Dagblaðið Vísir - DV - 27.07.1990, Blaðsíða 14

14
FÖSTUDAGUR 27. JÚLÍ 1990.
Útgáfufélag: FRJALS FJÖLMIÐLUN HF.
Stjórnarformaður og útgáfustjóri: SVEINN RrEYJÓLFSSON
Framkvæmdastjóri og útgáfustjóri: HÖRÐUR EINARSSON
Ritstjórar: JÖNAS KRISTJANSSON og ELLERT B. SCHRAM
Aðstoðarritstjórar: HAUKUR HELGASON og ELlAS SNÆLAND JÓNSSON
Fréttastjóri: JÓNAS HARALDSSON
Auglýsingastjórar: PALL STEFANSSON og INGÓLFUR P. STEINSSON
Ritstjórn, skrifstofur, auglýsingar, smáauglýsingar, blaðaafgreiðsla, áskrift,
ÞVERHOLTI 11,105 RVlK,SIMI (91)27022 - FAX: (91)27079
Setning, umbrot, mynda- og plötugerð:
PRENTSMIÐJA FRJALSRAR FJÖLMIÐLUNAR HF„ ÞVERHOLTI 11
Prentun: ARVAKUR HF. - Askriftarverð á mánuði 1000 kr.
Verð I lausasölu virka daga 95 kr. - Helgarblað 115 kr.
Uppgjörið kemur seinna
Menn hafa spurt í forundran undanfama daga:
Hvemig í ósköpunum stendur á því að ríkisstjóm, aðil-
ar vinnumarkaðarins og þjóðin öll er nær ráðalaus
gagnvart einum kjarasamningi við eitt lítið stéttarfélag?
Það má jafnvel halda að BHMR-samningurinn hafi dott-
ið af himnum ofan! Hver ber ábyrgðina á öllu þessu
klúðri? Bent er á marga sökudólga. BHMR ber vissulega
sök á óbilgjörnum kröfum, þjóðarsáttin var gerð síðar
en samningurinn við BHMR. Félagsdómur kom ríkis-
stjóminni í opna skjöldu. Og svo framvegis.
Hvernig svo sem tekst að greiða úr flækjunni og vinda
ofan af vitleysunni liggur í augum uppi að það var ríkis-
stjómin sjálf sem gróf sína eigin gröf. Það er hún með
íjármálaráðherra í broddi fylkingar sem á heiðurinn af
klúðrinu öllu. Það var ríkisstjórnin sem samdi í upp-
hafi við háskólamenntaða ríkisstarfsmenn og skrifaði
undir þá launastefnu að BHMR skyldi fá 4,5% launa-
hækkun 1. júlí síðastliðinn umfram aðra. Upplýst er að
það vom ráðherramir sjálfir sem með eigin hendi skrif-
uðu ákvæðið fræga um sjálfkrafa hækkun til BHMR ef
og þegar aðrir fengju sambærilega hækkim. Með öðmm
orðum: Það var fjármálaráðherrann, Ólafur Ragnar
Grímsson, sem bjó til „hina sjálfvirku vítisvél óðaverð-
bólgunnar“ en ekki Félagsdómur, eins og ráðherrann
hefur af smekkvísi sinni haldið fram.
Þegar þjóðarsáttin var gerð, löngu eftir undirritun
samninga við BHMR, var þar aftur skrifað undir ákvæði
sem gerði ráð fyrir að launþegar fengju samsvarandi
hækkanir og aðrir og þar með var tímasprengjan búin
til. Aðilar vinnumarkaðarins vömðu ríkisstjórnina við
BHMR-samningnum og margítrekuðu að sá samningur
gæti gert þjóðarsáttina að engu. Formaður Vinnuveit-
endasambandsins hefur sagt opinberlega að ráðherrar
hafi fullvissað hann um að BHMR-samningurinn yrði
endurskoðaöur og fulltrúar ASÍ og BSRB höfðu gert
ríkisstjórninni grein fyrir því að krafa yrði gerð um
samsvarandi hækkun til handa þeirra umbjóðendum
ef BHMR fengi sitt.
Ríkisstjóminni var þar af leiðandi fyrir löngu full-
kunnugt um þá stöðu sem nú er komin upp, án þess þó
að taka á vandamálinu með fullnægjandi hætti. Ríkis-
stjórnin er þar af leiðandi að kljást við sinn eigin vanda,
stöðu sem hún mátti sjá fyrir og hafði búið til sjálf. Og
mest er auðvitað ábyrgð fj ármálaráðherrans sem á sín-
um tíma gumaði af ágæti kjarasamnings BHMR og gerði
lítið úr viðvörunum annarra.
Sú skoðun hefur verið sett fram að ríkisstjórnin eigi
að taka afleiðingum gerða sinna, rjúfa þing og gefa nýrri
ríkisstjórn umboð og endurnýjaðan styrk til að stokka
upp. Hér er því aftur á móti haldið fram að ríkisstjórn-
in sleppi með þeim hætti alltof ódýrt frá ábyrgð sinni.
Það er hennar hlutverk að taka til hendinni. Réttast
væri auðvitað að fiármálaráðherra viki úr ríkisstjórn-
inni, enda er maðurinn rúinn trausti í eigin flokki og
meðal apnarra kjósenda. En að öðm leyti á ríkisstjórn-
in að sitja. Það gerir þessari þjóð ekkert gagn að efna
til kosninga og eyða dýrmætum tíma í stjórnarmyndun
þegar allra hagur er að þjóðarsáttin sé vemduð og grip-
ið sé til skjótra og ákveðinna aðgerða. Það væri til að
bæta gráu ofan á svart ef ríkisstjórnin hlypi frá þeim
vanda sem hún hefur sjálf skapað. Það kemst enginn
hjá því að þrífa sig þótt hann geri sjálfur í buxurnar.
Uppgjörið fer fram seinna.
Ellert B. Schram
Fóstureyðinga-
pólitík
Um allmargra ára skeið hefur
mesta hitamál í bandarískum
stjómmálum hvorki verið efna-
hagsmál né utanríkismál, hvað þá
fjárlagahalli eða skólamál, heldur
fóstureyðingar. Þetta mál hefur
skipt allri bandarísku þjóðinni í
tvær fylkingar sem báðar eru
þrautskipulagðar og berjast á öll-
um pólitískum vígstöðvum með
auglýsingaherferðum, bréfaskrift-
um til þingmanna og öllum þeim
ráðum sem almenningi eru tÚtæk
til að hafa áhrif á stjómendur sína.
Fóstureyðingar em slíkt hita- og
tilfinningamál að afstaða einstakra
frambjóðenda til aö heita má hvaða
embættis sem er getur skipt sköp-
um um möguleika þeirra á sigri.
Baráttan er háð í einstökum kjör-
dæmum, í einstökum ríkjum og á
alríkisvettvangi í þinginu í Wash-
ington og síðast en ekki síst fyrir
dómstólum.
Dómstólar í Bandaríkjunum hafa
síðasta orðið um hvort póhtísk
mál, sem ríkisþing eða alríkisþing-
ið samþykkir, standist lög. Dóm-
stólar geta ógilt lög og gera það oft
en sá dómstóll sem hefur síðasta
orðið í slíkum málum er vitaskuld
Hæstiréttur Bandaríkjanna.
Hæstiréttur er einstök stofnun.
Hann leikur stórt hlutverk í banda-
rískum stjómmálum en er samt
hafinn yfir stjómmál. Úrskurðir
hæstaréttar hafa oft haft úrshta-
áhrif á stjómmálaþróun í Banda-
ríkjunum. Það er hæstiréttur sem
úrskurðar hvort einstök lög, hvort
sem er einstakra ríkja eða alríkis-
lög, séu í samræmi við sljómar-
skrána og eftir þeim úrskurði verð-
ur aUt bandaríska stjómkerfið að
fara. Hæstíréttin- tekur aðeins til
meðferðar mál sem varða grund-
vaUaratriöi stjómarskrárinnar og
túlkar þannig stöðugt stjómar-
skrána og það sem heimdlt er sam-
kvæmt henni og hvað ekki.
Túlkanir
Ahrif þessarar túlkunar hafa ver-
ið gífurleg í áranna rás. Það var
hæstiréttur sem ákvað að aðskUn-
aður kynþátta í skólum væri
stjómarskrárbrot árið 1954 og ó-
gUtí þar með fyrri úrskurð frá því
um aldamót þar sem sagöi að að-
skUnaður samrýmdist stjómar-
skránni. í kjölfar úrskurðarins frá
1954 komu aUar þær framfarir sem
orðið hafa í réttindamálum banda-
rískra blökkumanna, hinar mestu
síðan borgarastríðinu lauk 1865.
Hæstiréttur hefur staðið vörð um
rétt borgaranna gagnvart ríkinu
og yfirvöldum. Þannig úrskurðaði
rétturinn 1963 að aUir brotamenn
ættu skUyrðislausan rétt á lög-
ffæðiaðstoð og sama ár úrskurðaði
rétturinn að skólayfirvöldum væri
óheimUt að skylda nemendur tíl að
fara með faöirvorið í skólum. Nú
síðast ákvað hæstiréttur að það
væri hluti af réttí þegnanna tíl tján-
ingarfrelsis að brenna bandaríska
fánann og hefur sá úrskurður vald-
ið einu mesta íjaðrafoki í manna
minnum. Sjálfur Bush forseti viU
beita sér fyrir stjómarskrárbreyt-
ingu til að koUvarpa úrskurðinum
og hefur mikið fylgi almennings til
þess.
Roe gegn Wade
En á síðari árum hefur enginn
úrskurður Hæstaréttar valdið eins
miklum tUfinningahita og flokka-
dráttum og úrskurðurinn 1973 um
að konur ættu stjómarskrárlegan
rétt á að láta eyða fóstri ef þær vUdu.
MikiU fiöldi Bandaríkjamanna hef-
ur aldrei sætt sig við þann úrskurð
og baráttan fyrir því aö koUvarpa
þessum úrskurði, sem kenndur er
við málsaðUa og kaUaður Roe gegn
Wade, hefur aldrei dvínað.
KjaUariim
Gunnar Eyþórsson
fréttamaður
Fjöldamörg ríki hafa sett lög sem
takmarka fóstureyðingar en dóm-
stólar hafa jafnharðan ógUt þau
lög, þar til á aUra síðustu árum að
einstök ríki hafa fengið að þrengja
réttinn til fóstureyðinga nokkuð.
Fylgismenn fóstureyðinga segja að
hæstiréttur sé smám saman að
draga úr afdráttarleysi Roe gegn
Wade úrskurðarins og andstæðing-
ar fóstureyðinga áfrýja stöðugt
málum sem gefa hæstarétti færi á
að þrengja úrskurðinn.
„Það verður því fróðlegt að fylgj-
ast með afdrifum útnefningar Sout-
ers í þingnefnd á næstu vikum.
Niðurstaðan getur haft varanleg
áhrif á stjórnmál þar i landi," seg-
ir höfundur meðal annars.
Nú síðast ákvað hæstiréttur að
lög í Missouri um að báðir foreldr-
ar yrðu að samþykkja fóstureyð-
ingu dóttur innan lögaldurs væri
ekki í samræmi við stjórnarskrána
en leyfði því að stánda að annað
foreldri þyrfti að samþykkja fóst-
ureyðingu. Þetta er aðeins einn
úrskurður af mörgum sem ganga í
sömu átt.
Tvær fylkingar
Hæstiréttur hefur síðustu áratugi
túlkað stjórnarskrána nokkuð
rúmt en á síðustu árum hefur orðið
breyting á því með nýjum dómur-
um. Nú er svo komið að rétturinn
skiptist að heita má jafnt milli
þeirra sem vilja halda fast í bók-
staflega túlkun á upphaflegum til-
gangi höfunda stjómarskrárinnar
og hinna sem vilja rýmri túlkun í
samræmi við nútímann.
Nú er komið að Bush að skipa
nýjan dómara og sá dómari getur
ráðið úrslitum um hvort Roe gegn
Wade verður kollvarpað og þar
með er útnefningin póhtískt
sprengiefni. í hæstarétti sitja níu
dómarar, skipaðir til lífstíðar af
forseta með samþykkt öldunga-
deildar þingsins. Það hefur oft gerst
að þingið hafni útnefningu forset-
ans. Síðast hafnaði það tveimur
mönnum sem Reagan ætlaði að
skipa. En það var Reagan sem hef-
ur haft meiri áhrif á samsetningu
réttarins en nokkur annar forsetí
á síðari tímum. Hann skipaði þrjá
dómara, sem allir eru taldir með
íhaldssamari armi dómsins. Samt
orðið allsráðandi. Einn til tveir
dómarar hafa skipt atkvæðum sín-
um milh fylkinganna tveggja og í
seinni tíð hafa margir úrskurðir
verið samþykktir með fimm at-
kvæðum gegn fjórum.
Nú er foringi frjálslyndari arms-
ins, Brennan dómari, búinn að
segja af sér og Bush hefur tilnefnt
Souter nokkum sem enginn þekkir
haus né sporð á. Það á eftír að koma
í ljós hvar hann stendur. Ef hann
er skoðanabróöir hinna íhaldssam-
ari hefur jafnvægið í hæstarétti
endanlega raskast þeim í hag. Þá
gæti leiðin verið opin fyrir hæsta-
rétt að kollvarpa Roe gegn Wade.
Tveir aldraðir dómarar eru ekki
taldir eiga langt eftir í hæstaréttí.
Bush gætí fengið færi á að gjör-
breyta hæstarétti á næstu árum og
áhrifa þeirrar skipunar mundi
gæta langt fram á næstu öld. Það
er því ekki lítið í húfi nú þegar
Bush ber fram Souter.
Kosningaárið1990
En að mörgu er að gæta. Árið
1990 er kosningaár í Bandaríkjun-
um. Öll fulltrúadeildin, þriðjungur
öldungadeildarinnar og ótal ríkis-
þingmenn og embættismenn verða
kjörnir.
Fóstureyðingar skipta kjósend-
um í tvennt. Frambjóðendur verða
að taka afstöðu til fóstureyðinga
og sú afstaða er tahn geta ráðið
meiru um úrsUt en fylgi stóru
flokkanna, demókrata og repúblík-
ana.
Því fer fjarri að andstæðingar
fóstureyðinga séu alls staðar í
meirihluta en afstaðan tU þeirra
getur riðlað öUu hefðbundnu fylgi.
Ef hörð barátta verður um útnefn-
ingu Souters, sem Bush vonar að
verði samþykktur í október, getur
sú barátta haft úrsUtaáhrif á kosn-
ingabaráttuna og úrsht kosning-
anna í nóvember. TUfinningahit-
inn í þessu máU er gífurlegur, eink-
um meðal þeirra sem eru andvígir
fóstureyðingum. Margir þeirra
munu aldrei kjósa neinn sem er
fylgjandi fóstureyðingum, sama
hver stefnumál hans eru að öðru
leyti. Sama er að segja um hina.
Það verður því fróölegt að fylgjast
meö afdrifum útnefningar Souters
í þingnefnd á næstu vikum. Niður-
staðan þar getur haft varanleg
áhrif á bandarísk stjómmál.
Gunnar Eyþórsson
hofun íhnldoDttmaBÍ i

„Fóstureyðingar skipta kjósendum í
tvennt. Frambjóðendur verða að taka
afstöðu til fóstureyðinga og sú afstaða
er talin geta ráðið meiru um úrslitin
en fylgi stóru flokkanna, demókrata og
repúblíkana.“