Dagur - 27.11.1990, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - Þriðjudagur 27. nóvember 1990
Ólæsið - hvað skyldi það nú vera?
Jón Jónsson.
Það er ekki að sök að spyrja og
engum ógnar þó forseti vor og
forsetarnir allir eða forsjármenn
hrökkvi við og taki við sér þarna
sem mega ekkert aumt sjá, án
þess víkja að því orði með athöfn
nokkurri og ekki ami þó eftir sé
tekið.
Eins og einu barni er ekki ann-
að bágra við að búa þegar komið
er í skólann að hausti en að geta
ekki lesið. f»ó það hafi húkt
kvöldum saman með kóka kóla
og sleikjuspýtubrjóstsykur fram-
an í sjónvarpinu og horft á mynd-
ir með prentuðum texta undir
sér. Máski myndir sem geta fyllt í
tómarúm einhverra - margra
sem þurfa þess með og eiga
máski líka kröfurétt til þess sam-
kvæmt orðanna hljóðan, því fjöl-
miðill skal það vera.
Það má stundum telja til hlunn-
inda fyrir barn að reyna ekki
athygli sína við textann þó kallað
sé á þess móðurmáli. Hinar enda-
lausu afþreyingarmyndir sem
rása í úrræðaleysi um skerminn
eru næg áraun og hugskotinu og
þá venjulegri hlustunarhæfni tón-
eyrans, úr því ekki er þá fyrir-
skipað að nota eyrnahlífar gegn
hávaðanum. Heyrt hefi ég að lestr-
arkennarar kjósi sér heldur ólæst
barn til umönnunar en „afbakað"
barn, frá úreltri aðferð P...é...t
Pét...ur, Pétur, sagði amma. Hér
snertir margt hvað annað, og er
nærri því lykillinn að drottins náð
í tíma, hvar kennarinn er drott-
inn, að minnsta kosti drottnar-
inn.
En ólæsið á byrjaðri ævi barns
snertir fleira en myndir og málfar
þess. Máski er það ólæsið alvar-
legast sem fullorðnir eiga stærsta
hlut, auðvitað er þetta allt saman
hlutafélag þar sem fullorðnir eiga
mests arðs að vænta, - blessuð
börnin í skólanum.
Hugleiða má að einstæðir
foreldrar á íslandi
eru taldir vera 7500
Það fylgir oftast sérstakur texti
hverri mynd hverrar gerðar sem
er, sem verður að lesa þegar
menn fullorðnast, til að njóta
myndarinnar og myndin fái sann-
gjarnan dóm og ekki einfaldar
það málið, þegar upplýst er að
barn langt innan tvítugs aldurs
hafi átt þess kost að horfa ekki á
minna en átján þúsund misferlis-
mál; morð, ofbeldi, og hvers kon-
ar óhæfuatburði, sem hver viti-
borin manneskja hlýtur að finna
sér sem dýpstu niðurlæging dýrs,
þó ekki héti maður. Þess vegna
fannst mér, að ólíkt sé samanbor-
ið, þegar börn voru rekin úr
skóla hvar ég þekkti vel til með
skjótum fyrirgangi, fyrir að vísu
atvik sem þau máttu síst verða
við kennd, en voru býsna eðlis-
gróin þeirri dýrategund sem þau
heyra undir og einnig þau skóla-
yfirvöld sem um fjölluðu og hald-
ið var að væru fluglæs á bók en
bjuggu við fljóthuga skapgerð
sem okkur mörgum er erfiðastur
förunautur að búa við. Hvað þá
þessi blanda sem mannfræðinni,
sálarfræði og samvinnulöggjöf-
inni er eilíft vandamál, þar sem
hrosshausinn, kýrhausinn og þá
loks hið mikla menntatákn
þorskhausinn sem hæst reis við
stjórnarráðið og var litli manns-
hausinn fullur af hugmyndum
fátæklega búinn til verka. En
snobbið skal blífa, haldast við
segir í orðabókinni, þó setji kross
við. Þó kross þýði þar stundum
„aflagt“ er hann það ekki í kirkj-
um og reyndar ekki á fullveldis-
fána þó hálfflatur sé.
Enn er þó til
sú þrenning...
Góð lærdómskona í „greininni1
ræðir um málin: „Börnum sé
hrint út í þjóðfélagið og óhófleg-
ar kröfur séu gerðar til þeirra og
geðheilsa unglinga á íslandi sé
hvað verst meðal unglinga á Norð-
urlöndum, svo mjög að tíu þús-
und börn þurfi á sérstakri með-
ferð að halda, hvað varðar geð-
ræn vandamál... eða þá slysa-
hættan sem þeim er búin.“ Enn
er þó til sú þrenning: Barnið, for-
eldrar og heimili. Og að mesta
hagsmunamál barns sé athygli
foreldranna. Máski mættu for-
eldrar sem nú heita oftast foreldri
víst vegna þessarar óvissu hver er
hvað. En þó má hugleiða hvað
þau skapa oft meiri vandræði en
börnin. En víkjum að öðru. Vík-
urblaðið á Húsavík hefir gjarnan
sýnt árvekni hvað liðna tíð varð-
ar og gefið dánu fólki mikið rúm
á pappír sínum og má auðvitað
ekki seinna vera, þó mun það
fólk ekki endilega hafa lifað án
athygli umhverfis, en líka man
það afmæli fólks og fyrirtækja.
Hulda Álfgrímsdóttir hvora ég
ekki þekkti ræddi um að ná
sambandi við álfabyggðir um
byggingu álvers innan við Vaðla-
heiði og „gæti þá vaxið úr klett-
um Álfver hf.“, segir konan. Ég
hafði vonað að sú álfabyggð sem
virtist nema land í kjölsogi fram-
leiðnisjóðs á sínum uppgangstím-
um, þegar jafnvel Mjólkursamlag
Þingeyinga átti að klæðast í
álfadans í hvaða álfhól sem sá
búnaður var uppfundinn.
Svo tæpt sem einhverjir virtust
standa þá og engin lögformleg
bænastund til bjargar sem í ein-
hverjum stressandi og öðrum
skilnaðarmálum. Þó gat slíkt
auðvitað orðið umræðugrunnur
hinna nýju héraðsnefnda þegar
vaxin er vísdómstönnin þeim. En
latræk hefðu eyfirsku góðbúin
orðið austur í Þingeyjarsýslu, þó
furðu greitt hafi gengið að tog-
mjólka forystu fyrirtæki samvinnu-
manna frá Akureyri, hvort held-
ur þau höfðu vígt sig í ull ellegar
skinnum. Með iðandi lífsmætti
vann þar fjöldi fólks að rammís-
lenskum þjóðariðnaði og suður í
Mosfellssveit þar sem nú þrengist
um stórbýlið Blikastaði. Upp á
þetta má horfa hinn aldni sam-
vinnufrömuður Jakob Frímanns-
son á Akureyri, hvar ég hitti sein-
ast að moka snjó af tröppum sín-
um.
Það er ekki dauðinn
sem drepur okkur,
segir nóbelsskáld
Nú bjargar ekki lengur trúnaður
fólks og naumlega víst líka átrún-
aður þess svo frjálslega sem hann
er handfjatlaður ellegar með
ýmsum fyrirgangi boðaður. Eng-
um blöskraði þó hjól frumbyggj-
anna á Halldórsstöðum í Laxár-
dal sem frægastir voru af sínu
framtaki, en þar snérust tóvinnu-
vélar Magnúsar Þórarinssonar frá
árinu 1883, ári seinna en kaupfé-
lagið reis. Magnús og hans eftir-
komendur ráku fyrirtækið í 40 ár
með miklum sóma þangað til
Kembivélahúsið á Halldórsstöð-
um brann til kaldra kola árið
1923. Varð þá hlutverk K.Þ. að
stofnsetja kembivélar á Húsavík
og rak kaupfélagið fyrirtæki þetta
með mjög happasælum árangri
„um áratugi", segir Jón Gauti
Pétursson í sinni sögu. Svo
merkilegri sem var, gleymdi hann
að setja nafn sitt við fyrr en undir
eftirmálann. (Það mátti minnstu
muna að það félli niður hjá Ara
fróða líka.)
Menn voru lélegir í „snobb-
fræðum" lengst fram eftir í kaup-
félögum, aldrei Iagðir hornstein-
ar að byggingum þeirra eftir að
byggingum var lokið, enda ekki
einu sinni til forseti til að njóta
þess verks, fyrr en elsta K.Þ. var
mikið meira en hálfnað með 100
árin og ekkert hús einu sinni
hornsteinalaust á Húsavík á 40
ára hátíðinni í ár en það verður
nærri strax aftur eitthvert afmæli.
Það er líka rætt um í heimsfrétt-
um að breikka knattspyrnuhlið,
svo fjölga megi mörkum og fleiri
þrumuskot endurtakist í hrópum
Bjarna Felixsonar svo jafnvel
Völsungar njóti góðs af náttúr-
lega endurvígslu þeirra mörgu
hliða sem mættu heita hornstein-
ar knattspyrnunnar. Einhver for-
seti kynni að finna sér stað við
slíka athöfn þegar vígja þarf hlið-
stólpa.
Stundum virðist sem komi regn
úr heiðskíru lofti ellegar þá
þruma. En ekki er það út í bláinn
að forsetum vorum detti leikhús í
hug bæði heima og erlendis og
hafi þá orð um þau bágindin „að
eiga ekki leikhús eins og stór-
þjóðirnar", kannski jafnvel þeir
búi við ólæsi nokkurt ellegar
skort á hornsteinum til að leggja
en reyna má að leggja nýjan hólk
inn í holaðan kantstein Þjóðleik-
hússins með nýjum texta sfnum,
þegar hefir fengið nútímalega og
menningarbúna reisn.
Þegar forvígismenn kaupfé-
lagsins völdu sér hinn ágætasta
mann á tyllidegi að flytja sér and-
legt munngát yfir veisluborði þar
sem tugur hlutafélaga skráðu sig í
ársskýrslum í jafnvægisreikningi.
Þá gerði Þorgrtmur Starri það
sannarlega vel og lýtalaust, en
grátbroslegt þá slær síst fölva á
brá Starra að hann skyldi knúinn
átta árum seinna að ákæra sitt
félag sem kallast nú sláturleyfis-
hafi fyrir endurteknar sakir við
sig í viðskiptum og sína stétt. Og
engum ógnar þó fleirum en for-
setum hvarfli í hug leikhús á slík-
um tíma. En öðrum verður hugs-
að til Kaupfélags Þingeyinga
langt aftur í sögu þess þegar bjó
við endurteknar málssóknir sem
vildu torvelda störf.
Hvort sem Kaupfélag heitir
sláturleyfishafi og framleiðsluráð
heitir með mikil völd og jafnvel
er enn til framleiðnisjóður sem
borgar sumum mönnum lambs-
verð án þess að þau lömb verði
nokkurn tíma til, - virðist enginn
veita sláturleyfishöfum rétt til að
prenta peninga til sinna lögboðnu
þarfa ellegar skipa bönkum að
leggja féð til þaðan sem það er
sem þeir eiga víst að fá aftur til
baka. Hvar er svo forsjón vor og
fyrirhyggja á landsvísu?
Enginn mun nú lengur hafa
löngun til að koma gömlu kaup-
félagi á kné.
Okkur nægir naumast nýjasta
spekimál nóbelsskálds: „Það er
ekki dauðinn sem drepur okkur
heldur er það lífið.“
Enn eru þar lífbelti
Kristjáns Eldjárns
Nú eru senn tuttugu ár liðin síðan
Kristján Eldjárn ræddi við ís-
lendinga og sagði þá: „Varðveit-
um lífbeltin tvö“ sagði forsetinn,
„grónu ræmuna upp frá strönd-
inni og sjóræmuna með ströndum
fram, beltin sem allt byggist á,
sitt hvoru megin við hinn skörð-
ótta baug landsins sem skáld
nefndi svo á bók.“
Á Húsavík virðist rík viðleitni
að lesa texta Kristjáns Eldjárns
og tileinka sér anda hans. Bæði í
gömlum og líka glænýjum sam-
tökum fólks er verið að verki að
festa sig lífbeltunum tveimur
„sem allt byggist á“ og hefir alltaf
gert.
Það hefir engu verið hnekkt í
því efni með öllu smjatti sínu um
listir, leiklist og íþróttir þó söng-
ur og tónmennt hafi miklu bjarg-
að í sál barns og manns og vöggu-
ljóðið þrátt fyrir allt stríðir gegn
tísku og tyldri sláturleyfishafinn á
Húsavík og Útgerðarfélag Húsa-
víkur hf. þó Einar Njálsson og
Þorgeir Hlöðversson geti ekki
sinnt leiklist um sinn. Og hung-
urgöngulýður milljónaþjóðar
mun og vonandi meira horfa til
matarlandsins íslands en hins
fagra og forsetamargra lands vors
sem mest gleður þegar vorar.
Undarleg árátta einnar og nokk-
uð sérgóðrar þjóðar með „óhræs-
ið“ enn stillt á 15. október þegar
skjóta má rjúpur og jafnvel í frið-
landinu Hrísey þarf að borða
friðaðan fugl um jól, þó holda-
nautin troðist þar um rimlagólfin.
Eitt sinn stóð þeim ógn
af kjarnorkunni,
nú er það frægðarveikin
Svo var gáfnafari íslenskra
úrræðamanna háttað árið 1965
þegar mest var rætt um álver og
loks þegar álvinnslan hófst í
Straumsvík hinn annan júlí 1969
að þeir héldu því fram að kjarn-
orkan væri að gera fallvatnaork-
una verðlausa á heimalandi sínu.
Þá var líka austan kaldinn frá
Stalín með sinn viðkvæma en þó
hjartakalda gust inn um allar
gáttir, jafnvel í orkumálum. Nú
mætti ætla að mennskur hiti væri
kominn í slíkar umræður hjá oss,
þegar jafnvel Kristur má vara sig,
hvar nú einn maður í heimi geisl-
ar af hugsjón „Gorbadsjov" má
ólæs stafa af bók.
„Menn eru á ferli með dútlið
sitt, og ástunda heimsfrægð, fólk
þjáist af eins konar frægðarveiki,
fólk vill láta taka eftir sér eins og
þjóðhöfðingja" segja málhagir
blaðamenn.
Við gerum hégóma oft að
kappsmáli en svo er þetta land
hollt sínu fólki að nærri stappar
að ekkert sé til sem ekki er þar,
úr því nú kornið óð upp úr öllu
valdi á Vallanesi líka og fjölmiðl-
ar tóku eftir því. Og svo eru tösk-
ur okkar fullar af félagshyggju,
velmegun og hugljómun, að þeg-
ar Eyfirðingar leggja þrjá vel-
megandi hreppa saman í eitt
mannfélagsbú, þá leggjum við í
Ljósavatnshreppi tvær hitaveitur
nærri því samsíða, í það minnsta
sína frá hvorri jarðstöð úr djúp-
inu og stundum tvo barnaskóla
sinn með hvoru heitu vatni og
sinn í hvorum hreppi og teljum
okkur aðeins nálægt 280 á þjóð-
skrá.
Líklega er það kallað „afstætt"
að vera stór hvernig sem við skil-
greinum það í „Útverði“ sem
heitir, en ég vissulega kaupi og
les með athygli.
Hvað má ungum íslend-
ingi yfir klungur lyfta?
Áhugamannalið efndi til Lauga-
hátíðar hinn 25. ágúst síðastlið-
inn að minnast 65 ára langa tím-
ans frá því Laugaskóli var fyrst
settur hinn fyrsta vetrardag 24.
október 1925 af Arnóri Sigur-
jónssyni skólastjóra. Nokkur
fjöldi fólks mætti til þessarar
samkomu og máski frá flestum
árgöngum skólans, sem ekki var
víst fullkannað og máski ekki
heldur frá fyrsta árgangi hans
nema framliðnir sem nefndir
voru og máski mættir. Við sung-
um „Hvað er svo glatt“ og um
brjóstin „sem geta fundið til“ og
„Vertu ekki að horfa svona alltaf
á mig“. Það var eðlilega allt ann-
ar söngur en ættjarðarlög hins
fyrsta dags fyrir 65 árum eða þá
vígsluljóð Sigurjóns Friðriksson-
ar eða söngstjórn Kristjáns á
Halldórsstöðum.
Á fyrsta málfundi Laugamanna
bar Ragnar Þorsteinsson frá
Eskifirði upp spurnmguna:
„Hvað má ungum íslendingi yfir
klungur lyfta?" Svar þessa nem-
endahóps varð: Minningar.
Hversu margir skyldu muna það
kvöld. En hverjir það sem eru,
vita þeir og fleiri en Laugaskóla-
menn. Fyrst er hugsun, síðan
framkvæmd og loks er orðin
minning til og sú minning má síst
þurfa að verða eftirsjá.
Fyrsta grein hinnar fyrstu
reglugerðar Alþýðuskóla Þingey-
inga hófst með þessum orðum:
„Markmið skólans er að styðja
þjóðlega heimilismenningu.“
Vafalaust liggja eðlileg rök til að
hér er óþekkjanlegur skóli á
Laugum í Reykjadal frá þeim
sem fyrst var þar og forvitni
nemenda ellegar kennara að vita
með viti sínu, þjóni nýjum þjóð-
félagsstofnum og þörfum og þá
tískufyrirbrigðum slíkum sem
ferðaþjónustu. Sé þá eðlilegt og
langt bil frá því Jón í Ystafelli
flutti sinn fyrirlestur. „Hvaða
land er best?“
Fremstafelli,
15. október 1990,
Jón Jónsson.