Þjóðviljinn - 14.12.1975, Blaðsíða 4

4 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 14. desember 1975.
DJOÐVIUINN
MALGAGN sosíalisma
VERKALÝÐSHREYFINGAR
OG ÞJÓÐFRELSIS
'Útgefandi: Útgáfufélag ÞjóOviljans
Framkvæmdastjóri: Eiöur Bergmann
Ritstjórar: Kjartan Ólafsson
Svavar Gestsson
Fréttastjóri: Einar KarlHaraldsson
Umsjón meö sunnudagsbiaöi:
Árni Bergmann,
Ritstjórn, afgreiösla, augiýsingar:
Skólavörðust. 19. §fmi 17500 (5 linur)
Prentun: Blaöaprent h.f.
AÐ VÍSU VIÐURKENNING
Á þessu ári er gert ráð fyrir þvi að ál-
verksmiðjan fái i sinn hlut um 53% af raf-
orkuframleiðslu á Islandi, aðrir fái um
47% i sinn hlut. Þessi minnihluti orkunnar
kostaði hins vegar á sl. ári um 90% alls
þess sem greitt var fyrir raforku i landinu,
en álverksmiðjan greiddi aðeins 10% fyrir
sinn hlut. Álverksmiðjan greiddi þvi einn
tiunda allra greiðslna fyrir raforkuverþ
hér á landi, en fékk i staðinn rúmlega
helming allrar raforkunnar. *
Þessar staðreyndir eru landsmönnum
öllum núorðið vel kunnar, sérstaklega
vegna skrifa Magnúsar Kjartanssonar um
þessi mál þegar álverksmiðjan var reist
hér og svo skrifa hans og ummæla um
þessi mál meðan hann fór með iðnaðar-
málefni i rikisstjórninni. Nær allir lands-
menn viðurkenna núorðið að raforku-
samningurinn við auðhringinn var hreint'
og beint hneyksli, — en þannig var það
ekki i upphafi. Þá héldu höfundar samn-
ingsins þvi fram fullum fetum, að samn-
ingurinn væri hagstæður og að við mætt-
um hreinlega þakka fyrir að fá slikan
samning þvi kjarnorkan myndi á örfáum
árum ýta vatnsaflsvirkjunum til hliðar
sem úreltum orkugjöfum. Reynslan hefur
nú afhjúpað þennan áróður Sjálfstæðis-
flokksins og Alþýðuflokksins, og það sem
meira er, sá fyrrnefndi hefur nú i verki i
rauninni viðurkennt að samningurinn hafi
verið óhafandi og að nauðsynlegt hafi ver-
ið að gera á honum umtalsverðar breyt-
ingar.
Þessi viðurkenning Sjálfstæðisflokksins
á þeim afglöpum sem viðreisnarstjórnin
stóð fyrir kemur nú fram i greinargerð á
alþingi með frumvarpi sem felur i sér
breytingar á gamla samningnum við auð-
hringinn. 1 greinargerðinni kemur fram
að greiðslukerfi framleiðslugjaldsins sem
viðreisnarstjórnin ákvað hafi verið ó-
hæft og flókið og ekki tryggt öruggar
greiðslur. Jafnframt felst i ummælum
greinargerðarinnar viðurkenning á þvi að
raforkuverðið hafi verið alltof lágt. Sú við-
urkenning felst raunar einnig i þvi einu að
Gunnar Thoroddsen núverandi iðnaðar-
ráðherra skuli hafa haldið áfram þvi
starfi sem Magnús Kjartansson hóf sem
iðnaðarráðherra að reyna að knýja auð-
hringinn til undanhalds og hækkunar á
raforkuverðinu.
En sú hækkun sem nú fæst fram á raf-
orkuverðinu til álversins er alltof litil;
með henni myndi álverið aðeins greiða
13—14% af raforkugreiðslum landsmanna
fyrir um 55% raforkunnar alls. Þannig
breytist i sjálfu sér litið við þennan samn-
ing. Annað verra er þó það að i endurskoð-
aða samningnum eru engin ákvæði um að
unnt sé að endurskoða raforkuverðið á
samningstimabilinu nema hækkanir
verði á áli. Að sjálfsögðu er þetta fáránleg
viðmiðun; auðvitað átti að ákveða verð-
lagið og breytingar á þvi með hliðsjón af
orkuverði likt og gert er i samningnum um
járnblendiverksmiðjuna.
Þannig er ljóstað sú endurskoðun sem nú
hefur átt sér stað á álsamningnum nær
alltof skammt og i honum eru enn fráleit
ákvæði sem bæri að hafna.
En fleira kemur til en orkuverðið. í
endurskoðuðum samningi er ekki minnst
einu einasta orði á hreinsitæki fyrir verk-
smiðjuna og þar er enn gert ráð fyrir þvi
að erlendur dómstóll skeri úr ágreinings-
málum, en einmitt þessi ákvæði voru
harðlega gagnrýnd af Alþýðubandalaginu
sérstaklega, en einnig af Framsóknar-
flokknum, þegar álsamningarnir voru
gerðir.
1 þeim viðræðum sem átt hafa sér stað
milli rikisstjórnarinnar og auðhringsins
að undanförnu kom fram að auðhringur-
inn hafði mikinn áhuga á þvi að fá fram
stækkun verksmiðjunnar. Augljóst er að
þessi samningsaðstaða gat orðið til þess
að unnt hefði verið að knýja fram veru-
lega hækkun á orkuverðinu. En þessa
samningsaðstöðu hefur rikisstjórnin ekki
hagnýtt sér sem skyldi.
Enn alvarlegra er það að með þessa
nýju samninga við auðhringinn hefur ver-
ið farið einsog feimnismál; engar fréttir
hafa komið fram um málið fyrr en það er
komið á lokastig og engin umræða hefur
farið fram um það opinberlega hvernig
skynsamlegast væri að haga þessum mál-
um og á siðustu dögum fyrir jól er þessu
stóra stjórnarfrumvarpi um stækkun
verksmiðjunnar slengt fram. Þetta eru
furðuleg vinnubrögð, en þau eru vissulega
i samræmi við þann leyndarhjúp sem nú-
verandi rikisstjórn jafnan reynir að
sveipa allar stjórnarathafnir sinar.
Orkuverð hefur farið hækkandi i heim-
inum að undanförnu og þess vegna áttu is-
lenskir aðilar að hafa alla stöðu til þess að
knýja á um enn meiri hækkanir á orku-
verðinu frá álverinu. Sú hækkun sem felur
i sér að álhringurinn greiði aðeins 13—14%
af raforkugreiðslum fyrir 55% raforku-
framleiðslunnar er ekki til þess að státa
af, þó að i breytingunum felist að visu já-
kvæð viðurkenning á fyrri afglöpum. —s.
Talsmaður heildarhyggju og
bjartsýni í sagnvísindum
Orient Express æddi vestur á
bóginn frá Istanbúl dag nokkurn i
september 1921 og hár, grannur,
ungur menntamaður i klassiskum
fræöum starði hugsandi út um
glugga eins farþegavagnsins.
Nafn hans var Arnold Toynbee.
Hann var þá að koma frá vestan-
verðri Litlu-Asiu, þar sem hann
hafði fylgst með striði grikkja og
tyrkja. Aður en hann fór að sofa
þá nótt, tók hann fram lindar-
penna og skráði hjá sér það, sem
honum var rikast i huga þá stund-
ina.
t fjóra áratugi hélt Arnold
Toynbee áfram að skrá hjá sér á
þennan hátt það, sem honum var
efst i hug, og úr þvi rissi varð
smámsaman til aðalverk hans,
Study of History, tólf binda rit-
verk um framþróun og hrörnun
siðmenningakerfa.
Toynbee nam klassisk fræði i
Balliol College i Oxford, og var
sjálfur farinn að kenna og útlista
sögu býkididesar af Pelóps-
skagastriðinu þegar heimsstyrj-
öldin fyrri braust út. A striðsár-
unum vann Toynbee i utanrikis-
ráðuneyti Bretaveldis, var siðan
á vakki um Austurlönd nær og
kenndi þvi næst við Lundúnahá-
skóla. Fyrst i stað hélt hann sig
geta ritað mannkynssögu sina i
einu löngu sumarfrii. Hann gaf út
þrjú fyrstu bindin 1934, lauk ti-
unda bindi 1954 og þvi tólfta og
siðasta, Reconsid era tion s
(Endurathuganir), 1961.
Þegar Toynbee fór að láta að
sér kveða, varennrikjandiá sviði
sögunnar samskonar þjóðemis-
stefna og leitt hafði til heims-
styrjaldarinnar fyrri. Toynbee
lagði áherslu á að lita bæri á
Bretland sem aðeins litinn hluta
hinnar vestrænu, kristnu menn-
ingarheildar og að kristni Vestur-
landa væri aðeins ein af fimm
menningarheildum, sem heimur-
inn skiptist i. Hinar heildirnar
fjórar væru grisk-orþódox kristni,
Islam, Hindúasiður og Austur-
lönd fjær.
Toynbee taldi að 21 siðmenn-
ingarheild, sem hann skilgreindi
á tlmabili skráðrar sögu, hefðu
fylgt ákveðnum linum I vexti og
hrörnun. Hann kom fram með
lögmálið um „áskorun og við-
bragð” (Challenge and Response)
Til dæmis um það nefndi hann
skort á fæðu, sem verið hefði i
Grikklandi fyrir hámenningar-
skeið þess, og að við þeim vand-
ræðum hefðu grikkir brugðist á
ýmsan hátt, spartverjar rneð þvi
aðkoma sér upp hermannariki og
aþeningar með þvi að koma sér
upp nýlenduveldi. Toynbee taldi
það einnig reglu i sögunni að eftir
erfiðleikatímabil rynnu riki og
menningarheildir saman. Þar
væri um viðleitni að ræða til
stofnunar alheimsrikis.
Oswald Spengler hafði sett
fram nokkuð svipaðar kenningar
þegar i fyrsta bindinu af ritverki
sinu „Hnignun Vesturlanda”,
SAMFÉLAG
sem kom út 1918. Spengler hélt
frá fram að hnignun menningar-
heilda væri óhjákvæmileg og i
eðli sinu án tilgangs, en þar var
Toynbee á öðrumáli. Hann lagði
áherslu á að maðurinn hefði frelsi
til að velja og hafna. „Ég trúi þvi
ekki að menningarheildir þurfi ó-
hjákvæmilega að deyja,” sagði
hann. „Menningarheild er ekki
lifræn eining. Hún er árangur af
vilja.” Þar að auki hefur hver
menningarheild sinn ákveðna til-
gang að dómi Toynbees, tilgang
sem hUn gerir sér að visu ekki vel
ljósan en er þó I eðli sinu guðdóm-
legur. „Sagan,” skrifaði Toyn-
bee, „er sýn af. sköpunarverki
Guðs á hreyfingu.”
Toynbee taldi sig ekki einnar
trUar fremur en annarrar. Hann
sökkti sér kappsamlega bæði i
kristni og bUddasið, en lýsti sjálf-
um sér sem óvissumanni um
trUarbrögð. Guð, sagði hann, er
tilfinning, sem „ólgar upp frá
dýpri sviðum sálarlifsins. Sam-
band mannsins við það helga afl
skýrði hann einu sinni með lik-
ingu Ur draumi, sem hann hafði
dreymt. I draumnum hafði hann
þóst hanga neðan i krossi, sem
var hátt yfir altari benedikt-
ina-klaustursins i Ampleforth i
Yorkshire. Þá heyrði hann rödd
kalla á gallalausri latinu:
„Amplexus expecta.” (Haldið
fast og biðið.)
Aðalverk Toynbees vakti tiltölu-
lega litla athygli og þaðan af
minna hrós fyrst I stað. Eftir sið-
ari heimsstyrjöld, þegar skilning-
ur hafði aukist á skilningi þjóða i
milli, var timi Toynbees kominn.
Jafnvel þá urðu sumir enn til
þess að deila á Toynbee og saka
hann um rómantik, óljósa fram-
setningu og jafnvel rangfærslur.
Engu að siður var hann þá orðinn
vitringur á heimsmælikvarða,
hliðstætt Enstein, Schweitzer og
Bertrand Russel, og leitað var á-
lits hans um öll hugsanleg mál-
efni. Sjálfur var þessi hvithærði,
gæðalegi öldungur hógværðin
sjálf I allri framkomu. Hann
heimsótti oft bandariska skóla en
ekki var hann alltaf svo mildur i
garð Bandarikjanna. 1 ritinu
Experiences, sem er einskonar
sjálfsævisaga, sakaði hann
Bandarikin um að reka nýlendu-
stefnu i Vietnam og það sama
kvað hann ísrael gera i Palestinu.
Arið sem leið skrifaði hann að
eldsneytisskortur gæti vel orðið
til þess að einræðisstjórnir kæm-
ust til valda á Vesturlöndum, en
bætti þvi við vongóður að „samfé-
lag, sem er i hnignun efnahags-
lega séð, gæti vel verið á uppleið
andlega.” Framtiðarsýnir hans
báru raunar keim af dultrU. „A
tuttugustu og fyrstu öldinni,”
sagði hann, „verða allar hinar
margbreytiíegu hliðar mannlifs-
ins eining á ný.”
Þegar Toynbee fyrir fimm vik-
um andaðist 86 ára að aldri á
hjUkrunarheimili I York, var
hrósinu um hann i eftirmælum
breskra blaða nokkuð i hóf stillt.
Guardian skrifaðiað „niðurröðun
hans á atriðum heimssögunnar
væri of rigbundin og jafnvel hinn
gifurlegi lærdómur hans hefur of
miklar brotalamir ... til þess að
það verk hans, sem hann lagði
mesta áherslu á geti staðist i
samtimanum. „En sumir sam-
timamanna hans voru örlátari á
hrósið. Samuel Eliot Morison við
Harvard sagði: „Hann var einn
af fáum, sem hafði kjark til að
taka söguna alla fyrir eins og hún
leggur sig.” Toynbee leit svo á
sjálfur að einskonar mennta-
mannleghreppapólitik fælist I þvi
sem hann kallaði „kennisetning-
una um að lifið væri ekkert nema
keðja bölvanlegra atburða. Sjálf-
ur sagðist hann alla ævi hafa ver-
ið sannfærður um að atburðir
mannheims yrðu þvi aðeins skilj-
anlegir, að litið væri á þá sem
eina heild. (Úr Time.)