aldrei hafa verið samd-
ar.
Mörgum blaðamönnum
finnst þeir verða með tíð og tíma
einhvers konar þrælar tíðaran-
dans. Þeir verða að skrifa í tiltekn-
um dúr eða moll og um hluti sem
þeir hafa lítið eða ekkert með að
skaffa sjálfir. Þeir reyna því margir
að rífa sig lausa, t.d. með því að
fara að semja sínar eigin fréttir:
skálda um þann veruleik sem þeir
þykjast skynja og þykjast þekkja
svo vel. Blaðamenn sem famir eru
að skálda kunna því yfirleitt vel
að búa til sína eigin atburðarás,
búa til sínar eigin persónur sem
þeir þurfa sjaldnast að þjarka við,
þurfa aldrei að elta uppi í síma og
aldrei að skrifa leiðréttingu næsta
dag í tilefni af rangfærslu, missögn
eða prentvillu.
megi virðast þá eru engir tveir
blaðamenn eins. Mér gest best að
þeim sem nálgast sitt starf með
ljóðrænni umhyggju, umgangast
hvert viðfangsefni eins og nýjan
kunningja, eins og góður bama-
kennari nýjan nemanda. Þannig
menn hafa oft haldgott minni, þyk-
ir vænt um samborgarana og
fylgjast af einlægum áhuga með
framvindunni. Svo em þeir sem
minna mig helst á orðabækur eða
uppsláttarrit. Þeir hamast á ein-
hverjum „staðreyndum" - (en
staðreyndir kalla þeir eitthvað sem
þeir í raun búa til í eigin huga og
halda að allir aðrir skynji þessar
„staðreyndir“ á sama hátt og þeir)
og upplýsingum, en hafa enga hæfi-
leika eða greind til að útskýra,
setja í samhengi, spyrja frekar,
geyma í minni og draga fram þegar
rétt stund er runnin upp.
Dagblað
getur sagt manni býsna margt
um það samfélag sem maður lifir
í. Hér á íslandi segja blöðin þá
væntanlega meira um fólkið sem á
blöðin og fólkið, sem setur þau
saman, heldur en samfélag okkar.
Og væri raunar fróðlegt að gera
tilraun á blaði eins og t.d. DV:
Hvemig væri að læsa útidyrun-
um, taka símana úr sambandi og
draga tjöld fyrir glugga. Biðja síð-
an þlaðamennina að skrifa saman
blað morgundagsins án aðstoðar
frá samfélaginu úti fyrir. Og láta
þá halda áfram dag eftir dag, geta
sér til um þróun atburða og sam-
félags, slá upp fyrirsögnum, segja
langar fréttir af þeim hneykslis-
málum sem mark hafa sett á tíðina
- allt í þeim tilgangi að komast
eftir því þvort hugarheimur sé eins
tengdur raunveruleikanum og
margur hyggur.
-GG
verði sjálfkrafa þræll þeirrar bókar
- væntanlega á meðan hann er að
skrifa. En, bendir Stanislav Lem
á, þó er þrældómur rithöfundarins
léttvægur ef hann er borinn saman
við það sem ritdómarinn verður að
axla. Ritdómarinn verður nefnilega
að ganga undir oki annars manns.
Hann fær ekki að velja sér verkef-
nið sjálfur.
Um eitt skeið hafði Stanislav
Lem (hann er annars frægur fyrir
vísindaskáldsögur sínar og reyfara,
ef leyfilegt er að kalla bækur hans
því nafni. Solaris, sem Tarkovsky
filmaði, er eftir hann og reyndar
margar fleiri myndir) miklar
áhyggjur af vesalings ritdómurun-
um og tók sig því til og skrifaði bók
sem hafði að geyma ritdóma um
bækur sem enginn hafði enn samið.
eins og fólk
Hið fullkomna En þótt ótrúlegt
Bækur
Bækur eru eins og fólk: það þarf
að opna þær og veita innihaldinu
athygli. Fólk er eins og bækur: það
þarf að gefa hverjum og einum tíma
og næði svo hæfleikar og einkenni
komi í ljós.
Þegar maður velur sér bók úr
hillunni setur maður sig í stelling-
ar, skoðar hana fyrst hið ytra, les
titilinn, nafn höfundar, kannar
hvenær bókin kom út og veltir
vöngum yfir efnistökum höfundar,
spyr fyrirfram: um hvað skyldi
þetta nú vera? Svo sest maður með
doðrantinn og gefur honum færi á
að ná tökum á manni; lesandinn
bíður eftir því að höfundi takist að
klófesta sig, vonar að höfundur
gómi sig sem fyrst og haldi sér á
valdi textans allt til síðasta orðs.
Manneskjur
eru einnig eins og bækur sem
leitast við að festa lesandann eins
og flugu á límspjald: sumt fólk
gleypir náungann næstum og held-
ur honum föstum þar til sálarkirn-
an hefur verið tæmd í bili - fleygir
honum þá frá sér eins og notuðum
snýtuklút og fer af stað að leita að
nýju fómarlambi.
Áðrir eru gæddir þvílíkum dular-
þokka að þeir þurfa jafhvel ekki
að opna munhinn til að ná athygli,
ráða yfir heilu samkvæmi. Þeir eru
eins og snilldarverk heimsbók-
menntanna sem skarta í bókahill-
um - maður sér þau rit, veit af
þeim, talar jafhvel um þau, en les
ekki.
Svo eru þeir sem virðast daufir,
jafnvel fráþrindandi við fyrstu sýn,
en taka síðan til við að vinna á,
heilla mann smám saman og færa
manni ýmis tíðindi og skemmtun
þannig að maður óskar þess helst
að þeir fari aldrei.
Svo eru þeir
eða þær sem minna meira á dag-