Dagur - 21.12.1978, Blaðsíða 11

„Kátt er á jólunum“
Engin hátíð er meiri fagnaðarhátíð en jólahátíðin.
Hún er móðir allra annarra hátíða, því hún er haldin í
minningu þess, sem er upphaf hins mikla gleðiboð-
Skapar, — í minningu þess, að frelsari mannanna
fæddist í heiminn. Á engri hátíð er eins mikið um
dýrðir og á jólunum. Allir fagna komu jólanna og allir
kosta kapps um að hafa þá svo mikla viðhöfn og svo
mikinn fögnuð, sem föng eru á. En einkum eru það
bömin, sem hlakka til jólanna.
„Kátt er á jólunum, — koma þau senn,“ segja
bömin, þegar jólin nálgast. Löngu, löngu áður en jólin
koma, spyrja börnin, hvort nú sé langt til jólanna, og
ef illa liggur á þeim, þegar jólin eru í nánd, þarf oft
eigi annað en kveða við þau þessa gömlu vísu:
Það skal gefa börnum brauð
að bíta í á jólunum,
kertaljós og klæðin rauð,
svo komist þau úr bólunum,
væna flís af feitum sauð,
sem fjalla gekk á hólunum.
Nú er hún gamla Grýla dauð;
gafst hún upp á rólunum.
Dagana fyrir jólin hafa allir nóg að starfa, að búa
allt sem bezt undir hátíðahaldið. Þá er allur bærinn
þveginn og öll húsgögn og fatnaður. í gamla daga var
miklu minna fengizt við þvotta en nú á tímum. Það
var eigi sjaldgæft, að bærinn var sjaldan eða aldrei
þveginn nema fyrir jólin, — en þá þótti sjálfsagt að
gera það. Sumir gamlir menn vildu aldrei láta þvo
askinn sinn nema fyrir jólin. Þeir trúðu því, að það
spillti auðsæld þeirra, ef askurinn væri þveginn, —
kölluðu þeir það að þvo af sér auðinn. En ávallt létu
þeir þvo askinn fyrir jólin, því að það þótti óhæfa að
eta úr óþvegnum aski á svo dýrðlegri hátíð, sem jóla-
hátíðin er. Oft voru menn í sömu flíkinni allt árið og
létu aldrei þvo hana nema fyrir jóiin, en það þótti
ósæmilegt, að nokkur hlutur væri óþveginn á jólun-
um, — þá varð allt að vera hreint.
Einu sinni var kerling, sem hafði gengið með sama
faldinn á hverjum degi allt árið og aldrei þvegið hann.
En þegar hún sauð hangiketið til jólanna, tók hún sig
til og þvoði faldinn upp úr hangiketssoðinu, þurrkaði
hann síðan og setti hann svo upp á jólunum.
Þegar karlinn, bóndi hennar, sá hana með faldinn
nýþveginn, sagði hann: „Já, já! Mér þykir þú vera
farin að halda þér til, kelli mín! Satt er það, einatt er
munur að sjá það, sem hreint er!“
Nokkru fyrir jólin eru jólakertin steypt. Á Þorláks-
messu er soðið hangiket til jólanna. Þá er gamall og
góður siður í sveitinni að gera ósköpin öll af lummum
fyrir jólin. Það er gamall siður að skera kind á að-
fangadaginn, til þess að fólkið skuli fá nýtt ket á jóla-
nóttina. Er venjulega valin til þess feit og fönguleg ær,
og kölluð jólaœrin.
Einkum eru allir mjög önnum kafnir á aðfanga-
daginn. Allt þarf að vera undirbúið, áður en hátíðin
kemur. Fyrir dagsetur verða allir að hafa þvegið sér og
kembt hár sitt. Þá verða og allir að hafa klæðzt sínum
besta búningi. Þegar rökkva tekur fara klukkurnar að
hljóma við hverja kirkju og kalia til aftansöngs, —
kalla, að allir komi í hús drottins til þess að heyra hinn
himneska jólaboðskap um „frið á jörðu og velþóknun
yfir mönnunum." Hafa þá allir ærinn að starfa, því nú
er þess skammt að bíða, að dagurinn renni undir og
hin helga nótt birtist í allri sinni dýrð.
Við þessa síðustu undirbúningsstund á hin foma
vísa:
Hátíð fer að höndum ein,
hana vér allir prýðum.
Lýðurinn tendri ljósin hrein,
líður að tíðum,
líður að helgum tíðum.
Og svo koma jólin.
„Gleðileg jól! gleðilega hátíð!“ hljómar þá á hvers
manns vörum. Og þá er fagurt um að litast í híbýlum
mannanna. Allt er sópað og prýtt, allir eru prúðbúnir.
Allt er bjart, því alstaðar loga hátíðaljósin. Það var
siður í gamla daga, að alstaðar voru sett ljós í hvern
afkima um allan bæinn, svo hvergi skyldi bera skugga
á. Þessi ljós voru látin brenna alla nóttina. Það hefur
tíðkazt til skamms tima að láta ljós lifa í baðstofunni
alla jólanóttina, og það er jafnvel siður enn í sumum
sveitum.
Eftir að ljósin eru kveikt og allt hefur fengið þann
hátíðasvip, sem kostar er á, þá er lesinn húslestur.
Eftir lestur er drukkið sætt kaffi með lummum. Síðan
hefur húsmóðirin hverjum manni á heimilinu kerti, —
það heita jólakerti Þá er mikið um dýrðir hjá börn-
unum, þegar þau ganga um gólfið í hátíðabúningnum
með jólakertin í höndum og eru ýmist að slökkva á
þeim eða kveikja á þeim aftur. Þegar á kveldið líður,
er matur borinn fram, — er það venjulega súpa með
nýju keti. Aðaijólamaturinn er venjulega eigi
skammtaður fyrr en á jóladagsmorguninn, en það er
hangiket, brauð og flot og allskonar sælgæti. Var það
venja, og er sumstaðar enn, að hver maður fengi þá
svo ríflegan skammt, að honum entist hann með öðr-
um mat fram yfir nýjár. Þessi skammtur heitir jóla-
refur.
Þótt mikil glaðværð sé um jólin og spil og ýmis-
konar leikir hafi þá mjög tíðkazt, hefur það ávallt þótt
ósæmilegt að hafa mikinn gáska og glaðværð á sjálfa
jólanóttina. Þá er sem einhver ólýsanleg og óendanleg
helgi hafi gagntekið allt. Jólanóttin er því kölluð
nóttin helga, svo sem hún ein sé heilög framar öllum
öðrum helgum nóttum. Um miðnætti er helgin mest,
því þá ætluðu menn, að frelsarinn væri fæddur. Eftir
almennri trú verða ótal tákn og stórmerki í það mund,
sem frelsari mannanna fæddist. Það er sem öll nátt-
úran fái þá nýtt líf. Þá fá mállaus dýrin mál og jafnvel
hinir dauðu rísa úr gröfunum. Það er sem allt losni úr
fjötrum og allt verði lifandi, fagna og gleðjist. Á einu
augnabliki breytist þá allt vatn í vín. I öðrum löndum
er það víða almenn trú, að ýmis dýr fái mál á jóla-
nóttina, en hér á landi er sú trú almennust um kýrnar,
að þær tali á Þrettándanótt, — hina síðustu jólanótt. Á
jólanóttina er það, að kirkjugarður rís, en það er í því
falið, að allir hinir dauðu í kirkjugarðinum rísa úr
gröfunum og koma saman í kirkjunni og halda þar
guðsþjónustu. Á jólanóttina verða selirnir að mönn-
um, svo sem þeir voru upphaflega, því þeir eru allir
komnir af Faraó og hans liði, er varð að selum í
Hafinu rauða.
Á jólanóttina eru allskonar vættir á ferðinni, illar og
góðar. Ein af þeim er jólakötturinn. Hann gerir eng-
um mein, sem fær einhverja flík fyrir jólin, en hinir
fara íjólaköttinn, en það er í því falið, að jólakötturinn
tekur þá, eða að minnsta kosti jólarefinn þeirra. Sumir
segja og, að þeir, sem fari í jólaköttinn, eigi að bera
hrútshorn í hendinni þangað, sem þeir eru fæddir.
Þykir sú skrift bæði hörð og óvirðuleg, sem von er.
Þess vegna leitast allir við að gera sig þess maklega af
foreldrum sínum og húsbændum, að þeir fái einhverja
nýja flík fyrir jólin, svo að þeir fari ekki í bannsettan
jólaköttinn. Á jólanóttina koma jólasveinarnir ofan af
fjöllunum. Þeir vilja fá sinn skerf af jólamatnum og
öðru því, sem til fagnaðar er haft. Kertasníkir vill fá
kerti. Ketkrókur vill fá ket, Pottasleikir vill fá að
sleikja innan pottana o.s. frv. Jólasveinarnir geta verið
viðsjálsgripir, eins og sjá má af vísunni: Jólasveinar
einn og átta.
Þá er huldufólkið á ferðinni. Það fer inn í bæina og
heldur þar dansa og veizlur. Það þarf margs að gæta til
þess að styggja ekki huldufólkið, því það er illt viður-
eignar, ef þvi mislíkar, og má þá við öllu illu búast af
því. Það var því ekkert gaman að vera einn heima á
jólanóttina í gamla daga, þegar annað fólk var farið til
tíða. Margt var gert til þess að fagna huldufólkinu sem
bezt að forðast reiði þess. Húsbóndinn eða húsmóð-
irin gekk þrisvar sinnum sólarsinnis kringum bæinn
og bauð huldufólkinu heim með þessum orðum:
„Komi þeir, sem koma vilja, veri þeir, sem vera vilja,
fari þeir, sem fara vilja, mér og mínum að meina-
lausu.“
Þegar huldufólkið kemur og sér, að allt er þvegið og
hreint og allur bærinn svo vel lýstur, að hvergi ber
skugga á, þá hýrnar yfir því, og þá segir það: „Hér er
bjart og hér er hreint, og hér er gott að leika sér.“ En ef
það sér einhver óhreinindi, eða að einhverstaðar er
skuggsýnt, segir það: „Hér er ekki bjart og hér er ekki
hreint, og hér er ekki gott að leika sér.“ Má þá jafnan
búast við einhverju illu af því.
Margs konar illar og óhreinar vættir eru á ferðinni á
jólanóttina aðrar en jólakötturinn, jólasveinamir og
huldufólkið, — eru þær allar mjög viðsjárverðar. Þó
gera þær ekki mein, ef allt er hreint og bjart og þær
verða eigi varar við neinn gáska eða léttúð, og sér-
staklega ef þeir, sem heima eru, sitja við að lesa í
einhverri góðri guðsorðabók. Engin ill vættur þolir að
heyra nafn Jesú nefnt, og ekkert nafn guðs. Ég skal
segja eina stutta sögu, sem sýnir það.
Einu sinni voru nokkur börn heima á jólanóttina,
en allt fullorðna fóikið hafði farið til tíða. Þeim höfðu
verið gefnir fagurrauðir sokkar. Þau léku á gólfinu
með jólakertin sín í höndunum og lá nú heldur en ekki
vel á þeim. Einkum fannst þeim mikið til um rauðu
sokkana sína, og þótti hverju fyrir sig sínir sokkar vera
fallegastir.
„Sko minn fót, sko minn fót! sko minn rauða fót;“
sögðu þau. Þá er sagt á glugganum með ógurlega
þungri, drynjandi rödd:
„Sko minn fót,
sko minn fót,
sko minn gráa dingulfót."
Öll börnin urðu dauðhrædd nema yngsta barnið;
það var milli vita og kunni því ekki að hræðast eins og
hin börnin.
Það kallaði út i gluggann og sagði: „Ert þú Jesús
Kristur, sem fæddist í nótt?“
Þá þagnaði þessi voðarödd á augabragði og bar eigi
á henni framar. Hafði þetta verið einhver ill vættur,
sem vildi taka bömin, en þoldi eigi að heyra nafn Jesú
nefnt.
Ef allt fer vel og siðsamlega fram á jólunum, þarf
eigi að óttast, að illar vættir geti gert mein. Það er því
eigi að undra, þótt allir hlakki til jólanna, — eigi að
undra, þótt börnin segi, þegar jólin nálgast: „Kátt er á
jólunum, koma þau senn,“ því að þá er meira um
dýrðir en á nokkurri annarri hátíð. Það, sem þó sér-
staklega einkennir jólin, er hreinleikinn á öllu og hinn
mikli ljósaföldi, -— því eru jólin stundum kölluð hin
mikla Ijóshátíð. Birtan af hinum mörgu ljósum verður
svo einkennilega fögur og dýrðleg á jólanóttina, ein-
mitt af þvi að náttmyrkrið er þá svo svart, því að þá er
sá tími ársins, að nóttin er ailra lengst og dimmust.
Þessi mikia ljósadýrð í náttmyrkrinu minnir þá
ósjálfrátt á ljósið, sem skín í myrkrinu, — ljósið, sem
skín í myrkri heimsins við komu frelsarans. Hversu
allt er Ijósum lýst á jólunum, og hversu allt, sem þá
mætir auganu, er þvegið og hreint, minnir ósjálfrátt á
það, að í hjarta mannsins á allt að vera bjart og hreint,
svo að frelsarinn geti einnig fæðzt þar og þar verði
dýrðleg og gleðileg jól.
Sœmundur Eyjólfsson.
DAGUR.11