Þjóðviljinn - 24.11.1974, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 24. nóvember 1974.
GEÐDEILDIN
REYKJAVÍK
Reykjavik er hluti af menning-
ar- og efnahagsheild hins vest-
ræna kapitalisma og þvi eins góð-
ur vettvangur til stúderinga á þvi
fyrirbrigði sem hver annar staður
á þessu heimssvæði. En finnst
ykkur ekki Reykjavfk hafa breyst
siðan i fyrra? Arið 1969 hvarf ég
frá Reykjavik til dvalar á Akra-
nesi. bá var hún tiltölulega róleg
borg. Á yfirborðinu var fátt eða
ekkert sem benti til þess að nokk-
ur órói leyndist undir sléttu og
nokkuð þunglamalegu yfirborð-
inu. En þó mátti, ef vel var að
gáð, greina ris þeirrar öldu er
næstu ár skail á borginni og bitn-
aði harðast á þeim aldursflokki
sem nú er milli tvitugs og hálf
þritugs. Arin næstu dvaldi ég á
vetrum á Skaga og nam orgelleik
og fékkst aðallega við gamla
meistara er lifðu á timum er svo
gjörólikir voru okkar timum að
ætla mætti að margar vetrar-
brautir lægju þar á milli. En á
sumrum var ég i Reykjavik. Það
fór þó svo aö ég komst i tiltölulega
litil kynni við lifiö i borginni. Ég
fann samt að hún breyttist smátt
og smátt. Það var eitthvað mikið i
gerjun, einhver sterk spenna i
andrúmsloftinu, eitthvað nýtt og
óþekkt hafði skotið upp kollinum
sem áður haföi ekki verið til i
borginni en læddist nú og laumað-
istihornum og skúmaskotum. En
ég hafði hvorki tima né aðstæður
til að kynna mér þetta nánar. Eg
taldi þó vist að til okkar hefði
seytlað eitthvað af þeim ærslum
og óróa er erlendis var hvað strið-
astur og öfgafyllstur.
Eg flutti til Reykjavikur aftur i
ágúst 1974 og hef verið hér sið-
an. Ég hef kynnst lifinu i borginni
vel, bæði þvi sem allir þekkja en
einnig hinu sem fáum er um
kunnugt en marga rennir grun i.
Oftast nær er álit þeirra á þeim
fyrirbærum litað vanþekkingu og
fölsunum fjölmiðla á sannleika.
Mér varð ljós sú einkennilega
staðreynd að kynslóð min hafði
klofnað i a.m.k. tvær harla ólikar
fylkingar er átti fátt sameigin-
legt. Mér er skapi næst að stað-
hæfa að hið eina raunverulega
kynslóðabil með þjóðinni sé milli
ólikra viðhorfa, skynjana og
heimsmyndar jafnaldra sömu
kynslóðar. Það var harkaleg upp-
götvun. Fjölmennari fylkingin,
flestir minir fornu skólabræður
og sálufélagar, virtust i einu og
öllu hafa fylgt fordæmi feðra
sinna og fetað i þau fótspor er áð-
ur höfðu verið troðin hundruöum
kynslóða. Þeir voru sumir komnir
i álitleg embætti sem gaf trygg-
ingu fyrir þægilegu lifi i skjóli
kerfisins með öruggan tekjustofn
að bakhjarli, það valtasta af öllu
hverfulu. Margir voru giftir og
höfðu hrúgað niður börnum og
stóðu i hörðu striði við að byggja
sér húskofa og bilskúr yfir allt sitt
hyski og hafurtask. Þeir höfðu
með öðrum orðum komist bæri-
lega ,,áfram”. Það sýndist ekki
að þeim hvarfla að lifið hefði ann-
að og æðra takmark og tilgang en
að hreiðra sem best um sig i sin-
um isgræna fangelsisklefa.
Vakna siðan til vinnu sinnar að
morgni og ganga til svefns að
kvöldi, þjónandi starfsdegi sinum
öllum þjóðskipulagi og samfé-
lagsháttum þvi sem nú eru langt
á veg komnir með að gera jörð-
ina óbyggilega og murkar niður
likami og sálir miljóna manna
miskunnarlaust hvert andartak
eins og kvikfénað i sláturtið.
Þessum gömlu félögum minum
var það jafn fjarri skapi að draga
i efa verðmætamat þjóðfélagsins
og manngildishugsjón og séra
Áreliusi Nielssyni að efast um
friðþægingu Krists fyrir mann-
anna syndir á krossinum á Gol-
gata. Þetta var farsælasta samfé-
lagsformið, jafnt fyrir rika sem
snauða, lærða sem leika.
Hinn hópurinn, sýnu minni,
hafði allt aðra stefnu tekið. Þó
sumir þeirra væru reyndar við
nám var ekki að sjá né heyra að
þeir mætu mikils gildi þeirrar
fræðslu að þvi takmarki að verða
sem nýtastur maður i þess orðs
sönnustu merkingu. Og ekki
sýndist mér í fari þeirra örla á
neinni viðleitni i þá átt að krækja
sér með þessum hætti i embætti
er tryggði þeim stúkusæti i leik-
húsi lifsins. Næstum engir höfðu
stofnað heimili en bjuggu i litlum
og oft snotrum timburhúsum i
gamla og fallega miðbænum okk-
ar eða þar i grennd. Húsgögnin
voru mestanpart kassar, fjalir og
tunnur og dýnur til að sofa á, inn-
anstokksmunir sem fyrrnefndi
hópurinn hefði eflaust kallað ó-
nýtt rusl. Mat þessa fólks á verð-
mætum þjóðfélagsins og mann-
gildishugsjón var á allt aðra lund
en hinna er höfðu tekið sér far
með strætisvagninum til fyrir-
heitna landsins umhugsunar-
laust. Þessar manneskjur voru i
uppreisn gegn þeirri lifsspeki
þjóöfélagsins að meta verðmæti
einstaklinganna eftir þvi hve
eignir þeirra og fjármunir voru
miklir, embætti þeirra glæst, álit
þeirra voldugt eða völd þeirra
máttug. Það gagnrýndi mis-
kunnarlaust efnahagslegar
undirstöður þjóðfélagsins,
fræðslukerfið, mennta- og menn-
ingarstofnanir.kirkjuna, heimilið,
fjölmiðla og aðra áhrifavalda og
mótunaröfl fjöldans. I einu orði
sagt: Það fyrirleit öll rótgróin og
voldug kennivöld og viðurkennd
markmið og gildi. En hvað hafði
það þá til málanna að leggja?
Hvernig lifði það? Þvi er fljót-
svarað. t næstum þvi algeru til-
gangslausu tómarúmi. Fæstir
unnu reglubundna vinnu. En
stundum var rokið i feikna skorpu
en fjármununum öllum jafnharð-
an eytt i vín og skemmtanir.
Margir lifðu á snikjum og hjarta-
gæsku kunningja sinna. Stanslaus
party voru sifellt I gangi um alla
borgina. Hver sem kærði sig um
gat verið drukkinn hvern einasta
dag. Og þeir sem ráð og rænu
höfðu gátu einnig stöðugt verið
undir áhrifum annarra lyfja. En
var þetta fólk þá andlega farsælt?
Þvi fer fjarri. Ég held að það hafi
verið með þjáðustu samfélags-
hópum þjóðfélagsins. Það hafði
tætt sundur allar þær undirstöður
fyrir lifinu sem venjulegt fólk trú-
ir á og tekin hafa verið sem góð og
gild sannindi I hundruð ára. Það
hafði rakið upp hvern þráð i sinu
rýjateppi og sat nú ráðalaust og
skilningsvana yfir ullarflókanum.
En jafnframt hafði þessi niður-
rifsstarfsemi þær afleiðingar að
þegar þetta fólk hafði séð i gegn-
um lygahjúp þjóðfélagsins fór
það að skynja svo og svo mikið af
öðrum „viddum” eða öðrum
„heimum” sem falsheimspeki
vesturlanda hefur ætið talið hé-
góma, bull og vitleysu. Þetta ger-
ist ætið þegar einstaklingurinn
fer að brjóta niður blekkingar-
múr hins ytra veruleika. En þetta
„drop out” yfir í „annan heim”
ruglaði þennan vansæla hóp enn
meira. Gamlir draugar verða
seint niður kveðnir og heimspeki
þeirra þjóðfélagshátta sem það
hafnaði og var i uppreisn gegn
hafði auðvitað enn mikil itök i
hugsun þeirra og tilfinningalifi af
þvi að það neyddist til að búa við
þá hvern dag ævi sinnar. Það
skildi bókstaflega ekki hvað var
að gerast i sálarlifi sinu. Þá varð
það skelfingu lostið og lifnaðar-
hættir þeirra tóku á sig enn öfga-
fyllra og striðara form. Sumir
gáfust upp og soguðust niður i það
djúp er fæstir munu upp úr kom-
ast. Aðrir börðust upp á lif og
dauða og nú ekki aðeins viö ó-
freskjur samfélagsins heldur
einnig óvætti sinna eigin sálaraf-
kima. Það var sálarstyrjöldin
mikla sem hver einstaklingur,
sem vill verða sinn eigin herra og
drottnari, skapari örlaga sinna og
meistari gjörða sinna, verður að
heyja fyrr eða siðar á ævibraut
sinni.
Þannig var ástandið i Reykja-
vik meðal ungs fólks þegar ég
kom þar fyrir rúmu ári síðan. Ég
dvaldi fyrir nokkrum árum miss-
erisbii á geðdeild einni hér i borg.
Þegar ég i vetur virti fyrir mér
þennan tvihöfða óskapnað gat ég
ekki varist þvi að bera saman lif
innan dyra geðdeiidanna og utan.
Munurinn er furðulitill, ef til vill
enginn, einungis mismunur á
fjölda sjúklingahópanna. A geö-
deildunum er til fólk sem að fullu
og öllu hefur gefist upp i lifsbar-
áttunni en smíðað sér sinn
draumaheim til eigin nota þar
sem tengslin við raunveruleikann
eru algerlega rofin en fullkomið
samræmi og friður rikir. Þessi
flokkur sjúklinga samsvarar á-
gætlega þeim hópi er haltrar
troðnar slóðir kerfisins, brýst i
gegnum öil skólastig umhugs-
unarlaust, eignast börn og buru á
allt aö þvi sjálfvirkan hátt og fall-
egt heimili samkvæmt náttúru-
lögmáli og hefst i góða og örugga
atvinnu eða stétt. Kennividd þjóð-
félagsins, allt frá vinnuskipaninni
til trúarbragðakerfanna er þessu
fólki öruggt leiðarhnoða svo að
a.m.k. á yfirborðinu er lif þess
fullt af friði og öryggi. Ef hið ytra
kerfi raskaðist um eina hárs-
breidd myndi lif þessa fólks falla i
rúst og það myndi missa vitið i
bókstaflegum skilningi. Munur-
inn á þessum svefngenglum þjóð-
félagsir.s og dreymendum geð-
deildanna er fyrst og fremst sá að
þeirsiðartöldu eru i minnihluta á
deildunum meðal sjúklinganna en
hinir fyrrnefndu i miklum meiri-
hluta i þjóðfélaginu. Hins vegar
er i miklum meirihluta á geðdild-
unum fólk sem likja má við
minnihlutann i þjóðfélaginu. Það
er fólk sem liður illa af þvi það
þolir ekki að horfa upp á alla þá
lygi og afskræmingu er blasir viö
hvarvetna, fólk sem rýnir i eigin
barm og leitar þar sannleikans.
Þetta er fólk sem rakið hefur upp
rýjateppið og glimir við að vefa
það upp á nýjan leik. (Er það til-
viljun að rýjateppi mega heita
upphaf og endir allrar „meðferð-
ar” á geðdeild Borgarspitalans?)
Og — merkilegt nokk — furðu
margt af þessu fólki er tekið að
„droppa” yfir i aðrar „viddir”
eða aðra „heima”, meira eða
minna. Þessar „viddir” eru auð-
vitað ekki viðurkenndar á geð-
deildunum og „lækning” þessa
fólks beinist fyrst og siðast i þá
átt að koma þeim aftur inn i hinn
borgaralega svefngenglahring
svo þeir verði „góðir og nýtir
samfélagsþegnar”. Þjóðskipulag
það sem við höfum þrumandi yfir
okkur frá vöggu til grafar er orðið
eitt allsherjar geðveikrahæli. En
það er kóróna sköpunarverksins
að á hæli þessu eru þeir geggjuð-
ustu taldir heilbrigðastir en hinir
heilbrigðustu geggjaðastir. Ég
gerðist einu sinni svo djarfur að
haida þessari skoðun, sem nú má
teljast algeng viða um heim,
fram i bók. Það var illa séð hér á
þessu eyðuskeri. En mér blöskr-
aði að lesa um það að skilgrein-
ingar af þessu tagi væru betur
komnar i „höndum sérfróðra
manna”. Það var sósialisti sem
ritaði þessa einkennilegu játn-
ingu. En i höndum hvaða sérfræð-
inga? Eru þeir sérfræðingar ekki
SIGURÐUR
GUÐJÓNSSON
einmitt skipuleggjendur og mót-
endur þeirrar hugmyndafræði
sem sósialistar eru i sem hat-
rammastri andstöðu við?
En hvers vegna hefur þá ólguna
i Reykjavik lægt frá þvi i fyrra?
Svefngenglar kerfisins vafra um
á sama hátt og áður. En hinir ó-
róasömustu teppatætarar hafa
róast og stillst. Hafa þeir tekið sér
sæti við hlið hinna i strætisvagn-
inum? Fjarri þvi. Hér eru miklu
merkilegri og afdrifarikari hlutir
að gerast. Þeir sem rifið hafa nið-
ur hvern stein i hugmyndablekk-
ingahöll sinni fyllast fyrst skelf-
ingu á rjúkandi rústunum. Þá
gerist annað hvort að þeir hverfa
inn i nóttina svörtu eða eygja von-
arbjarma hins nýja dags. Þessi er
þróun mannlegrar veru: Sljór
svefngengill — glórulaus vitfirr-
ingur — hinn vitri sjáandi. Það
tekursinn tima að rýja nýtt teppi
úr þráðunum. En nú eru mann-
eskjur — furöu margir menn og
konur, ekki aðeins i Reykjavik,
heldur um viða veröld — teknar
til við að rýja sér nýtt og fagurt
teppi í þögn og einveru, sjálfum
sér til þroska og samfélagi fram-
tiðarinnar til blessunar. „Vaxtar-
broddur. frelsis og fæðingahriðar
heillaríkrar framtiðar” er að
talsverðu leyti einmitt að finna i
hópi þeirra sem eru byrjaðir að
rýja upp teppi sitt á nýjan leik,
hvort sem menn kalla þá starf-
endur hippa, „eftirlætisbörn of-
neysluþjóðfélagsins”, pólitlska
öfgahópa, „ógæfusama æsku”
eða öðrum enn verri og hósianna
hræsnandi nöfnum. Dauðateygjur
úrelts menningarleysis og
skammsýnnar heimsmyndar eru
holdiklæddar i þeim óheilla-
mönnum sem mitt i ölduróti nýrr-
ar aldar letra á sinn klofna
skjöld: „Þá vil ég heldur á Krist
minn trúa”.
Skrifað undir 7. synfóniu Beet-
hovens á Seltjarnarnesi
22. október
Sigurður Guðjónsson