Þjóðviljinn - 06.04.1975, Blaðsíða 7

Sunnudagur 6. aprfl 1975. ÞJÓÐVILJINN —SIÐA 7
Snillinga hafa menn
mjög gjarna milli tanna.
Það er margt hægt að láta
út úr sér um það fólk, og
furðu margt fær staðist.
Snillingar eru sem
þrumur og eldingar. Þeir
skera sundur myrkrið.
Þeir hreinsa loftið. Eitt-
hvað þessu líkt er haf t eftir
Sören Kirkegárd.
Það er líka hægt að segja
sem svo, að snillingar séu
afsprengi og fórnarlömb
stórlega truflaðs mats á
mönnum og verðmætum.
Vangaveltur i þessum dúr
skjóta upp kollinum i sambandi
við brokkgenga en að ýmsu leyti
fróðlega mynd um norska málar-
ann Edvard Munch sem sýnd var
i sjónvarpinu aftan á páskum.
Vissulega var hann séni. Og
hann uppfyllir meira að segja
flestar hugmyndir eða óskmyndir
okkar smáborgaranna um slika
menn.
Dauðinn og konan
Hann átti það sem menn kalla
erfiða bernsku. Olst upp i heit-
trúarfjölskyldu þar sem dauðinn
var tiður gestur og sinnisveiki
innan seilingar. Sjálfur átti hann i
löngum legum. Hefði getað farið
úr berklum eins og aðrir.
Dauðans angist fylgdi honum
siðan.
Hann var einnig sjúklega
hræddur við kvenfólk. Ástfangin
og móðursjúk kona hafði á æsku-
árum hans skotið af honum
löngutöng á vinstri hendi. Hann
talaði um konur sem hættulegust
rándýr sem til væru teiknaði þær
sem blóðsugur sem sjúga úr
mönnum þrótt og persónuleika.
Þær fyrirgefa mér aldrei að ég
hefi ekki gift mig heldur lifað
fyrir starf mitt, sagði hann
einnig. Þegar alvara fór i hönd i
ástamálum hans flúði hann sem
snarlegast. Einhverju sinni var
hann á leið til Berlinar frá Osló
ásamt ungri og gáfaðri listakonu.
Þau ætluðu að búa saman þar
syðra. I lestinni byrjaði listakon-
an að tala um hjónaband. Munch
reis á fætur án þess að segja orð
og steig af lestinni á næstu stöð —
það var i sænskum smábæ. Hann
sneri aftur til Oslóar en hún varð
að halda ferðinni áfram ein.
Skugginn á
hundinum
Munch lifði einnig bóhemalifi,
umgekkst hóp furðufugla sem
töldu sýfilis þroskamerki og
sjálfsmorð tilvalin mótmæli gegn
skepnuskap samfélagsins. Hann
bjó i klassiskum kytrum i Paris
og viðar og segist fátt muna frá
þeim tima sakir ölvunar. Hann
hafði aðra sjón en samferðamenn
hans: eitt sinn sá ég hvitan hund,
sagði hann, og svo gekk maður á
milli min og hundsins. Það féll
skuggi á hundinn og ég get svarið
að þessi dökki blettur var þar
áfram eftir að maðurinn var
genginn fram hjá. Hann málar
ekki það sem hann sér heldur það
sem hann hafði séð: sjónminnið
var lygilega sterkt. Hann bjó
mestalla æfi i fjallalandinu
Noregi, en hann málaði aldrei
nein af þessum fjöllum sem land-
ar hans eru svo stoltir af. Hann
svimaði um leið og hann sá fjöll.
En hann var narkóman í listinni
eins og séni eiga að vera. Mér er
það sjúkdómur og ölvun að mála
sagði hann. Sjúkdómur sem ég
ekki vil læknast af.
Hæddur og dáöur
Og hann fellur einnig prýðilega
inn i myndina að þvi leyti, að
hann var fyrirlitinn og hæddur i
æsku. Borgarblöðin sögðu að
myndir hans væru ljótar og ósið-
legar. Eitt skrifaði þegar
Nationalgalleriet i Oslo hafði
keypt myndina „Daginn eftir”:
,,Nú geta borgarar bæjarins ekki
lengur farið með dætur sinar á
Þjóðlistasafnið. Hve lengi á þessi
fulla skækja eftir Edvard Munch
að fá leyfi til að sofa úr sér vim-
una i Þjóðlistasafni rikisins?”
Hann var ekki spámaður i slnu
föðurlandi. Upphefð hans kom að
utan, einkum frá Þýskalandi.
Siðan er hann frægur og dáður
og þá er fyrri fjandskapur i hans
garð eins og salt og krydd á
myndina af séniinu og örfandi
fyrir markaðinn. Nú vekur sér-
viska hans aukna aðdáun. Um
Noreg safna menn sögum af þvi
hvernig hann rekur út kaupendur
sem honum likar ekki við, en
Edvard Munch — sjálfsmynd
kemur öðru fólki á óvart með þvi
að gefa þvi frábærar myndir fyrir
kannski hálfgleymdan
smágreiða. Hvernig hann er bæði
á móti þvi að selja góðar myndir
og myndir sem hann kann ekki
við. Menn safna og hryssings-
legum tilsvörum eins og þegar
hann sagði við útgerðarmann
einn sem hafði keypt af honum
mynd fyrir 30 þúsund norskar,
sem varmikiðfé: ,,Þú átt ekkert i
myndinni. Ég á hana. Þú hefur
bara keypt réttinn til að gæta
hennar. Það var þess vegna að ég
þurfti að taka af þér svona mikla
peninga. Annars hefðirðu ekki
nennt að hafa fyrir þvi að passa
myndina”. Og menn hafa
sérstaklega gaman af þvi, að
þessi bóhem sem áður fyrr
málaði mynd fyrir tikall þekkir
nú ekki á tiu þúsund króna tékk og
neitar að skrifa aftan á svoleiðis
pappira.
Markaöurinn
Séniin.sigrar þeirra og ósigrar,
eru sem hluti af félagslegum
veruleika liður i borgaralegri
þróun. Listin er komin úr
tengslum við handverk og nyt-
semd, einnig að verulegu leyti úr
tengslum við þarfir kirkju og
opinberra aðila fyrir tæki og að-
ferð til að impónera lýðnum, inn-
ræta honum rétta hegðun. Hún
virðist frjáls sköpun einstaklings
i þágu annarra frjálsra einstak-
linga. Sjálfsprottin af óræðri
snilli, takmark i sjálfri sér.
En frelsið reynist hæpið þegar
betur er skoðað. Bæði til að skapa
og til að njóta. Og á milli skap-
enda og viðtakenda stendur
markaðurinn, salan dreifingin,
undarlegt tilbrigði við almennan
vörumarkað. Það er markaður-
inn sem sker úr um afdrif
snillinganna, þeirra sem fórust og
þeirra sem ofan á flutu. 1 fyrstu
voru þeir rétt komnir i kaf i
fátækt og berklum og brennivini,
af þvi að markaðurinn var fullur
af annari listvöru, sem taidist þá
betri eða skemmtilegri fjár-
festing. Sjálfsagt drukknuðu
snillingarnir velflestir (enginn
skyldi ætla að stórmiklar gáfur
séu jafnsjaldgæfar og listsagan
vill vera láta). En einhverjir
sigra og þá hefur verðlag á mynd-
um þeirra fyrr en varir þrútnað
með ólikindum. Sú verðþróun
skrúfast siðan áfram gangandi
fyrir goðsögninni um hinn svelt-
andi snilling gærdagsins og fyrir
þörf peningamanna fyrir fjár-
festingu, sem er öruggari en
verðbréf, hús eða fyrirtæki i póli-
tiskri ókyrrð þriðja heimsins.
Og snillingurinn verður sjálfur
að dansa með, nauðugur viljugur,
til þess að þessi saga verði til
lykta leidd. Við höfum frétt það i
ritgerðHalldórs Laxness að okkar
séni, Jóhannes Kjarval (hægur
vandi reyndar að rekja saman
margar hliðstæður i ferli hans og
Munchs) geti ekki náð heims-
markaðsprisum vegna þess, hve
örlátur hann var á myndir og
kærulaus i markaðsmálum.
Edvard Munch var öðruvisi.
Hann átti eitt sitt besta söluskeið
frá 1908 og fram yfir 1920. En þá
gekk yfir kreppa i peningamálum
og á listmarkaði og eftir það seldi
hann litið — meðal annars af til-
litsemi við þá sem áður höfðu
keypt myndir af honum fyrir hátt
verð. Það má ekki valda fjár-
magnseigendum vonbrigðum.
Þá og nú
Sögur snillinganna eru einatt i
senn grátlegar og hlægilegar.
Stundum finnst manni, að af þeim
hafi verið dregnir nokkrir lær-
dómar. Að ögn minna sé um æsi-
legar speglasjónir með listfrægð,
ögn meira af viðleitni til að fjalla
um verk eftir málavöxtum, og
sömuleiðis endurnýta ýmisleg
tengsli lista við hið praktiska um-
hverfi manna innanhúss sem ut-
an. En samt sem áður heldur goð-
sagan um séniið áfram að
grasséra — að nokkru leyti til
Framhald á 22. siðu.
Morðleikir
rómverja
Skylmingaþrælar — hluti af fornri rómverskri mósaikmynd
Það sem öðru fremur hefur
haldið uppi andúð manna á
Rómaveldi hinu forna eru
morðleikir þeir sem þar voru
opinber skemmtun um langa
hrið. Þetta er m.a. tengt sögum
um það er kristnum mönnum
var ,,hent fyrir ljónin”, en leikir
þessir voru að sjálfsögðu all-
miklu eldri, þeir voru þegar
orðin fastmótuð stofnun árið 105
fyrir Krist. Menn hafa lagt út af
þessum leikjum með ýmsum
hætti. I tveim tiltölulega nýjum
bókum eftir bretann Michael
Grant (Skylmingaþrælarnir) og
frakkann Roland Auguet
(Grimmd og menning — hinir
rómversku leikir) er túlkunin
með þeim hætti, að leikir þessir
hafi verið tákn og imynd þeirrar
grimmdar sem manneskjunni
sé innborin. Aðrir hafa hins-
vegar fært ábyrgðina yfir á
þrælasamfélagið, sem gerði
næsta litinn mun á ánauðugu
fólki og húsdýrum.
1 þeim bókum sem áður voru
nefndar er allavega mikill fróð-
leikur saman kominn um hina
rómversku leiki og skylminga-
þræla þá sem þar áttust við.
Flestir voru skylmingaþræl-
arnir striðsfangar og þrælar, i
ýmsum tilvikum var um glæpa-
menn að ræða sem annaðhvort
voru dæmdir ,,til leikja” m.ö.o.
til þjálfunar i skylmingaþræla-
skóla, eða þá ,,til sverða” þ.e. til
að vera brytjaðir niður varnar-
lausir.
Leikirnir nutu feikilegra
vinsælda og dæmi eru um að
fólk hafi troðist undir unn-
vörpum er það streymdi á
sérlega vel auglýsta og efnilega
morðleiki. Embættismenn og
pólitikusar reyndu að tryggja
sér vinsældir með glæsilegum
leikjum. Það kom fyrir að
keisarar tóku persónulega þátt I
þeim — en þá jafnan á þann hátt
sem hættulaus var fyrir þá
sjálfa. Dæmi er tekið af keisar-
anum Commodus (180-192 e.kr.)
sem lét koma með alla fótalausa
rómverska borgara út á
Colosseum, klæða þá sem risa —
siðan klæddist hann sem Her-
kúles og drap risana alla.
Allmikil stjörnudýrkun var á
fremstu skylmingaþrælum sem
minnt getur á sjóbissness
nútlmans. Fór sérlega mikið orð
af kynorku helstu kappanna og
þar með höfðu ýmsar helstu
frúr Rómar áhuga á að kippa
þeim upp i til sin. Talið er að
Commodus keisari hafi einmitt
verið afsprengi sliks sambands
skylmingaþræls og Faustinu,
sem var kona heimspeki-
keisarans Markúsar Areliusar.
Til að gleyma ástriðu sinni
baðaði Fástina sig i blóði hins
myrta elskhuga sins og gekk
þannig undirbúin i hvilu manns
sins.
Leikjunum fylgdi ákveðin
stigmögnun. Fyrst var barist
með bitlausum vopnum til að
hita upp bardagamenn og
^horfendur. Þessu næst börðust
skylmingaþrælar við villidýr
allskonar, ljón, fila, tigrisdýr
o.s.frv. Á leikum þeim sem
Trajanus keisari lét efna til
voru 11 þúsund dýr drepin. A
þeim leikum komu fram tiu
þúsund skylmingaþrælar. Þeir
háðu svo einvigi, börðust i
flokkum eða liktu eftir orustum.
Heimildir herma að áhorfendur
hafi óspart hert á blóðbaði með
hvatningarópum og oftast nær
hvatt til þess að gengið yrði
milli bols og höfuðs á þeim
særðu: Berðu á honum — af
hverju vill hann ekki drepast! —
af þessu tagi voru hrópin.
Eins og að likum lætur var
vistin i búðum skylmingaþræla
næsta daufleg. Til eru heimildir
um að þeir hafi með ótrúlegustu
ráðum framið sjálfsmorð i þvi
skyni að svipta rómarskrilinn
þeirri ánægju að sjá þá drepa
hver annan. Einhverju sinni
kyrktu um 30 saxneskir striös-
fangar hver annan i þessu
skyni, og enn undarlegri og
skelfilegri aðferðir voru
notaðar. En samúð rómverja
með þessu dauðafólki var næsta
litil. Það er heimspekingurinn
Seneca einn sem hefur skilið
eftir sig skrifleg mótmæli gegn
þessum fjanda.
Stundum gerðu þrælar
uppreisn og er hin frægasta
kennd við Spartacus. Honum
tókst ásamt 78 öðrum föngum að
brjótast út úr búðum i Capua
með búrhnifa og steikarpinna
að vopni. Hann kom sér upp um
60 þúsund manna þrælaher,
vann sigra á nokkrum
rómverskum herjum og hafði
um tima allmikinn hluta Suður-
Italiu á valdi sinu. Liðu tvö ár
áður en her hans var yfir-
bugaður...