Þjóðviljinn - 16.03.1975, Blaðsíða 5

Þjóðviljinn - 16.03.1975, Blaðsíða 5
Sunnudagur 16. marz 1975. ÞJÓÐVILJINN — StÐA 5 af erlendum vettvangi Verslunargatan Váci utca I Búdapest: allt ílagi með vöruúrvaliö. Efnahagsmál og pólitík í Ungverjalandi: Fyrir hvern eru framfarirnar? Andspænis samdrætti og kreppu i Vestur-Evrópu minna fréttaskýrendur Austur-Evrópu á aö sá sósialismi sem þar er rek- inn tryggi jafnar efnahagslegar framfarir, fulla atvinnu og haldi verðbólgu i skefjum. Að vestan svara menn á þá leið, að fyrir austan sé almenningi gert lifið leitt með ofstjórn á fram- leiðslunni, lélegri vöru og vöruskorti. Hvers kohar endurbætur? Sovétrikin og önnur lönd i Aust- ur-Evrópu hafa rekið áætlunar- búskap sem i stórum dráttum hefur reynstvel virkur til að drifa upp hráefnaframleiðslu og þungaiðnað. En hann hefur yfir- leitt reynst stirður til viðbragða við vaxandi kröfum um fjöl- breytta neysluvöru og látið útreikninga á magni einu gerast á kostnað gæðamats. 011 hafa þessi lönd viðurkennt vandann og brugðist við honum á mismun- andi hátt — yfirleitt samt með vissu brosi til markaðslögmála. Sú þróun hefur aftur á móti valdið áhyggjum, sem tengdar eru þvi, að „markaðspólitík” eykur mis- munun ilifskjörum heldur en hitt, sumir tala i þvi sambandi um einskonar hljóðláta endurfæðingu kapitalismans. Ungverjaland er eitt þeirra landa sem gengið hafa hvað lengst i breytingum á fyrra áætlanabúskap. Nú eru sjö ár lið- in frá þvi að tekið var að skipta yfir á „Nýja efnahagskerfið”, en það var i stórum dráttum fólgið i þessu hér: — Aætlanagerð um fram- leiðsluna færist að mestu frá riki til fyrirtækjanna sjálfra, sem sjálf leita að markaði fyrir vörur sinar, koma á markaði fram sem keppinautar og fer þá gróði þeirra að sjálfsögðu eftir sölu. — Fyrirtækin fá 40% af gróðan- um til eigin ráðstöfunar. Þau ákveða sjálf, hve miklu af honum þau verja til endurfjárfestingar og hve miklu i launauppbætur. — Um 30% af neysluvörum hafa verið teknar undan verðlagseftir- liti og á þetta að ýta undir það að fyrirtækin taki mið af framboði og eftirspurn sem mest. — Breytingar á skipulagi fram- leiðslu og sölu afurða ná einnig til samvinnufélaga i landbúnaði. Rikið greiðir lágmarksverð sem aðalinnkaupandi og greiðir þá niður brýnustu lifsnausynjar ef þörf krefur. Hagvöstur og smáborgarar Hagskýrslur sýna mjög hag- stæðar niðurstöður af þessari breytingu. Þjóðartekjur hafa aukist um 6,2% árlega á timabil- inu siðan 1968 en áður um 5,3%. Arleg aukning á framleiðslu iðnaðarvarnings hefur numið 5- 7% og er það mest að þakka auk- inni framleiðni. Utanrikisverslun hefur tekið mikinn kipp — aukist um 62%. Ungverskir bændur eru aftur farnir að flytja út korn (tiu milj. smálesta 1971 og var það i fyrsta sinn i langan tima). Der Spiegel, sem er aðal- heimild okkar, leggur mikla áherslu á að Nýja efnahagskerfið hafi bætt kjör margra ungverja, einkum að þvi er varðar einka- neyslu. Ungverjar sem eru hálf ellefta miljón, aka nú hálfri mil- jón einkabila (aðeins 18 þúsund árið 1960) oger þaðsýnu meira en I grannlöndum þeirra. Um hálf miljón eiga sér sumarbústað. Einkum hefur hagur smáborgara ýmiskonar staðið með blóma. 15 þúsund smáverslanir af 35 þús- undum voru i einkaeign (1972) eigendur þeirra, sem og slátrar- ar, bakarar, læknar og lög- fræðingar lvafa öðrum fremur notið góðs af. Tekjur verkamanna og opin- berra starfsmanna hafa einnig aukist,en minna — um 5,8% á ári. Tekjur bænda, sem voru verr settir en aðrir fyrir 1968, hafa aukist um 7,1%. Spiegel heimsótti m.a. samvinnubú skamml frá Búdapest, þar sem bændur af þýskum ættum sérhæfa sig i kjúklingarækt og grænmetis rækt og fá um helming tekna al einkaskikum sinum, voru sagðir 300miljónamæringar. En það ætti að svara til þess að 300 manns i litlu þorpi ættu eigur og peninga upp á sem svarar 13 miljónum króna. Og búsformaðurinn sagði við blaðamenn, að „stjórnin telur aö við þénum of mikið”. Mismunun Vandinn er sá, að friara spil markaðslögmála eykur á mis- munun Ilaunum. Auðvitað kemur þar margt fleira til greina en að verkamenn séu misjafnlega dug- legir eða fundvisir á frumkvæði eins og Spiegel leggur nokkra áherslu á — menn eru misjafn- lega heppnir með stjórnendur, og fyrirtækin hafa þegar breytingarnar urðu staðið mis- jafnlega vel að vigi (aðdrættir, lega, þjálfun sérhæfðs starfsfólks osfrv.) Auk þess veldur niðurskurður á verðlagseftirliti verðhækkunum. t árslok 1971 voru nokkrar vörur til viðbótar teknar undan verð- lagseftirliti og þá hækkaði vöru- verð um 2%. Þá kom til skyndi- verkfalla i nokkrum stórfyrir- tækjum i Búdapest. Þvi verka- menn hafa i reynd borið skertan hlut af framförum miðað við for- stjóra og tæknikrata sem góðum árangri hafa náð, smákaupmenn og bændur — allir þeir sem hafa bein áhrif á íramleiðslu, verslun og verðlag. Aðstoðarritstjóri flokksblaðsins Népszabadság, Péter Rényi, orð- aði þetta svona: „Nú vegnar öll- um ungverjum betur en 1968. Okkar vandi er i þvi fólginn, að þeim vegnar misjafnlega mikiö betur. Þar verður flokkurinn að gripa inn i.” Varfærni Hvernig það er reynt er i Spiegel rakið af dæmi sjóntækja- verksmiðjunnar MOM, sem er all velstætt fyrirtæki og eitt þeirra 130 ungverskra fyrirtækja sem getur rekið sina eigin utanrikis- verslun. Þar starfa um 8.000 manns og tekjur þeirra eru all- mikið fyrir ofan meðallaun i land- inu, sem eru um 2.500 forintur. Tilraun þessi hófst i MOM og hef ur siðan verið yfirfræð á 50 önnur fyrirtæki. Hún virðist i fljótu bragði séð mjög varfærnisleg. 1 framleiðsluráði fyrirtækisins sitja 16 menn. 10 þeirra eru skipaðir af stjómþess, þrir eru skipaðir (ekki kosnir !) fulltrúar „óbreyttra” liðsmanna, og þrir eru fulltrúar flokksdeildar, verkalýðsfélags og æskulýðs- félags fyrirtækisins. Þetta ráð á að taka ákvörðun um bónus og skiptingu ágóða, um launaflokka og endurfjárfestingu. Allt þetta fellur undir heildaráætlun um framleiðslu fyrirtækisins. Það er augljóst að i sliku ráði hefur stjórn fyrirtækisins tögl cg hagldir. En á hinn bóginn þarf 96 manna kjörið ráð verkalýðs- félagsins að samþykkja áætlun- ina, og getur það ráö beitt neitunarvaldi. Ef til ágreinings kemur er drögum að framleiðsluáætlun vfsað áfram til ráðuneytis og verklýðssambands, ef að hann verður ekki leystur þar heldur til samræmingarnefndar á vegum rikisstjórnar og alþýðusambands landsins og siðasti áfrýjunardóm- stóll er miðstjórn hins rikjandi Verkamannaflokks Ungverja- lands. Ágreiningsmál Spiegel segir að i ágreiningi þeim.sem uppkemur milli fram- leiðsluráðs, sem beitir sér fyrir hækkun ákvæðisvinnustaðla („meiri vinna”) og verklýðsráðs. sem beitir sér fyrir hækkuðu kaupi, hallist ráðuneyti og flokk- ur að þvi að styöja framleiðsluráð (hagvöxtur gengur fyrir). Um leið er látið að þvi liggja, að flokkurinn vilji helst koma sér undan þvi að koma beinlinis fram sem gerðardómari og vilji helst skjóta sér bak við sérfræðinga viðkomandi ráðuneyta. Enn flóknara verður málið þeg- ar komið er að þeim fyrirtækjum sem verst standa að vigi. Talið er aðum þriðjungur fyrirtækja berj- ist i bökkum með að skila arði og þar með að tryggja fólki sinu lág- markslaun. Starfsfólk þeirra sýnist ekki hafaum annað að velja til að bæta kjör sin en að hamast meira i ákvæðisvinnu. Sú viðleitni verður þeim mun tor- veldari, sem yngri og betur menntir verkamenn hafa þegar yfirgefið slik fyrirtæki. og véla- kostur þeirra er gamall einatt og úr sér gengin vegna þess að fyrir- tækin hafa ekki fé til endurnýjun- ar þeirra. Verkföll? Svigrúm verkalýðssamtaka i austanverðri Evrópu i kjaramál- um hefur jafnan þótt með minnsta móti og aðvifandi sósialistar jafnan fengið um þau mál loðin svör þegar þeir hafa rey.nt að setja sig inn í málin. En Spiegel telur, að breytingarnar á efnahagskerfi Ungverjalands, hafi fært út hlutverk verkalýðs samtakanna sem hagsmunasam- taka (en ekki bara samráðsaðila um framleiðslumál).Gert þau gagnrýnin á forkvöðla breyting- anna, sem hafi horft aðgerðar- lausir á misréttisáhrif þeirra og metið árangurinn um of eftir efnahagslegum sjónarmiðum en of litið eftir félagslegum og póli- tiskum áhorfum þeirra. Verkalýðssamtökin hafa i auknum mæli gripið til þess neitunarvalds sem þeim er áskil- inn i vinnulöggjöfinni. Károly Herczeg, aðalritari ungverska al- þýðusambandsins, telur i viðtali við Spiegel, að alls ekki sé úti- lokað að efna til verkfalla. „Þeg- ar hefur komið til skyndiverkfalla og það eru engin lög til sem banna beinlinis verkföll”. Herczeg finnst litið til koma um þá tilráun, sem komin er frá flokkinum, um að setja þrjá verkamannafulltrúa i franileiðsluráðin: „Þeir ráða engu sem máli skiptir”. Verka- lýðssamtökin hafa hinsvegar tekið upp á eigin vegum lögfræði- þjónustu fyrir launþega sem eiga i árekstrum við stjórn fyrirtækja. Þau hafa (i fyrrahaust) andmælt þvi, að flokkurinn hvatti til auka- vakta og sjálfboðavinnu i vikulok — og skirsEota til þess að beðið sé um slika vinnu til að ráða bót á áviröingum í rekstri sem verka- fólk ber enga ábyrgð á. — og til þess að tryggja ársbónusa stjórn- enda fyrirtækjanna. Verkalýðssambandiðhefur og falið tveim visindamönnum að spyrja þúsundir meðlima verka- lýðsráða um afstöðu þeirra til stjórnar fyrirtækja og um mögu- leika á árekstrum. En flokkurinn. segir Spiegel að lokum, verður eins og gerðar- dómari milli ráðuneyta og verka- lýðssambanda — enda þótt hann komi aðsjálfsögðumikið viðsögu hjá báðum. Félagsfræðingur einn ungverskur tekur dýpra i árinni. Hann segir: ,,Ef menn taka endurbótum á efnahagskerfi eins og það var hugsað, nefnilega sem fyrsta skrefi til lýðræðislegs sósialisma, þá er flokkurinn eiginlega óþarfur". AB tók sanian Ungverskir verkamenn — í kapphlaupi við klukkuna.

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.