Dagur - 27.11.1991, Qupperneq 6

6 - DAGUR - Miðvikudagur 27. nóvember 1991
„Hrein og klár andúö virðist aðallega stjórna afstöðu fólks til hettumáfa,“ segir Ævar m.a. í grein sinni.
Ævar Petersen:
Á hettumáfur að
vera réttdræpur?
Á undanförnum mánuöum hefur
oft veriö fjallað um hettumáfinn í
Degi (t.d. 19. júlí, 25. júlí, 14.
sept. og 9. okt. sl.). Þar kemur
m.a. fram, að Æðarræktarfélagi
Eyjafjarðar og Skjálfanda og
Heilbrigðisnefnd Akureyrar finn-
ist hettumáfum hafa fjölgað það
mikið, að breyta verði ákvæðum
um friðun þeirra. í fréttinni 25.
júlí er staðhæft, að „vargfuglum“
(óskilgreindum) sé ekki eytt
nógu kappsamlega við Eyjafjörð.
Hér virðist átt við hettumáfa, því
strax eftir þá fullyrðingu, að erfitt
sé um vik að eyða „vargfuglum",
er sagt að hettumáfarséu friðaðir
á sumrin.
Hver er skaðsemin?
f ofannefndum greinum er ekkert
getið um hver sé sú mikla skað-
semi hettumáfa sem snertir beint
hagsmuni æðarræktarfélags eða
heilbrigðisnefndar, nema hvað
setningunni „...ætla má að það sé
töluverð Salmonellu-hætta af öll-
um þessum máfum“ (Dagur 25.
júlí) er skotið inn eins og í fram-
hjáhlaupi. Á einum stað er einnig
kvartað yfir því, að hettumáfar
éti svo mikið að kríuungum, en á
öðrum að þeir séu „vandamál",
þótt ekkert sé nánar greint frá að
hvaða leyti.
Sumir virðast líta á það nánast
sem sjálfgefið, að hettumáfar séu
svo mikil óþurftardýr, að ástæðu-
laust sé að velta vöngum yfir því
ógagni sem þeim er kennt um.
Eftir pistlum í Degi í sumar og
haust að dæma, virðast menn
einkum finna hettumáfum tvennt
til foráttu; (1) að þeir standi
æðarvarpi fyrir þrifum og (2) að
þeir leiti inn í Akureyrarbæ á
sumrin. Skoðum þessi atriði
nánar, þótt hér sé ekki gefin nein
endanleg svör við öllum spurn-
ingum.
Hettumáfur og æðarrækt
Það vekur furðu, að æðarrækt-
endur skuli leggja kapp á að
mega drepa hettumáfa á sumrin,
því þeir taka hvorki æðaregg né
æðarunga. Vissulega næla þeir sé
í egg eða unga kríu eða mófugla
endrum og eins, en hvað hefur
það með æðarrækt að gera?
Hettumáfar verja varplönd sín af
harðfylgi gegn öðrum máfum,
hröfnum og fleiri ræningjum,
mun betur en kríur. Æðarrækt-
endur ættu því frekar að vera
ánægðir með að hettumáfar verpi
í æðarvörpum.
Þótt hettumáfar taki stundum
egg eða unga mófugla er alls
óvíst og órökstutt, að þeir hafi
einhver afgerandi áhrif á stofn-
ana svo fuglum fækki. Það eitt,
að hettumáfar éti kríuunga eða
mófugla, er í sjálfu sér engin
sönnun þess, að þessum fuglum
hljóti að fækka. Það er sama og
segja, að fuglum sem ekki eru
étnir fjölgi jafnt og þétt. Vegir
lífríkisins eru vissulega flóknari
en það. Þótt sumum kunni að
þykja ótrúlegt, sækjast ýmsir
vaðfuglar og endur beinlínis eftir
að verpa innan um hettumáfa.
Ástæðan er sú vernd sem máfarn-
ir veita þeim gegn ræningjum,
bæði fljúgandi og ferfættum.
Hettumáfar virðast því hafa
jákvæð áhrif á suma fuglastofna
en ekki öfugt.
í Degi 20. júní í sumar kom
fram að æðarvarpið á Laxamýri
(þar sem formaður æðarræktar-
félags Eyjafjarðar og Skjálfanda
býr) hefur aukist undanfarin ár.
Laxamýrarvarpið hefur raunar
nær þrefaldast síðasta áratug. Á
sama tíma hafa mörg önnur
æðarvörp víða á Norður- og
Vesturlandi stækkað verulega.
Ættu æðarvörp ekki að dragast
saman, ef hettumáfar hafa afger-
andi áhrif á þau í kjölfar þess, að
máfunum hafi fjölgað?
Hettumáfar á Akureyri
Mörg undanfarin ár hafa hettu-
máfar sótt inn í Akureyrarbæ á
sumrin, og kvörtunum til bæjar-
yfirvalda mun hafa farið fjölg-
andi. Þetta varð til þess árið
1988, að Umhverfisnefnd bæjar-
ins óskaði eftir, að friðun hettu-
máfa yrði aflétt á sumrin, bæði
svo skjóta mætti fuglana og eitra
fyrir þeim. Ekki var minnst einu
orði á það tjón sem fuglarnir ollu
né í hverju kvartanir voru fólgnar.
Fuglafriðunarnefnd óskaði eftir
frekari upplýsingum þaraðlút-
andi, en svar barst aidrei.
Það er útbreiddur misskilning-
ur, að hettumáfar séu einkum að
leita eftir eggjum og ungum þeg-
ar þeir spássera um tún og garða.
Þótt hettumáfar taki einn og einn
unga, eru þeir fyrst og fremst að
leita eftir ormum eða öðrum
hryggleysingjum. Ástæðan er
einfaldlega sú, að smádýr eru í
mun meira mæli á ræktuðu landi
en óræktuðu. Þess vegna er ofur
eðiilegt, að fuglarnir leiti á gras-
flatir, þar sem ríkulegt æti er að
hafa. Hvað er á móti því?
Margir sætta sig hreinlega ekki
við, að hettumáfar komi inn í bæ
þar eð þetta er fremur nýlegt
hátterni. Sumir veiðimenn telja
þá vera keppinauta um ána-
maðka í görðum. Einhvern tím-
ann mun hettumáfur hafa opnað
maðkabox veiðimanns og étið
alla maðkana, og annar hefur
stolið steik af grilli. Þá setja ýms-
ir það fyrir sig, að hettumáfar
hafi svo Ijót hljóð. Vega þessi
atriði virkilega svo þungt, að þau
réttlæti að fuglunum sé úthúðað
og að herja eigi á þá með skotum
og eitri?
Rúmrusk á tjaldstæði
Akureyrar
Sumum gestum á tjaldstæði
Akureyrar verður ekki svefnrótt
fyrir gargandi hettumáfum. Er
það svo algengt, að forsvaranlegt
er að leggja út í herferð gegn
fuglunum? Er ekki snöggtum oft-
ar sem menn verða andvaka
vegna hávaða frá drukknu fólki?
Ýmsir eiga erfitt með svefn vegna
þrastasöngs, en ekki minnist ég
þess, að menn hafi viljað skera
upp herör gegn þröstum. Mun
raunhæfara er að leita annarra
ráða en að drepa máfana, t.d.
koma í veg fyrir að fólk fleygi til
þeirra æti. Matargjafir tíðkast
víða á tjaldstæöum, svo menn
þurfa ekki að undrast, að fugl-
arnir leiti í góðgætið.
Sorphaugarnir
Um árabil drógu sorphaugar
Akureyringa á Glerárdal að sér
máfa, hrafna og önnur dýr sem
nýta úrgang frá manninum. Nú
mun betur gengið frá haugunum,
svo dýr nái þar ekki í æti. Hettu-
máfar eru samt naskir að næla sér
í lífrænan úrgang. Það er vel
þekkt, að þeir laðast að íþrótta-
leikvangi Akureyringa þegar
leikir fara fram, enda nóg af
pylsubrauðum, poppkorni og
öðru girnilegu, sem menn fleygja
frá sér. Stundum dregur fólk vilj-
andi fugla að með matargjöfum,
t.a.m. á göngugötu Akureyrar
(sjá t.d. Ijósmyndir í Degi 26. og
30. júlí sl.). Væri ekki ráð að
hafa betri hemil á því sem við
hendum frá okkur, ef það er
svona slæmt að hettumáfar leiti
inn í bæ á annað borð?
Kvíða sáð í huga fólks
Hætta á Salmonella-smiti hefur
verið nefnd sem rök fyrir að eyða
hettumáfum. Salmonella-
bakteríur eru hluti af hinum
náttúrulega lífheimi landsins, og
líklega hefur svo verið alla tíð.
Salmonella fannst t.d. í kríum
hér á landi fyrir tæpum 30 árum.
Á að ganga milli bols og höfuðs á
kríum af þeim sökum? Salmon-
ella-tegundir eru af margvísleg-
um toga, sumar hættulegar
mönnum, aðrar hættulausar með
öllu. Málið á að skoða af kunn-
áttumönnum áður en hettumáf-
um er borið á brýn að vera hættu-
legir smitberar og sá þannig
kvíða í huga fólks.
Hrein og klár andúð
Hrein og klár andúð virðist aðal-
lega stjórna afstöðu fólks til
hettumáfa. Hvernig sem á því
stendur, ber einna mest á slíku
viðhorfi á Norðurlandi. Dæmi er
um, að menn hafi farið í hettu-
máfsbyggð fjarri eigin landareign
og eytt henni með skotum, þrátt
fyrir friðunarákvæði. Hettumáf-
um er oft lýst sem „frekum“,
„ágengum" eða „leiðinlegum".
Hvað þýða þessar lýsingar í
raun? Bara það^ið fuglarnir lað-
ist að þéttbýli og sveitabæjum?
Er það ekki allt í lagi, ef þeir gera
engan skaða? Hví ekki að gleðj-
ast yfir nýrri fuglategund í
umhverfinu?
„Góðir og vondir“ fuglar
Fuglar eru sífellt dregnir í dilka
eftir því hvort þeir eru taldir
„góðir“ eða „vondir“. Hvar hinar
ýmsu fuglategundir lenda, stjórn-
ast mikið af því umburðarlyndi
sem fólk er reiðubúið að sýna
þeim. Hettumáfum er jafnan
sýnd lítil þolinmæði, oft af engri
sérstakri ástæðu, og hafna þeir
því yfirleitt meðal „vondu“ fugl-
anna. Þann stimpil fá hettumáfar
stundum einungis af því þeir eru
máfar, sem hljóti þar með að
vera skaðvaldar. Slíkt viðhorf er
máski skiljanlegt hjá þeim sem
telja sig eiga eitthvað sökótt við
máfa, eins og t.d. æðarbændur.
Það er hins vegar óskiljanlegt hjá
þeim sem hafa lítið sem ekkert af
hettumáfum að segja.
Niðurlag
Oftast er erfitt að henda reiður á
hvað fólki finnst hettumáfar gera
sem réttlæti fækkunaraðgerðir.
Mismunandi fuglategundum og
órökstuddum fullyrðingum er
sífellt blandað saman í hræri-
graut. Heiti eins og „vargfugl",
„hettumáfur", „svartbakur" og
„sílamáfur“ eru notuð á víxl.
Þannig er hreint ekki ljóst hvaða
fuglategundir átt er við hverju
sinni, og meint skaðsemi einnar
tegundar er hikstalaust heim-
færð upp á aðrar.
Æði oft virðist neikvæð afstaða
fólks til hettumáfa einungis vera
huglæg. Flestir eiga engra fjár-
hagslegra hagsmuna að gæta né
geta bent á raunverulegan skaða.
Samt eru menn tilbúnir að taka
undir sögusagnir máli sínu til
stuðnings. Það virðist einfaldlega
vera orðinn vani að úthúða sum-
um fuglategundum gagnrýnis-
laust.
Drápsherferð á röngum
forsendum
Huglægt mat getur engan veginn
legið til grundvallar því að hefja
drápsherferð. Gild rök um skað-
semi er það eina sem réttlætir að
fara með ófriði gegn einhverri
dýrategund. Sú staða getur kom-
ið upp, að maðurinn þurfi að
grípa í taumana gegn fuglum, en
það er grundvallaratriði, að raun-
veruleg skaðsemi sé könnuð og
skilgreind, áður en ákveðið er að
fara á stað með aðgerðir.
Hettumáfar eru tiltölulega nýir
í lífríki landsins. Þeir hafa breiðst
út frá því fyrsta hreiðrið fannst
hér árið 1910. Hettumáfur nýtur
góðs af tilvist manna vegna
hirðuleysis þeirra með lífrænan
úrgang. Sökin er því oft okkar
sjálfra, þegar hettumáfar laðast
að mannvirkjum, þ.á.m. fiskeldi
og loðdýrabúum.
Oft eru allir máfar seldir undir
sömu þök, þrátt fyrir að lífshættir
tegundanna séu breytilegir. Það
er óverjandi að fuglar séu dæmd-
ir til dauða fyrir þá sök eina, að
þeir séu máfar. 1 því sambandi
má benda á, að sumar máfateg-
undir eru alfriðaðar, t.d. storm-
máfur, svo og erlendar máfateg-
undir sem flækjast hingað.
Friðhelgunarlög
Einn af hornsteinum íslenskra
fuglafriðunarlaga er, að fuglar
njóti friðar til þess að koma
afkvæmum sínum á legg. ísland
er reyndar bundið alþjóðasamn-
ingi þar að lútandi. Eins og flestir
íslenskir fuglar, eru hettumáfar
friðaðir um varptímann, en
heimilt er að veiða þá á tímabil-
inu 1. september til 31. mars. Nú
er þess krafist, að hettumáfar
verði einnig ófriðhelgir yfir
sumarmánuðina.
Engin gild rök fyrir því
að aflétta friðun
f fyrirsögn er spurt „Á hettumáf-
ur að vera réttdræpur?" Ég sé
engin gild rök fyrir því að aflétta
friðun á hettumáfum á sumrin né
leggja út í kostnaðarsamar
aðgerðir gegn þeim á þessu stigi.
Það er alls óvíst, að slíkar
aðgerðir svari kostnaði, auk þess
sem fyrst er að skilgreina, hvort
fuglarnir geri raunverulegan
skaða, í hverju hann er fólginn
og hvaða leiðir séu helstar til
úrbóta.
Staðbundnar aðgerðir gegn
fuglum kunna að vera réttlætan-
legar eftir að einstök tilvik hafa
verið skoðuð gaumgæfilega. í því
sambandi má þó aldrei gleyma
mannúðarhliðinni og þeirri hættu
sem er samfara því að eitra fyrir
fugla inn í þéttbýli.
Það eitt að hettumáfum hafi
fjölgað eða þeir séu „leiðinlegir“,
réttlætir alls ekki að friðun þeirra
sé rift. Það sorglega er, að menn
eru oft búnir að stimpla hettu-
máfa sem óþurftarfugla og dæma
þá til dauða fyrirfram. Stundum
bera mennirnir ábyrgð á þeim
aðstæðum sem fuglar eins og
hettumáfár þrífast við. Því er nær
að koma í veg fyrir að fuglar geti
hagnýtt sér þær aðstæður, - ef
það er þá nokkur raunveruleg
ástæða til að amast við því.
Ævar Petersen.
Höfundur er deildarstjóri dýrafræöi-
deildar Náttúrufræðistofnunar íslands.