Dagur - 08.12.1992, Blaðsíða 12

12 - DAGUR - Þriðjudagur 8. desember 1992
Mannlífsþættír úr Mjóafirði
- kafli úr bókinni „Blítt og strítt“, eftir Vilhjálm Hjálmarsson
Blítt og strítt, nefnist nýútkomin bók úr smiðju Vilhjálms Hjálmarsson-
ar, fyrrverandi ráðherra. Bókin hefur að geyma tíu þætti um ólík efni
frá Mjóafirði. I henni segir Vilhjámur frá mannfundum og félagsstarfi,
veiðum á láði og legi, meinlegum örlögum og óhappaatburðum; rekur
þjóðsögur, skráir þætti um kirkjur og kristnihald, skólastarf, sveitar-
stjórn og búnaðarfélag. Vilhjálmur Hjálmarsson hefur áður ritað
Mjófirðingasögur í þremur bindum og í „Blítt og strítt“ heldur hann
áfram að varpa upp mannlífs- og þjóðlífsmyndum úr Mjóafirði. Hér á
eftir fara tvö kaflabrot úr bók Vilhjálms. Við berum fyrst niður í miðjan
H. kafla bókarinnar, sem nefnist „Hreppsstjórnarþáttur“.
Nauðungarflutningar
Hreppaflutningamir svo nefndu
voru í hæsta máta nöturleg fyrir-
bæri. En þá var bjargþrota fólk flutt
til þeirrar sveitar sem framfærslu-
skylda hvíldi á, nauðungarflutningi
ef því var að skipta. Ég hef áður í
mínum frásögnum (M II) greint frá
einu tilviki af þessum toga. Þar var
um að ræða fjölskyldu, hjón og sex
böm sem flutt vom nauðug á fram-
færslusveit mannsins í öðmm lands-
fjórðungi eftir kröfu þeirrar sveitar.
Bréf séra Jóns Brynjólfssonar, þá
prests í Mjóafirði, til Hannesar
Finnssonar biskups, dagsett 20. júní
1785, gefur til kynna annars konar
afbrigði hreppaflutninganna. Séra
Jón og kona hans áttu sjö böm þeg-
ar hann ritar bréfið. Þau vom ör-
snauð. „Hannes biskup Finnsson
kallar hann „aumasta [þ.e. fátæk-
asta] prest á íslandi“ og vesalasta
prest í heimi (í bréfum 1792),“ segir
Páll Eggert í Æviskrám sínum.
í bréfi sínu leitar séra Jón hjálpar
biskups og segir frá margvíslegum
mótgangi, veikindum sínum, harð-
ýðgi sumra sveitunga sinna, að-
skilnaði hjónanna - og yfirvofandi
hreppaflutningi á bömunum. Séra
Jón skrifar:
„Og svo sem engir í sókninni
vildu neitt upp á mig hjálpa í fyrra
sumar, þar böm mín, sem þá vom
sjö að tölu, áttu hér ekki fæðingar-
hrepp fyrir utan tvö þau yngstu. Hin
ekki heldur vegna eymdar og ve-
sældar flutningafær til sinna fæð-
ingarhreppa, nefnilega Stranda
norður (Skeggjastaðahrepps) og
Flóa, hvar eitt af þeim er til komið.
- Strandimar em hartnær af hallæri
eyðilagðar og er þar nú mjög lítil
bjargarvon."
Hér virðist það sem sé hafa blas-
að við að bömin yrðu flutt nauðung-
arflutningi til fjarlægra byggðarlaga
til beggja handa, fjarstæðukennt af-
brigði hreppaflutninganna í okkar
augum sem nú emm á dögum.
Af séra Jóni er svo það að segja
að hann fékk veitingu fyrir Eiðum
sama árið og hann reit fyrmefnt bréf
til biskups. Efnahagurinn var bágur
sem fyrr en hann hélt Eiða til
dauðadags 15. september 1800.
Kona hans, Ingibjörg Sigurðardóttir,
komst á tíræðisaldur, tíu böm þeirra
komust til þroska og má það merki-
legt heita svo kröpp kjör sem þeim
vom búin. Er „mikill kynbálkur" af
þeim kominn, „margt myndarfólk",
eins og Páll Eggert Olason komst að
orði.
Þrætubókarlist
Óhætt mun að fullyrða að flest og
rúmfrekust í bréfabókum oddvit-
anna báðum megin síðustu aldamóta
em þrætubréf um sveitfesti þess
fólks er leita þurfti aðstoðar sveitar-
félaganna. Þrátt fyrir nokkuð skýr
lagaákvæði um framfærslurétt
manna komu upp ýmis tilvik sem
túlka mátti - eða mistúlka - á ýmsa
vegu.
Þrætur um þessi efni gátu staðið
ótrúlega lengi. Fyrst skrifuðust odd-
vitamir á, þeir er hagsmuna höfðu
að gæta og alls ekki alltaf „með vin-
semd og virðingu"! Svo þegar ekki
samdist og þrútna tók með tveimur
oddvitum leituðu þeir fulltingis
sýslumanna sinna og stundum var
málum skotið til amtmanns líkt og
nú til félagsmálaráðuneytis. Má
nærri geta eins og þá var háttað
samgöngum að slík málsmeðferð
tók afar langan tíma þegar verst lét.
Sá sem deilt var um gaf „æviferils-
skýrslu“ sem færð var á þar til gert
eyðublað. Og leitað var vitnisburða
kunnugra (og heiðarlegra) manna.
Að lokum féll úrskurður réttra yfir-
valda og honum varð að hlíta.
Ég treysti mér ekki til að „sýna“
slíka þrætu hér með afmörkuðu og
nægilega knapporðu dæmi. En það
ætla ég að reyna með annars konar
ágreining sem einnig var mjög al-
gengur. Tilefni hans voru þannig að
maður komst í þrot fjarri fram-
færslusveit. Dvalarsveit varð þá að
bjarga í bili og sendi síðan fram-
færslusveit reikning yfir veitta
skyndihjálp. Bar þá til og eigi sjald-
an að þeim sem greiða átti hjálpina
sýndist hún hafa verið helst til
rausnarlega úti látin. Þess háttar að-
finnslum svarar oddviti Mjóafjarð-
arhrepps, séra Þorsteinn Halldórs-
son, jafnan hvatskeytlega og lið fyr-
ir lið:
Kaffi, sykur
og búðarbrauð
„Þá vill oddviti Leiðvallahrepps
(foma) draga af hinni fyrri styrk-
veitingu til Sigurveigar (94,78 kr.)
21,28 kr., vegna þess, að það sem
veitt hafi verið fyrir þessar krónur,
hafi ekki verið nauðsynlegt til fram-
færslunnar. Að oddvitinn vill færa
skuldakröfuna niður um þetta er
sprottið af ókunnugleika, enda er
það ekki hans, heldur hreppsnefndar
Mjóafjarðar, að geta með sannsýni
og sem næst réttu dæmt um hvers
fjölskyldan hafi þarfnast meðan hún
þurfti að sækja allt til nefndarinnar.
Oddvitanum virðist sérstaklega
vaxa í augum brúkun kaffis, sykurs
og exports, en þegar þess er gætt að
framfærslutíminn af hreppsfé var
svo langur, eða fimm mánuðir, og
að konan hafði við alls ekkert annað
að styðjast, nema það sem bamsfað-
irinn, Ingimundur, gat skotið af
fuglum og viðað að í söltuðum smá-
fiski, þá er engin furða þó að þessar
vörur verði uppgangssamar. - Þar
sem engin mjólk er og ekki annað
en vatnsgrautur og saltað sjómeti í
allar máltíðir mánuð eftir mánuð,
þar álít ég nauðsynlegt að veita rif-
lega af kaffi og sykri, og ég neita
því að of mikið hafi verið veitt.
Púður það sem á reikningnum
stendur var veitt til þess að gefa
Ingimundi tækifæri til að bæta við-
urværið með fuglakjöti.
(?—.....................
Hluthafafundur
Hluthafafundur í Eignarhaldsfélaginu
Iðnaðarbankinn hf. verður haldinn í
Súlnasal Hótels Sögu, Reykjavík,
föstudaginn 11. desember nk.
og hefst hann kl. 16.00.
Á fundinum verður samrunasamningur
félagsins við. íslandsbanka hf. kynntur og bor-
inn upp til samþykktar, en á aðalfundi 1. apríl
sl. var stjórn félagsins heimilað að undirbúa
samruna þess við Islandsbanka hf.
Dagskrá
1. Tillaga stjórnar félagsins um
samruna við íslandsbanka hf.
2. Önnur mál, löglega upp borin.
Aðgöngumiðar að fundinum verða afhentir
hluthöfum og umboðsmönnum þeirra í íslands-
banka hf., Bankastræti 5 (4. hæð), Reykjavík,
dagana 8., 9. og 10. desember nk., svo og á
fundardegi.
Samrunasamningur við íslandsbanka hf.
ásamt fylgiskjölum og tillögum þeim, sem fyrir
fundinum liggja, verða hluthöfum til sýnis á
sama stað-
Reykjavík, 1. desember 1992
Stjórn Eignarhaldsfélagsins
Tónaflarbankinn hf
^ .............. ........................
Gamlir kunningjar. Bókarhöfundur, Vilhjáhnur Hjálmarsson við plóg sinn
árið 1991. (Ljósmynd Garðar Eiríksson)
Það litla sem veitt var af búðar-
brauði áleit nefndin nauðsynlegt
vegna hinna ungu bama þareð fæðið
var svo ónotalegt. En 2 p. hveiti, 1/2
p. rúsínur og 1 deild gerpúlver er
veitt fyrir jólahátíðina til þess að
þetta fólk eins og annað gæti gjört
sér litla tilbreytingu þá daga. Þetta
nemur aðeins 66 aurum og er varia
hugsanlegt að nokkur - nema þá
hreppsnefndarmaður - gjöri „vrövl“
út af svo litlu." (Úr bréfi 15.12.
1900).
Þessi bréfkafli minnir á dapur-
lega, algenga og talsvert nálæga at-
burði Islandssögunnar. Og bréfin
vom mörg. - Rösklega tveimur
ámm seinna eiga sömu oddvitar
orðastað saman. Og enn er oddviti
Mjóafjarðar í vöm og lýsir matar-
æði þurfandi fjölskyldu:
„...Engin mjólk og hvorki fiskur
né kjöt eða slátur, heldur aðeins
komvara, þvesti (af hval), tólg og
lítið eitt af kartöflum er allt sem
fólkið hefur til að lifa af. - Þegar
svona stendur á sýnist mér mega
telja kaffi og sykur nauðsynjavöm;
og að heimta að hjón með tveim
bömum á 2. og 4. ári, með því við-
urværi sem að framan er lýst, lifi al-
gjörlega án kaffis og sykurs, það
verð ég að álíta í frekasta máta
ómannúðlegt, hvort sem það er
sýslumaður eða læknir eða hrepps-
nefnd sem heimta sl£kt.“ (Úr bréfi
23. 2. 1903).
I fjórða kafla bókarinnar er
fjallað um mannfundi og félags-
líf. Við skyggnumst í þann hluta
kaflans er fjallar um aldamóta-
hátíð Mjóflrðinga.
Aldamótahátíðin
Vorið 1901 var aldamótanna minnst
með veglegum hátíðahöldum sem
lengi vom í minnum höfð. í frásögn
Bjarka, 6. árg. 17. tölubl., kemur
m.a. fram að Bindindisfélagið hafi
að þeim staðið:
„Sumardag fyrsta héldu Mjófirð-
ingar fjölmenna aldamótasamkomu
á Brekkumöl við Mjóafjörð. Ræður
héldu Benedikt Sveinsson og
Sveinn Ólafsson. Söngflokkur vel
æfður skemmti með samsöng og
tvísöng undir forystu Jóns Ámason-
ar organleikara. Til skemmtana var
að öðm leyti haft: Bændaglíma,
höfmngshlaup, dans og lifandi skák,
er mun hin fyrsta af því tagi hér á
landi. Konráð Hjálmarsson léði hús-
rúm, tæki og trjávið til girðingu og
skákar, en Bindindisfélag Mjóa-
fjarðar kostaði að miklu leyti há-
tíðahaldið og vom veitingar ókeyp-
is. Hátíðin byrjaði kl. 11 f.m. og
sótti hana á þriðja hundrað manna,
en leikslok vom klukkan 9 síðdegis.
Engar vínveitingar vom hafðar um
hönd og virtust þó allir skemmta sér
vel pg taka nýju öldinni og sumrinu
með vongleði og ánægju."
Ég heyrði oft talað um aldamóta-
hátíðina og Jón I. Jónsson í Þinghól
segir frá henni í 2. hefti Múlaþings
1967. Ætla ég að bæta nokkmm atr-
iðum við frásögn Bjarka og styðst
þá m.a. við grein Jóns Ingvars.
Aðalsamkomusvæðið var í tún-
fætinum út og niður frá Brekku,
innan og ofan við Konráðstjöm, og
þar fór manntaflið fram. Þar tefldu
tveir bræður og hét hvor tveggja
Sveinn, Benediktssynir frá Borgar-
eyri. Haraldur Jónsson bókbindari
hafði gert höfuðskraut á hina lifandi
taflmenn og auðkenndi það tign
hvers og eins á taflborðinu.
Kóngar í taflinu vom Jóhann Jó-
hannsson og Vilhjálmur Benedikts-
son, „báðir stórir og konunglegir
menn,“ segir Jón Ingvar og drottn-
ingar Helga Jónsdóttir ljósmóðir og
Gunnþómnn Jónsdóttir Þinghól,
einnig glæsilegar persónur.
Keppendur, fyrmefndir bræður,
stóðu á tómum tunnum sem reistar
vom upp á endann svo þeir sæju
betur yfir hið víðáttumilda skák-
borð. Mátti ekki á milli sjá í fyrstu
hvoram betur vegnaði. En skyndi-
lega kvað við brestur og Sveinn
eldri súnkaði niður í sína tunnu.
Litlu seinna var sagt hann yrði mát!
Nú var fylkt liði og gengið inn á
Sand eftir nýlögðum þorpsveginum.
Einar Ámason á Hofi fór fyrir göng-
unni og lék sönglög á harmóniku og
mannfjöldinn söng vorvísur og ætt-
jarðarljóð.
Á Sandinum var háð bænda-
glíma og farið í leiki. Bændur vom
Benedikt Sveinsson á Borgareyri og
Sveinn Ólafsson í Firði og tólf
glímumenn í hvom liði. Sveit Bene-
dikts fór með sigur af hólmi.
Að leikjum loknum var gengið
til baka sömu leið „með harmóniku
og söngflokk í fararbroddi, mikið
sungið," segir Jón Ingvar sem vafa-
laust var með í göngunni. Stað-
næmst var við Konráðshús en þar
var kaffi á borðum í þremur stofum.
Einnig vom veitingar fyrir böm og
unglinga í Stefánshúsi rétt hjá.
Um undirbúning samkomusvæð-
is sáu þeir bræður, Konráð Hjálm-
arsson kaupmaður og Vilhjálmur á
Brekku „forseti" Bindindisfélagsins
sem fyrr greinir.
Hér getur komið amen eftir efn-
inu. Sundurlausar heimildir mínar
um Bindindisfélag Mjóafjarðar enda
þar sem Benedikt í Fjarðarkoti getur
um fund í félaginu 11. maí 1911 og
fyrr er frá sagt. Þó er þess enn að
geta að á almennum sveitarfundi 22.
júní 1944 upplýsti Sveinn Ólafsson
„að hið foma Bindindisfélag
Mjóafjarðar mundi, gefa „Fram-
færslusjóði" innstæðu þá er það nú
á.“ - Af því varð þó ekki.
Ljóst er að Vilhjálmur á Brekku,
Benedikt á Borgareyri og Sveinn í
Firði og systkini hans, þau er heima
vom, hafa verið félagar allan tím-
ann. Um aðra félaga er allt á huldu.
Það er eftirtektarvert hvað Bind-
indisfélagið starfar lengi samhliða
Góðtemplarastúkunni. Gott hefur
verið með þessum bræðrafélögum.
Sést það meðal annars á því að for-
seta Bindindisfélagsins og konu
hans, Svanbjörgu Pálsdóttur, er oft-
ar en einu sinni boðið heiðursgest-
um á afmælisfagnað stúkunnar, auk
þess sem félögin áttu fundahús í
sameiningu.