Dagur - 19.12.1990, Blaðsíða 2

2 B - DAGUR - Miðvikudagur 19. desember 1990
Skyggnst í sögu jólasiða:
• ••
mmnfia
Tímamir breytast og mennimir með. Pegar kemur að
jólurn og jólasiðum emm við þó öll fastheldin á siðina
og viljum sem mest halda í þá jólasiði sem við emm alin
upp við. Þannig hafa margir þessara jólasiða lifað mann
fram af manni. En um uppmna þeirra kunnum við fátt
að segja. Ámi Bjömsson, þjóðháttafræðingur, hefur
skrifað tvær bækur um jólahald á íslandi og þar er að
flnna ýmsar upplýsingar um jólasiði fýrr á tímum og nú
til dags. Hér á eftir hyggjum við að uppmna margra
þessara siða.
Laufabrauðið og
mjölskorturinn
Laufabrauðsgerð er siður sem æ
vinsælli verður hér á landi. Laufa-
brauð mun upphaflega hafa orðið
til vegna skorts á mjöli. Til að all-
ir gætu fengið ögn af brauði voru
kökurnar hafðar næfurþunnar og
til þess að þær yrðu girnilegri og
hátíðlegri var skorið ýmiss konar
munstur í þær. Um laufabrauð er
fyrst getið á 18. öld og virðist það
vera óþekkt annars staðar en á
íslandi. Árni Björnsson segir í
bókum sínum að víða í Evrópu
séu til skrautleg jólabrauð en öll
séu þau matarmeiri en íslenska
laufabrauðið. Þessi siður var á
19. öld, og langt fram eftir þess-
ari, nær eingöngu bundinn við
Norðausturland en á síðustu ára-
tugum hefur hann breiðst út um
landið og ekki hefur mjölskortur
ráðið því heldur hafa margir tek-
ið þennan sið upp að gamni sínu.
Jólagrauturinn á líka sinn fasta
sess í jólasiðum margra heimila.
Áður fyrr gat til dæmis verið um
að ræða bankabyggsgraut með
sírópsmjólk út á eða hnausþykk-
an grjónagraut með rúsínum. Og
þá var hið torfengna mjöl sparað
til jólanna.
Einn siður jólagrautnum tengd-
ur hefur verið tekinn upp á síðari
áratugum og það er mandlan sem
Afhveijuer
laufabrauðiö
svo næfurþunnt?
margir setja út í grautinn og
hreppir sá verðlaunin sem fær
möndluna á sinn disk. Verðlaun-
in fyrir möndluna voru líkt og
aukajólagjöf. Þessi siður mun
hingað kominn frá Danmörku en
er þó af frönskum uppruna og
þekktist þar þegar á miðöldum
en átti við 5. janúar, daginn fyrir
þrettánda. Þá var baun eða
smámynt komið í stóra köku sem
kallaðist kóngskaka og sá sem
lenti á bauninni varð baunakóngur
og réð öllu samkvæminu þetta
kvöld.
Jólum fagnað með
tertum og kökum
Óhætt er að segja að matarvenj-
urnar á jólum hafi tekið miklum
stakkaskiptum með breyttu
mataræði. í bæjunum var drukk-
ið öl á jólum en ekki er vitað
hvað var drukkið ef öl var ekki
að hafa. Talið er að það hafi þá
helst verið mjólk, mysa eða
grasaseyði sem bragðbætt var
með sírópi. Kaffi og te fór ekki
að sjást hér á landi fyrr en um
miðja 18. öld og var lengi vel
ekki notað nema til hátíðabrigða
eins og á jólum. Brennivínsstaup
fengu margir karlmenn sér en
fæstir áttu mikið magn af brenni-
víni til að veita. f bókum Árna
Björnssonar er nánar vikið að
jólamatnum en hann segir:
„Kringum síðustu aldamót og
þó enn frekar upp úr 1920 varð
talsverð breyting á mataræði
fólks, einkum í sveitum. Þetta
átti ekki síður við um jólamatinn
en daglegt fæði. Þá höfðu menn
yfirleitt eignast eldavélar með
Hvaða kökur
voru áður
kallaðar
Mývetningar?
bakaraofni og nóg fluttist inn af
hveiti, sykri, lyftidufti, dropum
og öðru, sem þurfa þótti til að
REYMSHUSID
Furuvöllum 1
SÍR hf.
sími 96-27788
SIEMENS
heimilistæki
STRAUMRÁS SF.
sími 26988
Þjónusta með loft-
og háþrýstivörur
HAFTÆKNI HF.
sími 96-27222
Þjónusta við siglinga-
og fiskileitartæki
-trésmiðjan
sími 24000
Verktakar í byggingariðnaði
Við í Reynishúsinu þökkum viðskiptin
Gleðileg jól, gott og farsælt komandi ár
baka kökur og tertur. Nú varð
það metnaðarmál að geta boðið
sem fjölbreytilegastar kökuteg-
undir og myndarlegastar tertur.
Mest var vandað til þessarar
framleiðslu fyrir jólin, enda ent-
ist jólabaksturinn stundum fram
á sumar, þótt þá gæti vissulega
verið orðin þörf á að viðra kök-
urnar. Veislan, sem hlakkað var
til á aðfangadagskvöld, fólst þá
ekki í gómsætu kjöti með viðeig-
andi sósum og öðru meðlæti
ásamt eftirrétti, heldur í súkku-
laði með þeyttum rjóma, rjóma-
tertum og fjölda annarra tertu-
og kökutegunda.“
Hvemig
hljóðaði
fyrsta jóia-
gjafaaugiýsingin?
Jólabaksturinn
„Það var auðvitað misjafnt eftir
heimilum, hvaða kökur voru
helst bakaðar. Hver manneskja
hafði sinn stíl. Þær konur, sem
gengið höfðu á húsmæðraskóla,
hafa væntanlega mótast nokkuð
af kennurum sínum.
Ekki er kunnugt um nema eina
sætabrauðstegund sem beinlínis
er kennd við jólin, þ.e. jólakaka,
en er reyndar löngu hætt að vera
bundin við þau. Orðið jólakaka
hlýtur að vera ævafornt, því það
hefur komist sem tökuorð inn í
bæði finnsku og eistnesku meðan
Norðurlönd voru ennþá heiðin
og heitir það joulu-kaku eða
joulu-kak. Orðið Yule-cake er
líka til í gamalli ensku. Sú jóla-
kaka hefur sjálfsagt verið ærið
frábrugðin þeirri sem við þekkj-
um en orðið virðist sýna að bak-
að hafi verið til jólanna í heiðn-
um sið.
Á hinn bóginn voru og eru
nokkrar kökutegundir sem sjald-
an er haft fyrir að baka nema um
jólin eða ef einhverjir stóratburð-
ir voru á döfinni á heimilinu. Af
þeim má nefna gyðingakökur,
hálfmána, piparkökur, síróps-
kökur, vanilluhringi, ostasteng-
ur, loftkökur, sem sumir kalla
Mývetninga, og umslög með
málsháttum í. Af tertum má
nefna hnoðaða tertu í mörgum
lögum, sem ýmist var kölluð Vín-
arterta eða Randalín, brúntertu,
súkkulaðitertu, rúllutertu og svo
rjómatertur með mismunandi
botnum, fyllingum og skreyting-
um.
Þessar venjur fóru aftur að
breytast eftir 1950 í þá veru, að
maturinn sjálfur tók á ný að skipa
hærri sess á aðfangadagskvöld,
en súkkulaði, kökur og tertur
urðu fremur aukaglaðningur þá
og endranær um jólin. Sums stað-
ar var það t.d. venja að færa
börnum súkkulaði og kökur í
rúmið á jóladagsmorgun,“ segir
Árni Björnsson í bók sinni.
Jólagjafaflóðið
byrjar fyrir alvöru
„Af því jól og nýár fara nú í
hönd, viljum vér vekja athygli
foreldra og annarra, sem ætla að
gefa börnum og unglingum jóla-
eða nýárs gjafir, að ekkert er bet-
ur lagað til þessa en hið íslenska
Nýa Testamennti, sem hið Eng-
elska og útlenda Biflíufélag hefir
gefið út.“
Þannig hljóðar elsta jólagjafa-
auglýsingin sem fundist hefur en
hún birtist í blaðinu Þjóðólfi árið
1866. Eftir miðja 19. öld fer
nokkuð að bera á jólagjöfum hér
á landi en þá var orðið meira um
sölubúðir en áður þar sem komið
var á fullt verslunarfrelsi hér á
landi. Þegar nær dró síðustu
aldamótum fór jólagjafaglysið
vaxandi, æ fleiri vörur voru aug-
lýstar til jólagjafa, jafnvel myndir
af látnum stórmennum.
Með talsverðum rökum er
hægt að segja að jólagjafir nútím-
ans séu óhóflegar. En þetta er
ekki fyrirbæri sem við lýði hefur
verið um fárra ára skeið, því
svona hefur þetta verið allt frá
því um 1940. Og hver er ástæðan
fyrir breytingunni þá? Jú, hana
má setja í beint samband við það
að á stríðsárunum tókst verka-
lýðshreyfingunni í landinu að
knýja fram áður óþekktar kjara-
bætur. Eitt af fyrstu viðbrögðum
verkafólksins, þegar lífskjörin
bötnuðu var að sjá til þess, að
börn þeirra skyldu fá jólagjafir
ekki síður en börn hinna sem bet-
ur máttu sín.
Nú gerði sveinki mnn
Jóni og séra Jóni
Og meira um gjafir. Sífellt fleiri
láta sér ekki nægja að gefa börn-
um sínum jólagjafir heldur verð-
ur það æ algengara að börn setji
skó sinn út í glugga á hverju
kvöldi nokkru fyrir jól í þeirri
von að jólasveinn hafi látið eitt-
hvert góðgæti eða annað smáræði
í hann næsta morgun. Árni
Björnsson segir að þessi venja
hafi borist hingað til lands á
þriðja áratug aldarinnar, líklega
frá Þýskalandi. Hennar sé fyrst
getið opinberlega í jólasveina-
kvæði árið 1989.
„Siðurinn breiddist svo út eins
og eldur í sinu eftir 1950 og varð
miklu hamslausari en úti í Evr-
ópu. Þar er yfirleitt látið nægja
að gera þetta á hverju laugar-
dagskvöldi í jólaföstu og aldrei
kemur annað en lítilræði í
skóinn. Hér byrjuðu sumir á
þessu strax 1. desember og stund-
um komu heilar fjárfúlgur í skó-
inn sem börnin stærðu sig af í
skólanum daginn eftir. Þótti þá
sumum sem jólasveinarnir gerðu
heldur en ekki mun á Jóni og séra
Jóni. Nú virðist þetta ætla að fær-
ast í það eðlilega horf að byrja
daginn sem fyrsti jólasveinninn
kemur ofan af fjöllunum, hvort
heldur það er 13 eða 9 dögum
fyrir jól. Og þeir munu vilja gera
öllum nokkurn veginn jafnhátt
undir höfði.“ JÓH
Forsíðu-
myndln
Forsíðumynd Jólablaðsins
að þessu sinni, „Jól í Ólafs-
fjarðarhöfn" er gerð sér-
staklega fyrir Dag af Kristni
G. Jóhannssyni, listmálara.
Myndin er unnin með olíu-
krít á pappír. Kann blaðið
Kristni bestu þakkir fyrir.