Þjóðviljinn - 06.04.1975, Blaðsíða 20

20 SÍÐA — ÞJÚÐVILJINN Sunnudagur 6. april 1975.
öllum þeim, sem höfðu verið i
einu húsinu. Niu manneskjur —
hvit bein. 1 öðru húsi var eins og
heill haugur af beinum. bar sást
lika blóð, þau höfðu verið skotin
áður en þau voru brennd. bau
voru úti i hornum og lika undir
arninum. Ári siðar kom það fyrir
einn gamlan mann að hann
dreymdi konuna sina. „Hvers
vegna jarðar þú mig ekki? spyr
hún hann i drauminum. Ég ligg
undir arninum”. Hann sagði eng-
um frá þessu. Einhvern tima I
rigningu er hann að laumast til að
taka i sundur arininn. Við komum
þar að og segjum:
— Hvað ert þú að gera, karl
minn?
— Mig dreymdi hana Alésju,
segir hann. Hún sagði: Af hverju
jarðar þú mig ekki, ég hefi legið
hér undir þessum arni i heilt ár og
þú grefur mig ekki.
Hann tók sundur þennan arinn
og þar undir fundust bein.
Hann hét Viktor Prokopovitsj
þessi gamli maður og konan hans
Alésja. Svo tókum við þessi bein
saman og grófum þau....”
Gat þetta verið?
Fólkið hefur yfirleitt næmt
minni á þessa daga, en minni
þetta kemur fram á mjög mis-
munandi hátt. Sumar konur töl-
uðu og horfðu á okkur um leið ein-
hvern veginn svo undarlega ró-
lega, stúndum glottu þær jafnvel
meðan þær sögðu frá. Meðan þú
ert ekki vanur að hlusta og veist
ekki enn hvað að baki þessu býr,
þá er sem fari um þig. Ástriðu-
lausv, hlutlaus rödd kemur jafnvel
i veg fyrir það fyrst i stað, að þú
skiljir hvað þessi kona er að segja
þér. En þegar þú loksins skilur og
finnur ástæðuna fyrir þessari ró-
semd, þessu ástriðulaysi i rödd-
inni og þessu einkennilega brosi,
þá verður sannleikur sjálfs at-
burðarins, sjálfrar staðreyndar-
innar, sem sagt er frá, enn skelfi-
legri, enn óbærilegri.
„Ég er þá að ganga yfir göt-
una” segir Eva Túmakova frá
Krasnitsi, og i augum hennar, á
breiðu andliti hennar er spurning
eins og hún skilji ekki: hvað var
þetta, er það satt að þetta hafi
gerst? — þá sé ég að þar liggur
frændi minn, hann var fæddur
tuttugu og þrjú, hann liggur
þarna með iðrin úti... Allt saman,
kviðurinn var i sundur, allt sam-
an... Hann segir við mig:
— Eva gefðu mér að drekka.
bá segi ég:
— Ignat, hvárfæ ég vatn handa
þér, allt er brunnið.
— Eru allir lifandi hjá ykkur?
— beir drápu hana mömmu, en
pabbi og bróðir minn eru á lifi...
En hjá ykkur?
— Nadja var drepin, segir
hann, en Kasjan skreið eitthvað
niður i skurð....”
bað fer fram einhver klofning-
ur i manneskjunni: hún segir
sjálf frá og um leið er sem hún
spyrji: kom þetta fyrir hana, er
þetta satt, gat þetta verið? Og ef
það er satt, hvernig gat þá á þvi
staðið?
Og þessi klofningur sést ekki að
eins i augum þeirra sem segja
frá, i hreimnum, i röddinni
(hljómmikilli en ástriðulausri),
hún leggst á orðin sjálf. Ekki að-
eins hreimur frásagnarinnar
heldur orðin sjálf. Ekki aðeins
hreimur frásagnarinnar heldur
orðin sjálf virðast ekki þau
„réttu” ekki „við hæfi”. Allt
brennur, það er verið að mis-
þyrma og myrða fólk, ógn og
skelfing, óp um plássið, en sögu-
maður segir ekki að hann hafi
hlaupið, eða skriðið eða hent sér
inn i rúginn heldur „farið” eða
„gengið”. („þá fórum við og sett-
umst i rúginn) Eða þá „samtal”
telpunnar (Eva Túmakova var þá
aðeins þrettán ára) við frænda
sinn helsærðan: „ó, Ignat, hvar
fæ ég vatn handa þér?” rétt eins
og þetta væri venjulegt samtal
telpu og drengs á götu i sveita-
þorpi á venjulegum degi, ekki á
þessum degi.
(Framhald i næsta sunnudags-
blafti)
°Ég
ef
ff*'1
Munaðarlaus börn — óvæntur svefn bjargaði sumum þeirra.
brenndu þorpi
2.
hluti
Að segja
frá
nálægð
dauðans
I síðasta sunnudagsblaði
birtum við kafla úr bók
sem þrír sovéskir rithöf-
undar, Adamovitsj, Bril og
Kolesnik hafa tekið saman
og fjallar um fólk sem
komst lífs af þegar um 6Ó0
þorpum Hvitarússlands
var eytt og íbúarnir drepn-
ir þeir sem til náðist.
Höfundarnir töluðu við um 300
manns. Sögurnar eru margar
mjög likar: þýsku „sérsveit-
irnar” umkringja þorp og annað-
hvort er gengið á milli húsa og
fólkið skotið heima við snemma
morguns, eða þvi er stefnt til
stærri húsa undir þvi yfirskyni að
það eigi að skipta um persónu-
skilriki, halda fund, velja ungt
fólk i vinnu i býskal. o.s.frv. Allt
miðast við að koma fórnarlömb-
um á óvart. Stundum var til að
mynda gripið til þess, að morð-
sveitirnar beiddust gistingar i
þorpum og skiptu hermenn sér á
húsin. Um morguninn risu þeir úr
rekkju og drápu húsráðendur þar
sem hver var kominn.
Athyglisverður er kafli sá sem
hér á eftir verður að nokkru end-
ursagðurog þýddur. Hann fjallar
um það hvernig fólkið, er lifði af
þessar hörmungar, segir frá,
hvað það man og hvernig, um
ýmislegt furðulegt sem gerist
með þeim sem allt i einu er snar-
að frá friðsamlegu sveitalifi inn i
haf af eldi og blóði.
Gekk lengi
bogin
Oft er það svo, að úr alllangri
keðju hörmunga slitnar eitt atvik
og verður miklu skýrar i minn-
ingunni en önnur. Paraska
Skakún, sem er nú rúmlega sjö-
tug, getur ekki gleymt þvi, að
maður hennar hefði komist undan
ef hann hefði hlýtt henni: hann
gekk á móti þjóðverjum i stað
þess að flýja til skógar og var
skotinn fyrir framan hús þeirra
hjóna. bessa óhlýðni getur Par-
aska ekki fyrirgefið til þessa
dags, hún er það stef sem hvað
eftirannað rýfur frásögn hennar.
Oft eiga menn erfitt með að
finna orð yfir það sem fyrir kom,
en stundum fæðist gagnorð
skyndimynd með ljósri samlik-
ingu eins og þegar Ivan Savitski
minnist þess að hann stóð i miðri
brennandi hlöðu og má sig ekki
hreyfa þvi að byssumenn eru úti-
fyrir: „bið vitið að þegar kerti
brennur, þá er heitast á jaðrin-
um, en ekki nær miðjunni.
Skemman logaði allt i kringum
mig, en ég stóð kyrr. bað var ekki
fyrr en ég var farinn að sviðna að
ég snaraðist undir vegginn og
út.”
Endurm’inningin verður á
stundum miklu meira yfirþyrm-
andi en hugurinn fái við ráðið.
Domna Sjemeljova sagði frá þvi,
að hún fann innan um mörg lik
son sinn, særðan, en lifandi, og
skreið með hann á bakinu um
fjögurra kilómetra veg til skógar.
Eftir það gat hún lengi ekki rétt
úr sér. Hún gekk bogin i baki ár-
um saman. Eins og hún bæri enn
skelfilega byrði þess dags.
Þær gripu spegil
Sumir misstu málið þegar
dauðinn reið yfir þá og gátu ekk-
ert mælt dögum saman. En þá
hefur myndast i huganum sú frá-
sögn, sem þeir muna og fara með
siðan, þetta gátu höfundar m.a.
prófað með þvi aö tala við sama
fólkið með allt að fjögurra ára
millibili. En allt i einu kemur ein-
hver viðbótarglampi inn i hús
minnisins og ný og kannski furðu-
leg smáatriði bætast við frásögn-
ina. F’leiri en einn af þeim sem
lágu innan um dauða ættingja og
granna minnast þess að þeir
hugsuðu sem svo: snjórinn þiðnar
á mér en ekki á þeim, sem dauðir
eru. Ætli að þeir (þjóðverjarnir)
taki ekki eftir þvl”. Anastasia
Kasperovu segist m.a. svo frá:
„begar grannkona min sá þjóð-
verjana sem höfðu umkringt
þorpið og heyrði hrópin: Og við
verðum brennd inni — þá sagði
hún allt i einu við átta ára gamlan
son sinn, ég heyrði það: Sonur
minn, af hverju fórst þú i gúmi-
stigvél. Fæturnir þinir brenna svo
lengi i gúmistigvélum...”
Minnið dregur fram úr djúpum
það sem kom manninum sjálfum
á óvart, vegna þess hve hegðun
hans virtist skelfilega ósamkvæm
þvi, sem var að gerast allt um
kring. Eva Túmakova var þá
unglingur, og þegar hún sá að
verið var að myrða alla sem til
náðist þá „hljóp ég i ráðleysi inn i
hús. Og hugsaði... Mig langaði til
að lifa lengur. bar sá ég liggja
fataböggul og hnýtt utanum og
hugsa með mér, best ég taki
hann, það verður allt brennt og þá
ekkert i að fara. Og hugsaði þá
lika að það yrði hlegið að mér:
það er verið að drepa fólk en hún
tekur þennan böggul....”. f Kirtsji
fréttum við af þrem stúlkum sem
tóku með sér stóran spegil þegar
þær flýðu visan dauða: „Já, við
tókum stóran spegil, við vorum
ungar stelpur, við þurftum ekki
að taka neitt með okkur, en það
væri gott að geta horft i spegil...
Svo fórum við, en uppi á hæðinni
námum við staðar, og eklarnir
segja að þjóðverjarnir hafi séð
okkur vera að spegla okkur”....
Þegar þeir
gengu inn
Allt gerist þetta i einu fótmáli
frá dauðanum. Og margir stóðu
enn nær. Einmitt núna er verið að
skjóta móður þina eða systur,
byssuhlaupin færast að þér sjálf-
um:
„beir komu þrir i siðum gráum
kápum. Einn með sjálfvirkan
riffil en tveir með skanimbyssur.
barna stóð barnarúm og þar hjá
stór kista, sem amma átti og á
henni púði. Ég henti mér á þenn-
an púða. Ég datt á grúfu niðurá
þennan púða þegar þeir komu
inn. bvi að amma sagði: begar
þeir koma skuluð þið láta ykkur
detta eins og þið best getið. Hún
vissi þá, hvað þeir mundu gera.
Ég lagðist á þennan púða og syst-
ir min hjá mér. Hún greip hönd-
um um höfuð sér og lá þar. Og þá
fóru þeir að skjóta. Ég man ekki
nema að þeir fóru að skjóta og
höndin á systur minni kipptist til.
begar ég lyfti svo höfði var allt
orðið fullt af reyk”. (tvan Sikir-
itski).
Sumir reyndu að bjarga börn-
um sinum með þvi að láta sig
falla ofan á þau, fela þau á bak
við sig uppi á arninum. ,,( Arinn
er mikið mannvirki og stendur i
miðju rússnesku bændabýli.
bar er eldað og upp á honum
sefur gamla fólkið). Aðrir henda
sér út um gluggann um leið og
þeir heyra skipunina „Leggist
niður”. Eins getur það verið að
fjölskyldufaðirinn gangi fyrstur
inn i hús sitt þegar skipað er og
leggist á gólfið. Kannski vonar
hann til hins siðasta að með þessu
gefi hann börnum sinum ein-
hverja smugu til undankomu.
Kannski verði þeim hlift. Eða
kannski vill hann bjarga öllum
frá meiri grimmd, fela þau og sig
i algleymi.
Líkn svefnsins
Skelfingar þessar höfðu stund-
um þau áhrif á fólk að það blátt á-
fram sofnaði. Um það eru mörg
vitni. „Ég var að þreskja korn,
segir Antonina Kosobútko. Ég var
við vinnu mina en rétt hjá var
smalað saman tólf manns og þeg-
ar þeir fóru að drepa þetta fólk,
þá féll ég á grúfu og sofnaði. Ég
heyrði ekki hvernig þau voru
drepin, heyrði ekkert óp, engin
vein. Og svo þegar ég vaknaði og
reis á fætur þá var húsið mitt þeg-
ar hrunið og nágrannahúsin líka.
bað brakaði i brennandi viði og
svinin rýta og allur fénaður rym-
ur hjá nágrönnunum. barna
stend ég og þá kemur grannkona
min og segir:
— Af hverju stendur þú þarna?
bað er búið að drepa allt okkar
fólk.”
betta kom jafnt yfir konur og
karla og þessi óvænti svefn bjarg-
aði nokkrum börnum.
Af hverju jarðar
þú mig ekki?
Margir segjast sjá allt fyrir sér
enn, bæði i vöku og eins i svefni. 1
draumum lifir þetta fólk dauða
sinna nánustu upp aftur, með
þeim sem fórust og stundum eins
og staðgenglar þess. Veruleikinn
var eins og martröð, hvað hverfð-
ist i annað, enginn veit hvar veru-
leikanum lýkur og draumur tekur
við:
„Við vorum úti i skógi, segir
Olga Grisjanovitsj, og þaðan
komum við eftir að búið var að
brenna okkar fólk inni. Við skoð-
uðum rústirnar, söfnuðum ösku:
börnin lágu þarna eins og lifandi,
en þegar á var tekið þá hrundi af
þeim askan. Við söfnuðum saman