Dagur - 05.12.1992, Side 10

10 - DAGUR - Laugardagur 5. desember 1992
DÝRARÍKI ÍSLANDS
Fuglar 11. þáttur
FáJki
íslenski fálkinn, eða valurinn, er
af ránfuglaættbálkinum, en svo af
fálkaættinni, og er ásamt þeim
síberíska og grænlenska stærsti
fulltrúi sinnar ættkvíslar, fálka-
ættkvíslarinnar.
Þessi kraftmikli og ófélagslyndi
fugl er hánorrænn. Utan Islands
verpir hann á Grænlandi, í N-
Skandinavíu, norðurhéruðum
Sovétríkjanna og Kanada, og í
Alaska. Auk þess er einangraður
stofn í háfjöllum M-Asíu. Kjör-
lendið er freðmýrar, heiðar og
fjalllendi.
Á íslandi verpir hann um allt
land, er hvergi algengur, en
einna mest af honum í Þingeyjar-
sýslum og á Vestfjörðum. Giskað
hefur verið á, að verpandi pör í
landinu séu um 200.
Meðal ránfugla er kvenfuglinn
yfirleitt stærri heldur en karlfugl-
inn. Þetta á við um fálkann.
Kvenfuglinn er að meðaltali
1.800 g að þyngd, og 56-60 sm að
lengd, en karlfuglinn ekki nema
tæp 1.200 g, og 51-56 sm að
lengd. Vænghafið er 130-160 sm.
Fálkinn getur verið breytilegur
á lit, eftir heimkynnum. íslenskir
fálkar eru Ijósblágráir á baki, en
ljósgulleitir á bringu, og með
ílöngum dílum. Vængir eru
hvassyddir, og stélið langt, alsett
ljósum og dökkum þverrákum.
Nefrót og klær eru gular, nema á
ungfuglum; þar bláleitar. Augu
dökkbrún.
Til er, einkum í grænlenska
stofninum, hvítt litarafbrigði
fálkans, og sést það nokkuð hér á
landi.
Þá eru skandinavískir fuglar
mun dekkri en aðrir.
Undirbúningur fyrir varp byrj-
ar snemma árs. Hjónin, sem talið
er að lifi í ævilöngum hjúskap,
eru oft mætt á varpstöðvarnar um
mánaðamótin febrúar-mars,
karlfuglinn þó yfirleitt á undan.
Sé næg fæða á svæðinu allan árs-
ins hring, eru fuglarnir báðir,
stundum þó karlinn einn, þar all-
an veturinn.
Hreiðrið er yfirleitt í skúta eða
á syllu í bröttum hömrum, eða í
djúpum árgljúfrum, þar sem erf-
itt eða ómögulegt er fyrir mann-
inn eða aðrar skepnur að komast
að. Átthagatryggðin er mikil, en
á hverjum varpstað þó yfirleitt
nokkur hreiðurstæði, sem notuð
eru til skiptis.
Hreiðurgerð er engin. Annað
hvort verpir kvenfuglinn í dæld á
syllunni, eða þá að gamalt
hrafnshreiður er numið. Varp-
tíminn er í apríl, og eru eggin
venjulega 3-4, einstaka sinnum 2
eða 5. Þau eru ljósgulleit eða föl-
rauðbrún á lit, alsett rauðum
dílum.
Kvenfuglinn einn sér um að
liggja á. Útungun tekur rúman
mánuð, og eru ungarnir þaktir
(Falco rusticolus)
hvítum dún, er þeir skríða úr
eggi. Þeir eru í hreiðrinu í 6-7
vikur, eða uns þeir verða fleygir.
Næstu daga og vikur þar á eftir
halda þeir sig í námunda við
hreiðrið, og sjá foreldrarnir þeim
fyrir mat. Þegar ungarnir eru
orðnir færir um að bjarga sér,
yfirgefa þeir varpstöðvarnar og
leggjast á flakk. Leita þeir oft til
strandar.
Fyrsti veturinn er þeim býsna
erfiður, og afföll geta orðið
mikil. Eftir það aukast lífslíkurn-
ar. Tveggja ára gamlir hafa þeir
klæðst búningi fullorðinna.
Kjörfæða fálkans hér á landi er
rjúpa, (á vorin einkum karrar,
sem eru hvítir og mjög áberandi
þá; á haustin nýfleygir ungar) og
hafa menn þóst sjá tengsl á milli
stofnstærðar rjúpunnar annars
vegar og afkomu fálkans hins
vegar, en eins og kunnugt er
verða ákveðnar sveiflur í rjúpna-
stofninum, er ná hámarki á 10
ára fresti að jafnaði. Þegar vel
árar gæti fálkastofninn því e.t.v.
náð að verða 300 verpandi pör.
Þrátt fyrir mikilvægi rjúpunn-
ar, veiðir fálkinn einnig mikið
endur, sjófugla og mófugla, og
veltur það kannski fremur á stað-
háttum en öðru, hvert fæðuvalið
í raun er. Þannig að fálkar, sem
verpa inn til landsins gætu byggt
afkomu sína nær eingöngu á
rjúpu, en þeir sem verpa nær
auðugum votlendissvæðum, eins
og t.d. Mývatni eða Laxá, eða þá
sjó, á fuglum, sem þar eru.
Veiðiaðferðin er sú, að fljúga í
lítilli hæð og reyna að koma
bráðinni á óvart. Er hún gripin á
jörðu niðri, eða slegin með
klónum. Þá kemur fyrir, að hann
noti steypiflug. Erlendis lifir fálk-
inn mikið á læmingjum.
Veiðar fálkans hafa löngum
þótt áhrifamiklar, og það reyndar
svo, að þær vöktu snemma
athygli margra höfðingja. Komst
Fálki, hvíta litarafbrigðið. (Brian P.
Martin: World birds. London 1987.)
brátt í tísku á miðöldum að ná
honum og temja, og nota til
fuglaveiða. Varð hann skjótt
mikilvæg útflutningsvara héðan,
og telja menn, að árlega hafi ver-
ið fluttir út á þeim tíma á bilinu
50-100 fálkar.
Síðar lagði Danakonungur
hald á þessa verslun, eins og
aðra, og var fálkum m.a. safnað
til útflutnings í svokölluð Valhús,
t.d. á Seltjarnarnesi. Þá er talið
að árlegur útflutningur hafi kom-
ist upp í 200 fugla.
Við hnignun einveldis komust
fálkaveiðar úr tísku; þóttu aðals-
sport. En þá fóru safnarar að
ágirnast þennan tignarlega fugl
og egg hans.
Árið 1919 var hann friðaður,
enda talinn vera að deyja út.
Árið 1930 var lögunum aflétt, og
þá fóru menn brátt aftur á stúf-
ana til að ná í hami til uppstopp-
unar. Eftir gegndarlaust dráp
voru friðunarlög sett að nýju árið
1940, og hefur svo verið upp frá
því.
íslenski fálkinn er trúlega
staðfugl, en flækingar, sem hafa
sést á Bretlandi og írlandi, og
jafnvel allt suður til Portúgals,
Spánar, og N-Ítalíu, að líkindum
komnir frá Grænlandi um ísland,
eða frá Kanada, enda flestir af
hvíta litarafbrigðinu.
Talið er, að fálkinn geti orðið
yfir 30 ára gamall.
Matarkrókurinn
Einfalt en gott
- Jórlaug Valgerður Daðadóttir í Matarkrók
Jórlaug Valgerður Daðadóttir
er í Matarkrók helgarinnar.
Hún er búsett á Grenivík
ásamt manni sínum Jóni Stef-
áni lngólfssyni og tveimur
börnum. Saman reka þau
hjón verslun á Grenivík og
einnig vinnur Jórlaug hjá
Leðuriðjunni Teru.
„í matarkróknum ætla ég að
grípa til einfaldra uppskrifta. í
sjálfu sér þarf ekki að hafa
mörg orð um matargerð þessa,
en hún líkar vel á mínu heim-
ili,“ segir Jórlaug og hér koma
uppskriftirnar.
Kjúklingapottréttur
1 stór kjúklingur (má vera ung-
hœtia)
1 lítil dós ananasbitar
1 laukur
salt, pipar og season all
'A l rjómi
4-6 msk. tómatsósa.
Kjúklingurinn soðinn eða
steiktur. Kjötið tekið af beinun-
um, skorið í bita og sett í eld-
fast mót. Laukurinn skorinn
smátt og brúnaður á pönnu,
ananasinn brúnaður með síðast
(safinn tekinn frá), blandað
saman við kjötið, kryddað.
Tómatsósan hrærð saman við
rjómann og hellt yfir gumsið í
mótinu. Rifinn ostur settur
ofan á. Bakað við 180-200°C
í klukkutíma.
Grœnmetissalat
300 g kínakál
2 tómatar
44 gúrka
'ó rauð paprika
100 g rcekjur
(ef til vill 1 lítil dós túnfiskur)
100 g mjólkurostur
lA sítróna
Allt nema sítrónan brytjað og
sett í skál, sítrónan kreist yfir.
Sósa: Ca. 2 dl majones, 1 dl
þeyttur rjómi, ananassafi og
sinnep.
Borðist með ristuðu brauði.
Heit smurostakaka
pasta á tvo botna
1 brauðtertubotn
1 dós sveppasmurostur
1 bréf hangikjöt
1 egg soðið
1-2 msk. majones
1-2 msk. óþeyttur rjómi
Skorpan skorin af brauðtertu-
botninum og hann klofinn í
tvennt. Hangikjötið brytjað,
öllu blandað saman og smurt
yfir botnana. Rifinn ostur settur
yfir. Bakað við 200°C í 10-15
mín.
Jórlaug skorar á Hrafnhildi
Áskelsdóttur að leggja til mat-
aruppskriftir að hálfum mánuði
liðnum, en Hrafnhildur er einn-
ig búsett á Grenivík og starfar
sem verkstjóri hjá Kaldbaki hf.