Dagblaðið Vísir - DV - 10.09.1992, Qupperneq 15

FIMMTUDAGUR 10. SEPTEMBER 1992.
15
Ríkið er ekki sjálfstætt
Greinarhöfundur telur sölu á framleiösludeild ÁTVR t.d. falla undir hug-
mynd sem sé fáránleg.
Margt er merkilegt sagt um ríkið
og ríkisvaldið sem slíkt. Stundum
er það ranglega álitið sjálfstætt og
stundum jafn ranglega í höndum
nokkurra ráðherra. Stundum telst
það ranglega óvinur vinstri stefnu
og stundum er það ranglega talið
samnefnari fyrir „sósíahsma“. Allt
fer þetta eftir hagsmunum þeirra
sem tala eða skrifa, fáfræði þeirra
eða jafnvel tilraunum tii að blekkja
fólk.
Ríkisvald er skilyrt af sögu lands-
ins, hagkerfi og stjórnarformi. Það
er vettvangur flókinnar baráttu
sem getur skilað sér í mótsagna-
kenndum athöfnum ríkisvaldsins.
Það gengur oftar erinda þeirra sem
vilja varðveita og efla ríkjandi hag-
kerfi en hinna sem vilja umsnúa
því. Ríkisstjórnir geta aldrei ráöið
ríkisvaldinu. Til þess er embættis-
mannakerfið of flókiö og ráðríkt,
hagsmunatengsl valda- og peninga-
manna utan þess við innviðina of
sterk og sjálfvirknin of mikil. Mest-
öli lagasetning, er snýr að efna-
hagslegum og félagslegum þáttum,
tekur fyrst og fremst mið af hags-
munum ráðamanna i efnahagslff-
inu sem nýta ríkið til að greiða sér
götuna.
Ríkisrekstur á íslandi
Ríkisvaldið á íslandi er alveg jafn
skilyrt aðstæðum og sögu og í öðr-
um evrópskum löndum. Hér var
efnahagskerfið smátt og veikt í
upphafi og áhrifamiklir stjórn-
málamenn til með sérstæða hug-
myndafræði. Kratismi (t.d. áhersla
á almannatryggingar og samvinnu
auðvalds og verkalýðs), rómantísk
og þjóðleg fjöldastefna (t.d. af teg-
und Hriflu-Jónasar) og samvinnu-
stefna hluta Framsóknar- og Sjálf-
stæðisflokks vógu þungt. Veik-
burða kapítalismi og hugmynda-
bræðingurinn ýttu undir óvenju
víðtækan ríkiskapítahsma. At-
vinnurekendur og stjórnvöld
beittu ríkinu th þess að drífa upp
KjaBaiinn
Ari Trausti Guðmundsson
jarðfræðingur
margvíslega starfsemi með sameig-
inlegu fjármagi eða ríkisfé ein-
göngu. Enginn getur neitað því að
margt hjálpaði mjög við að koma
landinu inn í 20. öldina.
Fólki var talin trú um að ríkisfyr-
irtækin væru þess og samkenndin
með því varð yfirleitt mikil, m.a.
vegna ágæts árangurs, póstur, út-
varp, sími, vegir, bankar, samgöng-
ur á sjó að hluta, áburöur, orka,
sjúkrahús, skólar o.fl. urðu „al-
menningseign“. Óþarfi er að tíunda
kosti í rekstri fyrirtækja á þessu
sviði en gagnrýni hefur þau ekki
skort.
Hvað er gagnrýnt?
Gangrýnin beinist aö mörgu: Lé-
legri eða dýrri þjónustu og of mik-
Uh samkeppni við einkaaðila. Auð-
vitað er margt tíl í henni. Ríkisfyr-
irtæki skortir oft aðhald enda virkt
lýðræði af of skomum skammti
hérlendis og fuhtrúalýðræðið ekki
aðeins svifaseint og verkhtið, held-
ur einnig hlutdrægt. Þyngst vegur
þó áróður fyrir einkavæðingu
vegna hreinna gróðahagsmuna á
metimum. Þá á ég t.d. við gagnrýni
á almenna tilvist fyrirtækja, stans-
lausa klifun á ógagni af þeim og
endalausa mærðarrollu um kosti
einkareksturs. Stanslausar endur-
tekningar um „báknið", makráða
„blýantsnagra", „taprekstur" og
„óhagkvæmni" á að gera opinber-
an rekstur tortryggUegan og óeðli-
legan, allt í einu nú.
Það er alveg Ijóst að ríkisfyrir-
tækin hafa oftast byggst upp af fé
almennings af þvi að hinir „dug-
legu“ kapítalistar máttu sín lítils
og eins að „tap“ af þeim er ekki
reiknanlegt með einföldum frá-
drætti. Fjárfestingar í heUbrigðis-
þjónustu, skólum og samgöngum
eru svo ijölþátta að tap eða hagnað-
ur em ekki hugtök sem skipta þar
máli. Þjónusta, t.d. við dreifðar
byggðir, getur vel borgað sig þótt
reikningslegt tap verði á tUteknu
fyrirtæki. Einmitt af því þjónustan
leiðir til þess að byggðirnar skila
margföldu framlagi tU sameigin-
legra sjóða, miöað við þéttbýhð.
Verjum ríkisrekstur
að mestu
Kostir við ríkisrekstur af sjónar-
hóh alþýðu manna er þessi: Fram-
leiðsla stendur traustum fótum og
hætta á gjaldþroti og áhættubraski
er vart fyrir hendi: Trygg atvinna.
Þjónusta stendur öllum til boða án
tillits tíl efnahags: Aukið jafnrétti.
Menningarstarfsemin er bundin
við að efla íslenskt efni: Aukin fiöl-
breytni og styrkari menning.
Allt taliö um almenningshlutafé-
lög í þessu sambandi er hlægUegt
þegar þess er gætt að 60-70% ís-
lendinga eru ekki aflögufær í slíkt
og því ekki heldur í stöðu til að
hafa nokkur áhrif á slík hlutafélög.
Ekki má gleyma því að oft er aUs
ekki um að ræða fyrirtæki í um-
talsverðri samkeppni, sbr. Guten-
berg. Það er heldur ekki ávallt svo
að þjónusta sé léleg eða dýr þrátt
fyrir að aðeins eitt ríkisfyrirtæki
sé um hituna, sbr. Póst og síma.
Máhð er því þetta: Almenningur
í landinu á að verja langflest ríkis-
fyrirtæki og stofnanir, undir
merkjum jafnaðar og almanna-
frelsis. Þaö þarf að ríkisvæða nokk-
ur stór en ótraust fyrirtæki en setja
um leið ný lög sem opna reksturinn
miklu betur fyrir fólki. Það þarf að
setja strangari lög um samkeppni
og fiölda fyrirtækja í hverri grein
og skyldur eigenda vegna gjald-
þrota. Ég býst þó við að ekki þurfl
að ríkisvæða sjoppur og reykvísk
iðnfyrirtæki, en sjoppurnar eru
nefndar í gamni til mótvægis við
einkavæðingarsóninn. Sú hug-
mynd er álíka fáránleg og salan á
Gutenberg og framleiðsludeUd
ÁTVR.
Ari Trausti Guðmundsson
„Mestöll lagasetning, er snýr aö efna-
hagslegum og félagslegum þáttum, tek-
ur fyrst og fremst mið af hagsmunum
ráðamanna í efnahagslífinu sem nýta
ríkið til að greiða sér götuna.“
Viljaleysi er allt sem þarf
í nútíma þjóðfélagi eru margar
freistingar og þeir sem eru duglegir
faUa fyrir þeim öUum. Við hinir
föllum fyrir eins mörgum og viö
höfum þrek tU.
En fólk er ekki fyrr búið að venja
sig á einhverja vitleysu en það vih
fara að reyna að hætta henni. Þá
eru sett á fót námskeið meö nál-
arstungum og nikótínplástrum. Og
vegna þess hvað mannskepnan get-
ur vanið sig á marga voðalega ósiði
gæti hún verið á námskeiðum alla
daga vikunnar ef hún þyrfti ekki
að vinna fyrir soðningunni og inn-
kaupaferðum tU útlanda.
Sumir reyna að hætta að reykja,
aðrir aö drekka og til eru jafnvel
þeir sem reyna að hætta aö borða
og fara í aUs konar megrunarkúra
sem gagnast aö vísu ákaílega fáum
þótt búið sé að lofa öUum þátttak-
endum góðum árangri á mettíma.
AUt kostar þetta peninga, hver
sem árangurinn verður, nema ef
menn ætla að reyna að venja sig
af því að vaska upp. Það geta menn
gert fyrir ekki neitt heima hjá sér.
Þrek
Til að venja sig á ósiðina þarf
mikið þrek. TU dæmis þarf alveg
gríðarlegt þrek tíl að venja sig á
reykingar. Það er svo erfitt að til-
einka sér þennan slæma ávana að
það geta það ekki nálægt þvi aUir.
í fyrstu verður mönnum óglatt,
þeir standa á öndinni langtímum
saman, verða grænir í framan og
ætla að kafna úr hósta. Þeir eru
stöðugt með óbragð í munninum
og bragðskynið brenglast svo að
Kjállariiin
Bendikt Axelsson
kennari
erfitt með að stunda vinnu annars
staðar en hjá hinu opinbera.
Það sama má segja um kaffið. Ég
held að þaö sé ekki ofsögum sagt
að kaffi sé einhver alversti drykkur
sem til er á jarðríki. Það er álíka
vont og terpentína. Samt sem áður
hefur íslenska þjóðin staðið á
þambi frá því sautján hundruð og
eitthvað. En þetta viðurkennir ekki
nokkur maður. Þvert á móti er því
haldið fram að kaffi sé ákaflega
gott og því betra sem það er verra.
- Ekkert er betra en sterkt kaffi
og sígaretta að morgni dags, segir
fólk sem er komið með andarteppu
af of miklum reykingum og maga-
sár af kaffiþambi.
Þrautin þyngri
En þegar fólk er búið að venja sig
„En þegar fólk er búið að venja sig á
einhvern ósið með gríðarlegu vilja-
þreki og ómældum þjáningum neyðist
það oft til að venja sig af honum aftur.
Og það getur orðið þrautin þyngri.“
þeir vita eiginlega aldrei hvort þeir
eru að borða eitthvað gómsætt eða
óæti.
En afkomendur víkinganna gef-
ast ekki upp og fyrr en varir eru
þeir famir að reykja tvo pakka á
dag án þess að finna fyrir því. Sum-
ir reyndar þrjá eða fióra. Þeir eru
kallaðir stórreykingamenn og eiga
á einhvern ósið með gríðarlegu
viljaþreki og ómældum þjáningum
neyöist það oft til að venja sig af
honum aftur. Og það getur orðið
þrautin þyngri. Aó vísu sagði Mark
Twain að það væri enginn vandi
aö hætta að reykja. Hann hefði gert
það þúsund sinnum. Og vafalaust
er lítill vandi að venja sig af ósiðun-
„Þvert á móti er því haldið fram að kaffi sé ákaflega gott og þvi betra
sem það er verra.“
um ef maður gerir það nógu oft.
Hins vegar hefur mörgum reynst
erfitt að venja sig af hinu og öðru
í eitt skipti fyrir öll.
Sumir hafa tröllatrú á námskeið-
um og þeir, sem eru hættir aö njóta
þess að standa á öndinni allan
guðslangan daginn, fara á reyk-
inganámskeið. Ég þekki ekki nokk;
urn mann sem hefur haft gagn af
þeim. Enda eru þeir sem ég hef
haft spurnir af með viljasterkari
mönnum. Þeir hafa sem sagt þrek
til að halda áfram að láta sér líöa
illa.
Hins vegar þekki ég nokkra sem
hafa hætt að reyKja og drekka af
sjálfsdáðum og eru þeir með vilja-
lausari mönnum.
Á þeim hefur sannast kenningin:
Til að hætta einhverju sem er
óhollt og vont er viljaleysi aUt sem
þarf.
Benedikt Axelsson