Dagblaðið Vísir - DV - 23.06.1989, Blaðsíða 15

15
FÖSTUDAGUR 23. JUNÍ 1989.
Orðabók Háskólans
Oröabók Háskólans er vísindaleg
orðfræöistofnun og hefur starfað
sem slík síðan árið 1947. Sam-
kvæmt reglugerð skiptist stofnun-
in í fjórar deildir: orðtökudeild, rit-
sljómardeild, talmálsdeild og
tölvudeild. Fimmta deildin er þýð-
ingadeild, þar sem unnið er að sér-
stökum verkefnum fyrir aðila utan
OH. Alls vinna nú um 35 manns á
stofnuninni. Hér verður aðeins
drepið á helztu þætti starfseminnar
en ýmsum verkefnum er lýst nánar
í tímariti Orðabókarinnar, Orði og
tungu.
Meginverkefni
Allt frá upphafi hefur verið unnið
að orðasöfnun og öðrum undirbún-
ingi undir útgáfu sögulegrar og vís-
indalegrar orðabókar yfir íslenzkt
mál frá upphafi prentaldar á ís-
landi um miðja 16. öld og fram á
þennan dag. Eru nú í söfnum Orða-
bókarinnar um 2!4 milljón seðla
með margvíslegum fróðleik um
einstök orð og merkingar þeirra.
Skiptast þessi söfn í ritmálssafn,
sem er langstærst þeirra, talmáls-
safn og ýmis minni sérsöfn.
Úrvinnsla á orðasöfnum. Síðustu
ár hefur staðið yfir kerfisbundin
úrvinnsla úr því mikla efni, sem
safnað hefur verið saman með orð-
töku og annarri orðasöfnun á þeim
árum, sem Orðabókin hefur starf-
að. Þannig verður efni safnanna
smám saman gert aðgengilegra en
ella, m.a. með tilliti til orðabóka-
gerðar. Úrvinnslan er m.a. reist á
umfangsmikilli og nákvæmri
tölvuskráningu.
Ritmálsskrá. Um er að ræða
tölvuskrá um öll uppflettiorð í að-
alseðlasafni Orðabókarinnar, rit-
málssafninu. Eru þaö rúmlega 600
þús. orð ásamt upplýsingum um
nokkur°meginatriði, svo sem orð-
flokk, fjölda dæma og elztu heimild.
Hefur verið gengið frá skránni í
gagnasafnskerfi og þannig veittur
aðgangur aö henni til margs konar
upplýsingaleitar, bæði í þágu orða-
bókastarfsins og til annarra athug-
ana. Þessi skrá er ómetanleg fyrir
Kjállaiinn
Jón Aðalsteinn
Jónsson,
forstöðumaður
Orðabókar Háskólans
starfsemi Orðabókarinnar og eins
þá fræðimenn, sem vilja kanna ís-
lenzkan orðaforða síðustu fjórar
aldirnar.
Talmálssafn. í þessu safni eru
umsagnir heimildarmanna um orð
og orðasambönd úr mæltu máh,
sem borizt hafa til Orðabókarinnar
eftir ýmsum leiðum. Eru hér mörg
orð, sem engin dæmi eru um í aðal-
safni Örðabókarinnar. Þessu safni
verður einnig komið í tölvutækan
búning við fyrstu hentugleika.
Orðtaka. Aðalseðlasafn Orða-
bókarinnar hefur orðiö til við svo-
kallaða orðtöku, sem felst í því að
afmarka athyglisverð orð og merk-
ingar í riti. Tölvutæknin felur í sér
mikla möguleika á að stunda orð-
töku, ekki sízt orða- og dæmaleit, á
enn stórvirkari og markvissari hátt
en áður. Orðabókin hefur á undan-
fömum árum komið sér upp miklu
textasafni, sem geymt er á tölvu. Á
næstunni verður unnið að því að
nýta þetta safn til orðtöku og
dæmaleitar til uppfylhngar á öðr-
um söfnum Orðabókarinnar.
Söguleg sagnorðabók. Viðamesta
verkefniö framundan er gerð sögu-
legrar orðabókar um sagnorð sem
byggð er á þeim efniviði, sem söfn
Orðabókarinnar hafa að geyma.
Undirbúningsvinna hefur staðið
yfir í nokkur ár, framsetning orða-
bókartextans liggur að mestu leyti
fyrir og efniviður allmargra sagna
hefur þegar verið greindur og
flokkaður. Allt efnið er tölvuskráð
í sérstöku gagnasafnskerfi. Sagn-
orðabókin er hugsuð sem fyrsti
áfanginn í gerð þeirrar stóru sögu-
legu orðabókar um íslenzkan orða-
forða, sem Orðabók Háskólans er
ætlað að semja.
Tölvuvæðing OH
Eins og komið hefur fram hér á
undan, fer nær aht starf á stofnun-
inni fram með aðstoð tölva. OH
hefur orðið brautryðjandi á sviði
máltölvunar og gegnir þar forystu-
hlutverki. Orðabókin hefur sinnt
margvíslegum verkefnum á því
sviði. Meginverkefnið snertir vita-
skuld sjálft orðabókarstarfið. Sett
hafa verið upp tölvukerfi vegna rit-
sjórnar og orðtöku, svo að dæmi
séu tekin. Hér má auk þess nefna
að Orðabókin hefur íslenzkað hið
víðkunna setningar- og umbrots-
forrit TEX og er það notað við gerð
orðabókartextans, bæði sagnorða-
bókarinnar sem fyrr er nefnd, og
auk þess við gerð þeirra orðabóka,
sem nefndar eru hér á eftir.
Orðtíðnibók. Unnið er að samn-
ingu orðabókar um tíðni orða í ís-
lenzku nútímámáh og er verulegur
skriður kominn á það verk. Fyrsti
áfanginn í því verki var orðtíðni-
könnun, sem fram fór á árunum
1986-1987 og var reist á völdum
textum úr tölvutæku textasafni
Orðabókarinnar. í þeirri orðtíðni-
bók, sem nú er í samningu, verða
greind um 500 þús. lesmálsorð - tíu
sinnum íleiri orð en í fyrri könnun.
Tölvuforrit, sem þegar hefur verið
samið, 'verður notað til að greina
vélrænt öh þessi orð eftir orðflokk-
um þeirra, beygingarmyndum og
fallstýringu. Athugun á þessari
vélrænu greiningu hefur leitt í ljós,
að hún verði a.m.k. rétt fyrir um
85% orðanna. Hér þarf ekki að fara
mörgum orðum um það, hvert gagn
má hafa af þessari bók, en ætlunin
er, að hún komi út síðla árs 1990.
Útgáfuverkefni
Síðustu árin hefur farið fram
undirbúningur að margþættri út-
gáfustarfsemi á vegum OH. Hún er
forsenda þess, að stofnunin geti
gegnt hlutverki sínu. Viðfangsefni
sérfræðinga stofnunarinnar eru
einnig mörg hver þannig vaxin, að
miklu máh sktiptir, að þau skih sér
með útgáfum.
Tímaritið Orð og tunga. Á síðasta
ári kom út fyrsti árgangur tímarits
um íslenzka orðfræði og orðabóka-
fræði undir heitinu Orð og tunga.
í ritinu eru greinar eftir starfs-
menn stofnunarinnar um ýmis við-
fangsefni, sem beint eða óbeint
tengjast orðabókarstarfinu. Er ætl-
unin, að rit þetta komi út árlega.
Orðfræðirit fyrri alda. Hafinn er
undirbúningur undir fræðilega
útgáfu orðfræðirita frá fyrri tíð,
einkum orðabóka. Auk eiginlegs
texta bókanna verður birt stuðn-
ingsefni, reist á úrvinnslu þeirra
gagna, sem bækurnar hafa að
geyma. Má vænta tveggja rita í
þessum flokki innan ekki langs
tíma. Er það orðabók Guðmundar
Andréssonar frá 17. öld og dönsk-
íslenzk orðabók sr. Gunnlaugs
Oddssonar frá upphafi 19. aldar.
Þá hefur verið rætt um endurút-
gáfu á hinni miklu orðabók sr.
Bjöms Hahdórssonar í Sauðlauks-
dal frá 18. öld. Loks er hugsað til
útgáfu á Nýrri danskri orðabók sr.
Jónasar Jónassonar á Hrafnagili
frá 1896.
Orðsifjabók Ásgeirs Blöndals
Magnússonar. Á langri starfsævi
sinni á Orðabók Háskólans vann
Ásgeir Blöndal Magnússon að
samningu stórrar orðabókar um
íslenzkar orðsifjar, þar sem ætterni
íslenzkra orða er rakið með hlið-
sjón af skyldum málum og saman-
burðarmálfræði. Er fyrirhugað, að
bókin komi út seint á þessu ári. Öll
setning og vinnsla bókarinnar fer
fram á Orðabók Háskólans.
Þjónustuverkefni
Um fimm ára skeið hefur stofn-
unin unnið að sérstökum verkefn-
um fyrir IBM á íslandi. Er það
einkum fólgið í tvennu: í fyrsta lagi
hefur verið samiö sérstakt leiðrétt-
ingarforrit (Ritskyggnir), sem not-
að er í ritvinnlukerfum IBM. Þetta
verk var hið fyrsta sinnar tegund-
ar, sem unnið var hér á landi. í
öðru lagi hefur verið unnið við ís-
lenzkun á forritum og alls kyns
bókum og bæklingum, sem tengjast
tölvum. Með þeirri vinnu er unnið
hið merkilegasta málræktarstarf.
Um fjölmörg ár hafa ýmsir aðilar
leitað th Orðabókarinnar með
margs konar fyrirspurnir um orð
og merkingar. Segja má, að þetta
gerist daglega og fer stöðugt vax-
andi. Að sjálfsögðu er greitt úr öll-
um fyrirspurnum eftir beztu getu.
Orðabókin hefur einnig dreift án
endurgjalds íslenzkri gerð TEX-
forritsins. Úsammvinnu við heim-
spekidehd er verið að koma upp
öflugri aðstöðu til setningar á
hvers kyns fræðilegu efni með
TEX.
Jón Aðalsteinn Jónsson
„Eru nú í söfnum Orðabókarinnar um
2 lA milljón seðla með margvíslegum
fróðleik um einstök orð og merkingar
þeirra.“
í kjölfar samninga
Heldur sýnist skuggalega horfa
fyrir ríkisstjórninni, þessa síðustu
og verstu tíma... Óvinsælasta ríkis-
stjóm sem um getur síðan skoð-
anakannanir hófust, segja íjölmiðl-
ar.
Skáískönnun 13. júní sýndi að
Sjálfstæðisflokkurinn fékk meira
fylgi en allir hinir og fengi samkv.
því, ef nú yrði kosið, nógan þing-
styrk til að mynda einn ríkisstjórn.
Slíkur draumur mun hafa blund-
að með íhaldinu í áratugi. - Og
hver veit nema þessari ríkisstjórn
takist að gera hann að veruleika?
- Hins vegar er ástandið ekki eins
skuggalegt og virðist fljótt á litið,
því aðeins um 60% vildu svara. -
Og í könnun, sem gerð var fyrir
Mbl., var fylgi Sjálfstæðisflokksins
39,3% og hafði minnkað frá því
næst á undan.
Greinilegt er að margir eru reiðir
út í ríkisstjórnina nú um stundir
og gera sér ekki grein fyrir þeim
vanda sem við er að glíma eftir
hrunadans ríkisstjórnar Þorsteins
Pálssonar. - Það má þó ljóst vera
að grunnurinn að yfirstandandi
ástandi var lagður í tíð tveggja frv.
ríkisstjórna og gegndi Þorsteinn
Pálsson ráðherraembætti í þeim
báðum. Þeirri fyrri ýmist sem ut-
anríkis- eða íjármála- og í þeirri
síðari sem forsætisráðherra.
Fjölmiðlaglaður formaður
Nú vih Sjálfstæðisflokkurinn að
ríkisstjórnin segi af sér hið bráð-
asta... gengið verði th kosninga og
KjaJlariim
Aðalheiður Jónsdóttir
verslunarmaður
ný stjórn mynduð áður en Alþingi
kemur saman í haust.
Sennilega er þaö í tilefni af því
hve fjölmiðlaglaður formaður
flokksins hefir verið að undan-
fórnu. - Það var stórkostlegt að
heyra hann deha geði við þjóðar-
sáhna á rás 2 fyrir skömmu. Auð-
heyrt var samt að hann hafði
gleymt fortíð sinni í frv. ríkis-
stjórnum... Mundi hvorki Rómar-
bruna eða ófreskju, erlenda
skuldasöfnun né uppgjafarástand
framleiðsluatvinnuveganna, lokun
fiskvinnslufyrirtækjanna, neyðar-
ástand og atvinnuleysi sem blasti
við úr öllum áttum þegar ríkis-
stjóm hans gafst upp.
Þakklát þjóðarsál
Þetta er arfurinn sem núverandi
ríkisstjórn fær að takast á við og
Þorsteinn Pálsson vill sverja af sér
að hafa miðlað henni. - Nú er að
hans mati um að gera að koma rík-
isstjórninni frá áður en meira tjón
hlýst af... Hann er reiðubúinn að
bjarga þjóð sinni úr háskanum með
margvíslegum ráðum: byggja upp
framleiðsluatvinnuvegina, skapa
fyrirtækjum góð rekstrarskilyrði,
svo að þau géti greitt starfsfólki
sínu góð laun, ekki skuli tekin er-
lend lán. Skattar verði að lækka
stóriega... Engin meining í að láta
ríkið fá svona stóran hlut.
Þjóðarsáhn var gjörsamlega upp-
numin eins og vænta mátti, samkv.
skoðanakönnunum og þakkaði
hjartanlega fyrir sig. - Það var þvi
líkast sem hún hefði heyrt rödd
himnesks sendiboða sem ætlaði að
leysa hana úr öllum vanda og gefa
henni nýtt líf. Þó mátti aðeins
heyra annars konar hljóm. Rétt
eins og blessuð þjóðarsáhn hefði
aht í einu öðlast vit og skilning...
væri reiðubúin að leita leiða til að
hressa upp á minni flokksfor-
mannsins ef unnt væri.
En þá var nú Þorsteini Pálssyni
nóg boðið, ef hann átti að fara að
svara fyrir gerðir sínar og samkv.
venju brá hann því fyrir sig þindar-
lausum vaðh og yfirgangi.
Hrikaleg mistök
Þetta segir hins vegar ekki það
að ríkisstjórn Steingríms Her-
mannssonar sé einhver fyrirmynd.
- Því miður er það ekki svo. Ef ein-
hverjir skyldu hafa haft um hana
shkar væntingar hljóta þeir að hafa
orðið fyrir verulegum vonbrigðum.
Varla trúi ég öðru en samningar
stjórnarinnar við BHMR á aht öðr-
um forsendum en BSRB samning-
arnir hljóðuðu upp á hafi komið
mörgum fyrir sjónir sem hrikaleg
mistök. - Sæmra hefði sýnst að láta
kjaradóm fjalla um málið.
En ríkísstjómin kaus heldur að
ómerkja eigin orð og auka marg-
faldlega launamisréttið. En auðvit-
að kemur þetta ráðherrunum sjálf-
um th góða og hver er sjálfum sér
næstur. Nú hefur þingfararkaup
hækkað um 11.700 krónur á mán-
uði og ráðherralaun þaðan af meira
á sama tíma og lægstu laun hækka
um 2000 krónur.
Síðan líða stjórnvöld hömlu-
lausar verðhækkanir - hækkun
landbúnaðarvara 15-20% og annað
að sama skapi. - Þetta skilst mér
, að gangi þvert á kjarasamninga við
BSRB. Kannski má segja um þetta
eins og sagt hefir verið um ýmis-
legt annað. Löglegt en siðlaust og
ekki meira um það.
Hvað varð um þau
fögru fyrirheit?
Kannski er ekki vonlaust að rík-
isstjórnin nái áttum og reyni að
losa sig við svipmót tveggja frv.
ríkisstjórna sem flestir höfðu feng-
ið nóg af. - Samt spáir það ekki
góðu að hún skyldi ekki hafa sið-
ferðisþrek th að ganga gegn sphl-
ingunni sem fest hefir rætur á Al-
þingi og afnema fyrir fullt og allt
ódýr áfengiskaup og biðlaunabrjál-
æðið, svo eitthvað sé nefnt.
Er ekki tímabært að gera eitthvað
fleira en ausa fé í hla rekna og
sphlta atvinnuvegi til lands og sjáv-
ar? Átti ekki að koma böndum á
fjármagnsmarkaðinn og leggja nið-
ur lánskjaravísitölu? ... Hvenær á
að byrja?... Hvað varð um þau fögru
fyrirheit? - Hafa þau kannski gufað
upp í hraðvaxandi verðbólgu?
Aðalheiður Jónsdóttir.
„Kannski er ekki vonlaust að ríkis-
stjórnin nái áttum og reyni að losa sig
við svipmót tveggja fyrrverandi ríkis-
stjórna sem flestir höfðu fengið nóg af.