Dagur - 12.12.1989, Blaðsíða 8

8 - DAGUR - Þriðjudagur 12. desember 1989
Afengi og imglingar
- Ábyrgð foreldra
- Erindi ílutt af Ólafi H. Oddssyni, héraðslækni á borgarafundi
sem haldinn var á vegum JC í Borgarbíói 28. október 1989
undir yfirskriftinni: „Búum börnum betri framtíð“
Góöir áheyrendur.
í erindi mínu mun ég nær ein-
göngu fjalla um svokallaðar úti-
hátíðir. Grandvör kona úr Húna-
þingi hefur reyndar sagt mér að
henni finnist margar útisamkom-
ur fara þannig fram, að þær sverti
orðið hátíð. Ég mun samt oft
nefna „hátíðir" í erindi mínu þar
sem margar sumarskemmtanir
hafa borið slík nöfn.
Á árunum 1967-1969 tók ég
þátt í útisamkomum um verslun-
armannahelgar í Húsafelli þar
sem mannfjöldinn var frá 10-20
þúsund manns. Þar var fólk á öll-
um aldri, fjölbreytt dagskrá, og
yfirbragðið fremur gott að mínu
mati, enda var stefnt að vínlaus-
um samkomum með áfengisleit í
bílum og tjöldum. Morgunblaðið
segir hinn 7. ágúst 1968 um úti-
skemmtanir verslunarmanna-
helgarinnar:
„Yfirleitt tókust útisamkom-
urnar mjög vel, en eitthvað bar
þó á ölvun á flestum stöðunum,
þrátt fyrir tilraunir forráðamanna
og lögreglu til að koma í veg fyrir
slíkt. Þar sem foreldrar fylgdu
börnum sínum var bestur svipur
á hátíðahöldunum, en fylgdar-
lausir unglingar - og þó aðallega
litlir hópar unglinga - gerðu til-
raunir til að spilla fyrir, vekja á
sér athygli með látum og ærslum
en hvergi varð það til að spilla
heildarsvip hátíðahalda, eftir því
sem blaðið veit best.“ Blaða-
menn og fréttamenn Mbl. voru á
flestum stöðum. í sömu grein er
eftirfarandi haft eftir Vilhjálmi
Einarssyni, mótsstjóra í Húsa-
felli: „Það þarf að efla almenn-
ingsálitið gegn áfengi á svona
hátíðum. Við viljum ekki skipta
okkur af því hvernig fólk
skemmtir sér yfirleitt, en þegar
fólki er þúsundum saman stefnt á
útihátíð er það alger nauðsyn að
hver og einn sýni vilja sinn í verki
með því að neyta ekki áfengis á
staðnum.“
Ég tek undir þessi orð og tel að
stefnan eigi að vera skýr, þ.e.a.s.
að halda vínlausar útiveruhátíðir
fjölskyldunnar.
Á síðasta áratug og þessum
sem nú er að ljúka hef ég skipu-
lagt eða annast heilbrigðisþjón-
ustu á útihátíðum sem hér segir:
Ég sá um læknisþjónustu á
3000 manna hestamannamóti á
Melgerðismelum sumarið 1976
og tveim árum síðar á 2000
manna poppsamkomu á sama
stað („Ein með öllu“). Skipulag
var gott á þessum hátíðum og
þrátt fyrir töluverða ölvun móts-
gesta í báðum tilfellum þá leituðu
sárafáir læknis, en ég tíndi gler-
flöskur með Hjálparsveit skáta á
seinni hátíðinni, svona í forvarn-
arskyni.
Ég sá ásamt fleirum um læknis-
þjónustu á 10.000 manna hátíð í
Saltvík á Kjalarnesi um hvíta-
sunnuna 1971 og skipulagði heil-
brigðisþjónustu á Melgerðis-
melahátíð 1988 (Fjör ’88: 4000
manns). Auk þess kom ég við á
Húnavershátíð 1989 sem um 7-
8000 manns sóttu, en bæði fyrir,
um og eftir hátíðina var ég í
sambandi við heilbrigðisstarfs-
fólk sem sá um ýmsa þætti þeirrar
hátíðar. Pessar þrjár samkomur
voru að mínu mati slæmar hvað
varðar ölvun barna og ungmenna
en þær voru reyndar ólíkar inn-
byrðis að því leyti að á Melgerð-
ismelahátíðinni var margt gott í
ytra skipulagi svo sem í vatns- og
salernismálum. Þar var leitað að
áfengi við mótshlið. í Saltvík og
Húnaveri var hins vegar látið vita
fyrirfram að leit myndi ekki fara
fram og var hún heldur ekki
framkvæmd. Börn, þ.e.a.s fólk
undir 16 ára aldri voru um 20%
þeirra sem leituðu hjálpar í
Húnaveri, svipað og á „Fjör ’88“.
Því miður hef ég ekki uppgjör
vegna Saltvíkurhátíðarinnar en
tel að prósentutala barna sem
leituðu hjálpar þar hafi að
minnsta kosti verið þetta há.
Á þessum þremur hátíðum
þurfti um 5% mótsgesta að leita
hjálpar vegna slysa eða annars.
Trúlega er þetta a.m.k. fimm
sinnum hærra hlutfall en á Hesta-
mannamótinu á Melgerðismelum
1976 og á „Ein með öllu“ 1978.
Ég nefni þessar tölur sem tilraun
til að leggja mat á hvernig þessar
útihátíðir tókust en fólk virðist
ekki vera sammála í dómi sínum
um þær. Sumir segja að þær hafi
gengið vel, en aðrir telja að þetta
hafi verið slæmar samkomur. Það
er ekkert einsdæmi að fólk greini
á um þessa hluti og minni ég af
því tilefni á Woodstock hátíðina í
New York fylki árið 1969 sem um
hálf milljón manna sóttu. Mörg-
um þótti sú hátíð ganga vel en
aðrir sögðu að hún hefði verið
hneisa.
En hvað var þá líkt með Salt-
vík '71, Melgerðismelum ’88 og
Húnaveri ’89? Að mínu mati áttu
þessar hátíðir það sameiginlegt
að næstum allir samkomugestir
voru á svipuðum aldri, ca. 15-20
ára, enda dagskráin, þ.e.a.s.
poppmúsik, sniðin með það fyrir
augum að ná til þessa hóps. Rétt
er að geta þess samt að á Mel-
gerðismelum ’88 var ýmislegt til
skemmtunar annað er popptón-
list. Þar var tekið frá svæði fyrir
sérstakar fjölskyldubúðir, en því
miður voru aðeins fáein tjöld
þar. Hér brugðust foreldrar.
Niðurstaða mín er sú, að versti
kosturinn sé að hafa hátíðir, sem
höfða einungis til unglinganna og
slíkt beri að forðast.
Fyrir margar útihátíðir og á
þeim eru lög brotin. Áfengislög
nr. 82 frá 1969 eru brotin fyrir
hátíðirnar því að þeir sem eru 20
ára og eldri kaupa greinilega
óheyrilegt magn áfengis og selja
yngra fólki.
Það vill oft gleymast að til eru
lög um vernd barna og ungmenna
nr. 53/1966, en þar segir í 43. gr.:
„Barnaverndarnefndum er skylt
að hafa í umdæmi sínu eftirlit
með leiksýningum og öðrum
opinberum sýningum, svo og
hverskonar öðrum skemmtun-
um. Er þeim sem veita slíkum
skemmtunum forstöðu skylt að
veita barnaverndarnefnd kost á
að kynna sér efni þeirra á undan
almenningi. Ef barnaverndar-
nefnd telur skemmtunina skað-
lega eða óholla sálarlífi barna,
getur hún bannað, að börn innan
ákveðins aldurs fái aðgang að
henni. Skulu þá forstöðumenn
skemmtunar geta þess á eigin
kostnað í auglýsingum um hana.“
Ég held að því miður sé sjaldan
eða aldrei leitað umsagnar barna-
verndarnefnda fyrir útisamkom-
ur.
Samkvæmt 19. grein áfengis-
laga er ökumönnum leigubifreiða
og annarra almenningsvagna
bannað að taka ölvuð ungmenni
yngri en 20 ára til flutnings eða
leyfa þeim neyslu áfengis í bif-
reiðum sínum. Sjálfsagt eru
Ólafur H. Oddsson.
margir rútubílstjórar í vanda
staddir er þeir flytja fólk um
verslunarmannahelgar.
Áfengisleit í bifreiðum við úti-
samkomur mun vera umdeilt
atriði enda þótt heimildin virðist
ótvíræð samkvæmt áfengislög-
um. Sumir lögskýrendur telja
þetta brot á mannréttindum en
aðrir álíta þetta einskonar neyð-
arrétt þeirra sem starfa við erfið-
ar aðstæður. Eitt er þó óhætt að
fullyrða: Ef auglýst hefur verið
að meðferð áfengis sé bönnuð á
samkomum þá eru reglur brotnar
ef reynt er að smygla áfengi inn.
Áfengi sem gert er upptækt er að
minnsta kosti ekki drukkið.
Samkvæmt 34. grein áfengis-
laga er skylt að gera upptækt
áfengi sem ungmenni yngri en 20
ára hafa undir höndum. Sömu-
leiðis er skylt að gera upptækt
áfengi í vörslu þeirra sem sökum
ölvunar valda hættu eða hneyksli
á opinberum samkomum og
skiptir aldur ekki máli hvað
þetta varðar (21. grein). Þau eru
því ærin verkefni löggæslumanna
á útisamkomum þar sem áfeng-
isneysla fer úr böndum.
Ýmsir lenda í vandræðum þeg-
ar hátíðir sem þessar eru komnar
í fullan gang og áfengisneysla er
orðin mikil og almenn. Þá er það
svo samkvæmt 18. grein barna-
verndarlaga að ef opinber starfs-
maður verður í starfa sínum var
við misfellur á uppeldi og aðbúð
barna eða ungmenna er honum
skylt að gera barnaverndarnefnd
viðvart. Ég lít svo á að löggæslu-
mönnum, læknum og hjúkrunar-
liði sé skylt að tilkynna barna-
verndarnefnd viðkomandi sveitar-
félags ef börn, þ.e.a.s. innan 16
ára, og ungmenni, þ.e.a.s. 16-18
ára, eru ölvuð á samkomum sem
þessum. Á þessu er þó misbrest-
ur og þarna hendir það, sem
væntanlega ekki gerist í þéttbýli
um helgar, að börn og ungmenni
geta verið ofurölvi svo dögum
skiptir og dáið brennivínsdauða
mörgum sinnum. Þau eru borin
upp á vagna og flutt í upphituð
tjöld, svokölluð „dauðatjöld“.
Þar sofa þau úr sér vímuna.
Reynt er að hlúa að þeim eftir
bestu getu en vegna gífurlegs
annríkis löggæslumanna, heil-
brigðisstarfsfólks og hjálparsveit-
armanna þá eru ekki tök á að
skrá fólkið niður og uppfylla þær
skyldur að hafa samband við for-
eldra og/eða barnaverndar-
nefnd. Ég tel að þarna sé alvar-
legur misbrestur á og þessu verði
að kippa í lag, þ.e.a.s. að foreldr-
ar séu látnir vita ef börn þeirra
eru í slíku ástandi.
Þrátt fyrir slíkan gífurlegan
viðbúnað og enda þótt hægt væri
að bregðast rétt við öllu þá tel ég
fráleitt að hægt sé að varpa for-
eldraábyrgðinni yfir á aðra. Þess
vegna álít ég, að ef auglýst er
samkoma þar sem aldurstakmark
er 16 ára þá eigi foreldrar að sjá
til þess að börn þeirra sem yngri
eru en 16 ára fari ekki á slíkar
hátíðir. Foreldrar eiga ekki að
treysta á að lögreglan stöðvi
börnin og vísi þeim frá. Ég tel
einnig að ef fólk verður vart við
að börn þeirra eða ungmenni
ætla að fara á hátíðir sem þessar
og hafa áfengi meðferðis þá eigi
þeir sjálfir að hindra slíkt, en ekki
treysta því áð lögreglu takist það
í öllum tilvikum.
Ég undirstrika það, að ég tel
að foreldrar eigi aldrei að treysta
því að lögregla, heilbrigðisstarfs-
fólk og björgunarsveitir geti
tryggt öryggi barna þeirra við
þessar aðstæður. Það má heldur
ekki treysta fregnum fjölmiðla
um að allt gangi vel. Eins og ég
hef nefnt áður þá er mat fólks á
ástandi mjög misjafnt og við því
hef ég aðeins eitt ráð til foreldra:
Farið á útisamkomur og dæmið
sjálf.
En þá má spyrja, á að halda
samkomur sem þessar? Ef þær
eru ekki haldnar þá getur verið
að til verði samkomur eins og t.d.
á Laugarvatni sl. ár þar sem 3000
manna samkoma varð til fyrir-
varalaust og gífurlegt hættuástand
skapaðist. Annað sjónarmið er
að sætta sig við að um þessa
mestu ferðahelgi ársins verði að
reikna með afþreyingu fyrir fólk.
Þá er spurning hvort það ætti að
stefna að því að hafa einhvern
viðbúnað, einhverja skemmtun í
hverjum fjórðungi þannig að fólk
ferðist minna, að hver fjórðungur
reyni að halda sínu fólki þannig
að öryggið sé meira, minni ferða-
lög. Þessar hátíðir mætti að sjálf-
sögðu halda í bæjunum og höfða
til allra aldurshópa.
Eg tel að ekki eigi að leyfa
annað en vínlausar fjölskyldu-
hátíðir um verslunarmannahelgi.
Slíkar bindindishátíðir ætti hið
opinbera að styrkja duglega og
jafnframt mætti hugsa sér að
börn og unglingar í fylgd foreldra
eða vandamanna fengju ókeypis
aðgang.
Samræmi verður að vera milli
þeirra reglna sem sýslumenn gefa
út fyrir þessum samkomum og
þess vegna þurfa þeir að hafa góð
samráð sín á milli. Um útisam-
komur á að gilda svipað eins og
um tjaldstæði og innidansleiki
þ.e.a.s. að ákveðnar kröfur séu
gerðar miöað við tiltekinn fjölda
gesta. Sé hámarksfjölda náð
verður að loka svæðinu og hætta
að selja aðgang. Mér finnst
reyndar slíkt hættuástand skapast
um verslunarmannahelgi í land-
inu að almannavarnir þyrftu að
vera í viðbragðsstöðu. Samvinna
þarf að vera á milli a.m.k. ráðu-
neyta dómsmála, heilbrigðismála
og menntamála (sem er yfir
barnaverndarnefndum) við
undirbúning þessarar helgar.
Þetta er hinn ytri rammi. En
fyrst og fremst verða foreldrar að
ræða saman, ná samkomulagi um
reglur og vera með börnunum
sínum um verslunarmannahelg-
ina. Aðhald og stjórnsemi eru af
hinu góða og bera vott um hlýju
og umhyggju. í DV 1/11 1989 er
vitnað í rannsókn á högum 5000
skólabarna í Kaliforniu. Þar kom
fram að „lyklabörn" eru tvöfalt
líklegri til að misnota áfengi en
unglingar undir strangri umsjón
fullorðinna. Fæst lyklabörn voru
meðal spænskættaðra Bandaríkja-
manna þar sem afar, ömmur,
frændur og frænkur sjá um börn-
in á meðan fullorðnir vinna. En
til þess að stjórnsemi hafi áhrif
þarf að ríkja gagnkvæmt traust
og virðing á milli foreldra og
barna og tilfinningatengslin þarf
að rækta vel í vöggu og
uppúr.Við megum ekki vera svo
afskiptalaus um hagi barna okkar
og svo skoðanalaus um fyllirí á
útisamkomum, að við segjum
eins og Norður-írar um ofbeldið:
„Ja, þetta hefur nú alltaf verið
svona.“ Hverju ætlum við að
svara eftir 10 ár er börnin horfa
ásakandi í augu okkar og spyrja:
„Af hverju gerðuð þið ekkert?
Þótti ykkur ekki vænt um
okkur?“