Þjóðviljinn - 24.11.1974, Blaðsíða 13

12 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 24. nóvember 1974.
Sunnudagur 24. nóvember 1974. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 13
LEIRMUNAGERÐ
Það er kannski fátt líkt
með leirmunagerð og
steinsmíði. Hvorttveggja
er þó vinna við steinefni,
þótt mikill munur sé þar á,
önnur fín, hin gróf.
Blaðamaður og Ijós-
myndari litu inn í
leirmunagerð og síðan
steinsmiðju til þess að sjá
hvað þar gerist og hvernig.
Síðan gengu þeir sömu í
listmunaverslanir til þess
að grennslast fyrir um
hvernig gengi að selja
íslenska listmuni úr stein-
efnum.
Leirmunagerðin Funi i Borgar-
túni er stofnuð af nemendum
Guðmundar Einarssonar frá
Miðdal, og er næst>elst leirmuna-
gerð starfandi i landinu; aðeins
Listvinahús Guðmundar heitins
frá Miðdal er eldra.
Eigendur Funa eru bræðurnir
Haukur Kristófersson og Björg-
vin Kristófersson. Að leirmuna-
gerðinni vinna ásamt þeim konur
þeirra og synir, sem eru aö nema
iðnina, en leirkerasmlð er lögfest
iðngrein. 1 þessari iðngrein munu
Vera við tiu fullnuma i landinu.
Sonur Björgvins, Helgi, lauk
prófum nú fyrir skömmu, en
sonur Hauks, Kristófer, lýkur
námi i vor.
Það getur verið að flestir viti af
þvl, að keramik er leir;
brenndur og unninn leir. Kera-
mikvörur þær, sem unnar eru
hjá Funa, eru ekki geröar úr
islenskum leir, heldur innfluttum
leir, dönskum, sem hingað kemur
hreinsaður og tilbúinn til vinnslu.
íslenskur leir var notaður til
leirmunagerðar fyrstu árin, en of
dýrt var að hreinsa hann og þvi
látiö af að nota hann.
Hjá Funa eru allir munir hand-
unnir. Nægur markaður er enn
fyrir keramik hér innanlands, og
þvi hefur litið sem ekkert verið
unniö fyrir erlendan markað,
enda eru toliar á slikum varningi
Helgi Björgvinsson sést hér renna lltinn vasa úr
blautum leir.
Hér er hins vegar renndur stærri vasi, og er það
Kristófer Hauksson, sem að verki stendur.
í leirmunagerðinni
háir I Evrópu og þvi óhægt um
samkeppni við þarlenda fram-
leiðslu. Funi selur framleiðslu
sina til verslana.
Ahugi fyrir keramik og
leirmunagerð hefur farið vaxandi
eftir þvi sem Haukur sagði okkur,
og ekki nándar nærri hægt að
sinna óskum þeirra, sem læra
vilja iðnina, enda óvist aö mati
Hauks, að markaðurinn þyldi
meiri framleiðslu en þegar er
orðin, enda má geta þess, að
innflutningur á keramikvörum er
algjörlega óheftur.
Það mun heyra til undan-
teknina að fólk komi með
teikningar að þvi sem það vill láta
gera fyrir sig, en þó kemur það
fyrir. Mestur hluti fram-
leiðslunnar er þvi staðlaður, þó
segja megi að næsta ómögulegt sé
aö einhverjir tveir hlutir fram-
leiöslunnar séu nákvæmlega eins
þar sem um handunna vöru er að
ræða.
Sé leirinn notaður til þess að
steypa með honum I mót eða eftir
móti, er hann þynntur út og
honum siðan hellt innan I mótiö,
sem vanalegast er gipsmót.
Gipsið drekkur i sig vætuna, og
innan á það sest húö úr stein-
efnum leirsins eftir lagi mótsins.
Hin venjulegasta leirvinna fer
þannig fram, að leirinn er tekinn
blautur til vinnslu, og settur i þar
til gerða vél og hnoöaður, en fyrir
tima vélar þessarar var leirinn
handhnoðaður, og þarf að hnoða
hann þar til úr honum er allt loft
og hann oröinn þéttur.
Næst er leirinn settur á disk
eðaskifu, sem snýst i hringi. Þar
er leirinn renndur og mótaður i
ker eða krukkur meö höndunum.
Þessu næst er leirinn látinn
þorna i venjulegum stofuhita og
tekur það 5 daga til viku. Aður en
leirinn er orðinn fullharður er
skorið I hann, með þar til gerðum
hnifum, ef endanlega fram-
leiðslan á að vera með
einhverjum útskurði.
begar leirinn er orðinn þurr fer
fram á honum fyrri brennsla.
Aður er þó sett á framleiðsluna
hraunmulningur, sem festur er
við með uppleystum leir til
skreytingar. Fyrri brennslan fer
fram i ofni, sem hitar fram-
leiðsluna upp i 960 gráður þegar
um lágbrennsluer að ræða.en 1260
gráður ef um hábrennslu er að
ræða, eins og er t.d. hjá Kúni-
gúnd. Haukur Dór, eigandi
Kúnigúndar sagði að sá leir sem
brenndur er við hærra hitastig
væri óbrotgjarnari, og yrði
algjörlega vatnsheldur áður en
hann væri glerjaður. t slika
vinnslu notar Haukur enskan leir,
steinleir, sem er mun grófari en
sá sem unnið er úr hjá Funa.
Að lokinni brennslu leirsins er
sprautað á hann eða handmálað
með lituðum glerjungi, en það er
duft, sem leyst er upp I vatni.
Siðast fer svo fram seinni
brennsla og harðnar þá glerjung-
urinn, það er litarefnin, sem sett
eru á framleiðsluna.
Hvort sem það hefur verið gert
hérlendis eða ekki, hefur þó
vitnast, að viða erlendis hefur
verið notaður glerjungur með
blýi i. Sá glerjungur getur veriö
hættulegur, leysist hann upp i
innihaldi þvi, sem i leirmunina
koma, og siðan drukkinn.
Hérlendis er leir ekki vinnslu-
merktur, né heldur hin innflutta
kermikframleiðsla, þannig að
ekki er unnt að sjá hvort notaður
er glerjungur blandin blýi eöa
ekki. Slik blýupplausn er ekki
notuð við glerjun hjá Funa að
sögn Hauks Kristóferssonar.
Gunnhildur Pálsdóttir vinnur I Kúnlgúnd. Að vlsu fæst hún ekki viö
leirmunagerð, heldur er hún myndlistarmaður. Hún hélt fyrir skömmu
sýningu á verkum sínum úti I Eyjum, en þaðan er hún kynjuð. Að baki
henni sést I ofiö veggteppi eftir Asu ólafsdóttur.
Framleiðsla Hauks Dórs. Lengsttil vinstri er vfnkútur, sem kostar 1.879 krónur, þá teketill, sem kostar
2.720 kr., myndalegur vlnkútur, sem hægt er að fá fyrir 4.250 krónur. Þessar vörur eru úr hörðum leir,
og áferöin þvi gróf, en yst til hægri eru þrlr staukar úr mjúkum leir, glerjaöir.
í búðinni
í Kúnigúnd i Hafnarstræti er
eingöngu verslað meö Islensk
unna vöru, ef frá eru taldir mat-
arbakkar úr tré.
Sú keramikframleiðsla, sem á
boðstólnum er i Kúnigúnd er
framleidd af Hauki Dór annars
vegar og hins vegar af Lökken og
Tove Kjarval. Greinilegur mis-
munur er á framleiðslu þessara
tveggja framleiðenda. Fram-
leiösla þeirra Lökken og Tove er
gerð úr finum leir, en framleiðsla
Hauks Dórs úr steinleir, sem
allur er grófari. Einnig gerir
Haukur Dór minna af þvi en þau
Lökken og Tove að glerja fram-
leiösluna. All-mikil sala er I
keramikvörum.
Þá litum við inn I nokkrar
gjafavörubúðir og sáum þar, að
næstum heyrði til undan-
tekningar að sjá erlenda keramik-
framleiðslu þar, enda kannski
ekki eftir miklu aö slægjast með
innflutningi, þar sem fram-
leiöslan hér heima stendur á þvi
stigi, sem raunin er á um.
Sýnishorn af framleiðslu Lökken og Tove Kjarvai. Lengst til vinstri er
skál, sem kostar 372 kr., þá ostakúpa, sem greiöa þarf 1980 krónur fyr-
ir, smjörkar á 1386 krónur og loks marmelaöiker, sem kostar 1362
krónur. Munir þessir eru úr mjúkum leir, glerjaðir og I sterkum litum.
Bræðurnir Helgi og Björgvin Kristóferssynir framan við rekka með
fuilunnum keramikvörum.
Þrir vasar, misjafnlega langt komnir I vinnslu hjá Funa. Vasinn lengst
tii vinstri er nýrenndur og biautur, sá næsti hefur verið brenndur einu
sinni og settur á hann hraunmulningur, en sá sem til hægri stendur er
fullgerður með hertum lituðum glerjungi.
Steinninn siipaður.
í steinsmiðjunni
Steiniðjan er til húsa i
Einholtinu. Þar eru vinnubrögðin
öllu stórkallalegri en við
leirmunagerð. Stórir stein-
hnullungar, mörg tonn aö þyngd,
eru sagaðir niöur i þynnur, sem
þó eru varla undir tonni að þyngd,
eftir fyrstu meðferð. Hnullungar
þessir eru sagaðir meö stálblöð-
um, sem nudda sandkornum I si-
fellu i grjótiö sem smám saman
varöur aö gefa sig.
Hins vegar eru það steinsagir
með stórum og groddalegum
sagarblöðum, sem steinþynn-
urnar, sem frá fyrstu sög koma,
eru enn og aftur sagaðar með, og
þá niður i þynnur, sem eru ekki
breiðari en svo að viö þær ráða
þrekvaxnir menn, (þótt þær séu
háar I loftinu).
Að lokinni þynningu eru
flisarnar svo siipaðar með
harðari steintegundum, og fer sá
verknaður fram i tröllslegri
slipivél.
Framkvæmdastjóri Steiniðj-
unnar er Siguröur Helgason.
Sagöi hann aö þeir notuðu aðal-
lega gabbró, blágrýti og grástein
af innlendum bergtqgundum.
Gabbróið fá þeir aðallega úr
steinnámu i Hoffelli I Nesja-
hreppi, og einnig eitthvað frá
Svinafelli. Gabbró er t.d. I stigum
og göngum safnahússins á Húsa-
vik, en einnig hefur þaö örlitiö
verið notað i legsteina.
Blágrýtið sagði Sigurður að
þeir fengju úr Hreppunum.
Blágrýti má sjá i innganginum i
Arnarhvoli og Landspitalanum,
svo og á súlum þeim, sem halda
uppi nokkru af efri hæðum nýja
Landsbankahússins að
Laugavegi 7.
Sigurður sagði, að nú leituðu
þeir að grásteinsnámum, en sem
stæði fengju þeir grástein i
Miðdaislandi við gamla Þing-
vallaveginn. Sá grásteinn væri
ekki nógu góður til að vinna úr
honum, þvi i honum væru holur og
göt, sem draga mjög úr mögu-
leikum fyrir þvi að fá stóra unna
fleti. Sigurður hélt að fyrsta
húsið, sem unninn grásteinn hefði
verið settur I hérlendis, væri
Háskólinn, en þar er grásteinn i
forsalnum. Þá er einnig grásteinn
i forsal Þjóðleikhússins.
örlitiö sagði Siguröur að væri
unniö úr jaspis og liparitij það
væri þó frekar leikur þeirra i
Steinsmiöjunni en alvara.
Marmari og granit er flutt til
landsins óunnið og tekið til
meðhöndlunar hér.
Það sem aðallega er unnið úr
steini hér erú gólf- og veggflisar,
tröppur, legsteinar og sólbekkir.
Þá hafa og verið gerðar
boröplötur úr steini, og fræg er
taflborðsgerð þeirra i Stein-
iðjunni, og enn gera þeir slik ef
um er beðið.
Draugagangur er sagður vera i
húsi Steiniðjunnar. Ekki vildi
Sigurður meðganga það, að þar
væru á ferð þeir, sem ofan á sig
ættu að fá steina, sem verið er aö
vinna i Steiniöjunni hverju sinni.
heldur væri hér tiltekinn maður
á ferð. Ekki hafði Sigurður þó
orðið hans var, en sagði að oft
heyrðu menn i honum
umganginn, sérstaklega þeir sem
væru einir að vinna frameftir
dimmum kvöldum. —úþ

pgg
Steinsög meö svokölluðu demantsblaöí. Þessi sög sagar þynnur Irá annarri sög, sem er öllu tröllslegri
en þessi.
Þrlr hlutir geröir I Steiniöjunni
standandi á blágrýtispiötu:
Pennastatif úr gabbró, sem feng-
iö er frá Heinabergsjökli, fána-
stöng gerö úr gabbró frá Hoffelli
og steinstokkur meö áföstu merki
Múrarafélagsins, geröu úr
gabbró, sem fengiö er frá Svfna-
felli.
Siguröur Helgason, forstjóri Steiniöjunnar. Hillan aö baki hans er
steinhilia, enda fuii af grjóti af ýmsum geröum.

Myndir:
Sigurjón Jóhannsson
Texti:
IJIfar Þormóösson